Sali Shijaku: Një pranverë për
Andreotin një Zanë për Berluskonin

TIRANE - Piktori Sali Shijaku shënoi 80-vjetorin e lindjes vetëm pak ditë më parë. Por askush nuk u kujtua për këtë përvjetor. I lindur më 12 mars 1933, Sali Shijaku është një ndër piktorët e shquar të shekullit XX në Shqipëri, profesor i Akademisë së Arteve në atelienë monumentale, një krijues që intensifikoi artin e tij pas ndërrimit të sistemeve, i cili vijon të ekspozojë vit pas viti në ekspozitat e Nëntorit, me tablo në shumë koleksione private dhe galeri të njohura.

Me rastin e këtij përvjetori që kaloi në harresë të plotë, studiuesja Suzana Varvarica Kuka, i mori këtë rrëfim të veçantë piktorit, ku na zbulohen shumë dimensione të panjohura të jetës dhe karrierës së tij.

Si ishin fillesat, profesorët e tij, arti ndërkombëtar, studimet në Shën Petërburg, nudot, modernizmi që lulëzoi në vitet ‘60-‘70 në Shqipërinë komuniste, frymëzimet e tij, arti i pas ’90-ës, temat që trajton, marrëdhëniet me tregun, dhe koleksionistët që mbajnë veprat e tij, mes të cilëve përmend Berluskonin dhe Andreotin.

Shpesh herë i kujtojmë profesorët tanë. Ju sot jeni vet një prej tyre, por nuk mendoj se e keni fshirë rininë tuaj, ku jeton i memorizuar dhe profesori juaj më i preferuar. Si e kujtoni?
Profesorin tim të nderuar Zajmin (Nexhmedinin) e pyesja rreth harmonisë. Mendimet e tij ende më mësojnë kur punoj. Gjithmonë fjalët sinkronizim dhe kombinim, të mprehta dhe të buta, volume dhe harmoni riorganizojnë pikturën time si një vepër arti.

Një vepër arti ka disa nisma dhe çdo artist zgjedh një të parë? Cila është e tillë për ju?
Mendoj se asnjëherë nuk ka rëndësi të parë subjekti apo objekti, që do të pikturohet. Një vepër është art si rezultat jo i objektit që po pikturohet, por i vlerës që ka imazhi i saj.

Më në fund në mjedisin e sotëm edhe koleksionistët mund të quhen koleksionistë dhe artistët kanë filluar të vendosin marrëdhëniet e para dhe frytdhënëse me ta. Po ju?
Është e vërtet. Edhe koleksionisti krijon sepse ai formon një kolekson me anë të pasionit, ashtu si piktori, që vetëm përmes pasionit mund të krijojë veprat e tij. Unë njoh disa koleksionistë. Nuk e kam fjalën si miqësi, por si marrëdhënie të natyrëshme pune midis piktorit dhe koleksionistit, i cili e viziton studion për arsye të veprave të mia.

Në historinë e artit shqiptar, një kohë është cilësuar si kohë e modernistëve. Modernist atëhere e modern sot, nuk kanë të njëjtin kuptim. Si mendoni ju rreth shfaqjes,  zhvillimit dhe arsyeve të lindjes së një kahu modernist në brendësi të realizmit socialist aty nga fundi i viteve `60 dhe fillimi i viteve `70 të shekullit që kemi lënë pas?
Modernizmi i asaj kohe lindi si nevojë e artistëve për të shtyrë kornizat, për t`i zgjeruar ato dhe për t`i krijuar vetes mundësi  më të shumëllojshme në shprehjet artistike.  Vet artisti kërkonte në mënyrë sa më të natyrshme, për të krijuar një vepër arti sa më interesante.

Por duhet të dini se krahas përpjekjeve për të qenë të ndryshëm nga njëri- tjetri në veprat tona, krahas përpjekjeve për të zgjeruar kornizat tona, krahas kërkesës për të sjellë vepra interesante qëndronte edhe vetkontrolli ynë ndaj atyre që vëzhgonin artin.Po nisem nga vetja. Unë e ndjeva që trajtimi i avancuar në formë më dha mundësi të mëdha tek procesi i ilustrimit të legjendave dhe më shumë i lirë kam qenë kur shkova të pikturoja në Divjