Moikom Zeqo rrëfen “Centaurin e fundit”, si simbol shprese për shqiptarët në këtë realitet mbytës

Shkrimtari edhe poeti Moikom Zeqo rikthehet tek lexuesi me librin “Centauri i fundit”. Ai e quan këtë botim një tregim autobiografik të jetës së tij. Ndërsa, titulli i librit merr shkas nga një parabolë që ka në qendër ekzistencën e centaurëve, kur njerëzit besonin edhe bota ishte e mbushur me ta. Derisa një ditë i vetmi që kishte besim tek centaurët ishte një fëmijë. Edhe vetëm falë besimit, që ekzistonte mes tyre fëmija dhe centauri mundën të udhëtonin bashkë nëpër hapësira edhe kohë të pafundme. Ndonëse, profesor Moikom Zeqo është në pritje për t’u shtruar në sërisht në spitalin Universitar “Nënë Tereza”, pasi prej disa vitesh kurohet nga leucemia akute, vendosë të rrëfejë për “ReportTV” “Centaurin e fundit”.

Profesor, riktheheni tek lexuesi me librin “Centauri i fundit”. Çfarë simbolizon centauri i fundit për ju?

Është një parabolë midis realitetit edhe mitit, që unë në fakt e quaj një tregim autobiografik për veten time. Subjekti i tij duket i pabesueshëm, por kur njerëzit besonin se ekzistonin centaurët, bota ishte e mbushur me ta. Derisa erdhi një ditë që njerëzit nuk besonin më tek centaurët dhe ata u zhdukën. I vetmi që vazhdonte akoma që të besonte në ekzistencën e tyre ishte një fëmijë. Prandaj centauri ekzistonte pikërisht nga besimi i fëmijës. Në fund të parabolës centauri e merr fëmijën mbi trupin e tij dhe duke ecur bashkë në hapësira edhe kohë të pafundme, thërret: “Ky është Ati dhe fëmija im”. Ideja është tek besimi. Mbase unë jam një centaur i fundit që besoj në diçka. Por, nganjëherë më duket se shqiptarët vet janë një lloj centauri i fundit. Ende besojnë! Nuk i kanë humbur të gjitha iluzionet. Materializmi i egër, vulgar edhe banal nuk ua ka shkatërruar të gjitha ëndrrat. Është historia e një ëndrre në fakt. Natyrisht që centauri ka një simbolik. Nuk është se unë besoj në krijesat e dyfishta, gjysëm njeri, gjysëm kalë. Edhe pse mitologjia është e mbushur me këtë figurë. Është një tregim i hershëm i imi, që ka si kuptim edhe të një finalizim, një lloj sinkretizmi të jetës sime.

Për çfarë ju ka ndihmuar besimi në këtë centaur?

Unë mendoj se njeriu fuqinë më të madhe ka imagjinatën e tij. Pa imagjinatën, njeriu do të ishte thjesht një kafshë, një gjitar. Pasi gjitarët janë shumë të zgjuar, por nuk kanë imagjinatë. Kjo imagjinatë bën që njeriu të ëndërrojë. Tërë utopistët e mëdhenj që ka bota, të cilët kanë shkruar, siç është Tomas Mor (Thomas Morus) mendonin për një shoqëri që dukej si një ëndërr, ose ata ëndërronin centaurin e tyre, në një shoqëri që ishte në kontradiktë të plotë. Ishte një realitet mbytës. Por utopia është një formë e ëndrrës për t’u përsosur njerëzimi. Në kohën e sotme, kur njeriu edhe njerëzimi janë në një degradim të madh, kur problemi i degjenerimit shpirtëror të njeriut, duke përfshirë edhe Shqipërinë për fat të keq, është një realitetit këlthitës edhe ulëritës, njeriu duhet që të mos humbasë besimin tek një e ardhme më e mirë. Duket sikur ka një element utopik, por është edhe një element shprese. Pa shpresë nuk mund të jetohet. Shpresën e kanë njerëzit e thjeshtë në popull, ose intelektualët që mendojnë se letërsia i kapërcen epokat. Ai shkrimtar që bën letërsi brenda epokës së vet, edhe e kufizon brenda epokës së vet nuk është tamam shkrimtar, mund të jetë një kronikan. Shkrimtari i kapërcen epokat. Ne e kemi shembullin, Shekspirin. Ai nuk shkroi për epokën Elizabetiante të kohës së vet. Nëse do të ishte ashtu, kjo epokë sot nuk ekziston më, edhe normalisht as kjo letërsi nuk duhet që të ekzistonte. Fakti që ai është më aktual se kurrë edhe sot, tregon që shkrimtari që në ngjizjen e tij, që në zanafillën e tij ka gjithmonë parasysh kapërcimin e epokave. Ka parasysh një centaur që në kuptimin figurativ të fjalës do të vrapojë gjithmonë, nuk ka për të humbur asnjëherë.

Në prozat tuaja të shkurtra, si edhe në poezi, ne ‘takojmë” figura mitologjike edhe historike. Çfarë ju shtyn t’i trajtoni në temat që trajtoni?

E gjithë letërsia e madhe kështu është!Nuk ka shkrimtar, që nga Homeri ku të mos të gërshetohet miti, fantazia apo edhe kjo ndjenjë utopike që unë artikulova. Kështu është letërsia në thelb. Natyrisht që në letërsinë shqipe jo të gjithë shkrimtarët i kanë këto elementë. Unë do të përmendja këtu, shkrimtarin më të madh që ka nxjerrë Shqipëria, Migjenin, i cili ka shkruar “Vrasja e trumcakut”. A mundet të mendohet që trumcaku të vetëvrasë veten? Kjo u takon njerëzve! Është si një roman në miniaturë, i koncentruar ndoshta më shumë se parabolat e Kafkës. Duket që nuk ka një përputhje të plotë midis realitetit edhe letërsisë. Por ka një kontradiktë. Prandaj mendoj se me të drejtë letërsia është konsideruar një realitet tjetër. Por me këtë abstragim  edhe me këtë mitoligjizëm, letërsia e fuqizon më shumë realitetin. E bën njeriun që të kuptojë më shumë realitetin që jeton.

Profesor, gjatë vitit të fundit, ju keni botuar disa vëllime poetike, si “Përjetësi me qira” “Golgotë fluturash”, por çfarë vendi zë tek ju proza?

Proza zë një vend më të madh sesa poezia. Krijimtaria ime në prozë nis që në vitet ’70, me një cikël me tregime për fëmijë;me historinë e ilirëve, të mesjetës edhe figura të mëdha të kombit shqiptar. Një cikël që unë botova pasi u largova nga detyra, si redaktor i gazetës “Drita”, para se të merresha me arkeologjinë dhe studimin e historisë. Historia ishte për mua një lloj strehe transcendentale. Pastaj librin e parë në prozë që ka formën e një monografie ka qenë libri për Mujo Ulqinakun, të cilin e shkrova në moshën 25-vjeçare. Pastaj kam botuar edhe shumë libra të prozës së madhe, si “Kështu foli Mona Liza”, “Mes Laokoontit dhe Krishtit”, “Grishja e Florimondit”, “Syri i tretë” etj. Por, ajo që unë kam lëvruar më shumë ka qenë proza e shkurtër. Janë gati 12 vëllime, që tek unë janë të formësuara si parabola. Gjithmonë kam qenë i mendimit se letërsia nuk është një ngjarje. Një nga keqkuptimet e kolegëve të mi shkrimtar është që mendojnë se, letërsia është një ngjarje. Merret një ngjarje, edhe në mënyrë lineare tregohet. Por letërsia nuk është një ngjarje. Letërsia duket sikur është e veshur nga lëkura e një ngjarje, por brenda ka një rend simbolik gjerash, që bëjnë edhe personazhet edhe situatat, që të kenë kuptimshmëri të madhe edhe të jashtëzakonshme me njëra-tjetrën. Unë jam për këtë lloj letërsie, që ka kuptimshëri semantike, që është e lidhur me gërshetimin e botës shpirtërore të njeriut. Bota shpirtërore e njeriut nuk është e ndarë në molekula të veçanta, është në sintezë, kështu duhet që të jetë edhe letërsia për mendimin tim.

Pra ju ka ndihmuar në rritjen e letërsisë që keni shkruar edhe puna si arkeolog. Mendoni se nëse nuk do të kishit pasur mundësi që të punonit si arkeolog, pena juaj do të ishte po e njëjta?

Absolutisht që jo! Për mua ka qenë fat i madh që punova në arkeologji. Pse? Përgjithësisht intelektualët shqiptarë, pothuajse gjatë të gjitha kohërave kanë një kulturë që vjen disi nga mesjeta edhe sipër. Kanë ndikuar shumë tek ne iluminizmi francezë edhe idetë e revolucionit francez. Tërë rilindja jonë kombëtare është bazuar mbi kulturën e këtij iluminizmi të madh. Sa i përket asaj që quhet erudicion historik, imagjino nga mesjeta e sipër. Ndërsa, sa i përket kulturës antike, pothuaj asnjë shkrimtar shqiptar nuk e ka pas këtë kulturë. Mirëpo vet arkeologjia, duke bërë që të bësh hulumtime në kronikanët e kohës, që nga Homeri edhe deri në antikitetin e vonë, bën të mundur, që të njohësh botën e madhe të antikitetit. Shumë pak veta kanë treguar interes për këtë. Për fat të keq edhe arkeologët shqiptarë janë marrë me një arkeologji empirike. Nuk janë marrë shumë me atë që quhet sinteza e të dhënëve të autorëve antik. Unë i kam studiuar ata. Kjo më ka bërë që të studioj edhe mesjetën. Por, është kaq e rëndësishme  arkeologjia e antikitetit, aq sa ne kemi harruar sot tezën që vijmë nga ilirët. Dikur në kohën isha arkeolog u bën gërmime për ilirët. U bënë edhe dy kuvende ndërkombëtare të studimeve ilire. Përse sot se përdorim ne faktin,që jemi popull që vijmë nga ilirët? Që kemi pas një shtet edhe kulturë të tillë antike. Kurse në përfytyrimin europian jemi si një popull thjesht mysliman, një përfytyrim krejtësisht i gabuar. Ne duhet të kemi përfytyrimin e vërtetë që kemi që nga antikiteti. Prandaj ia kemi “falur” një pjesë të madhe të historisë sonë injorancës së evropianëve, që nuk dinë asgjë, për atë që quhet pasaporta e vërtetë historike, apo qoftë edhe etnike e popullit shqiptar. Prandaj, kemi arritur në këtë mjerim kaq të mjerë. Asnjë shkrimtar i vërtetë nuk bën dot pa kulturën antike, kjo është e pamundur!

//Shqiptarja.com

TAG:
• Moikom Zeqo
• Centauri i fundit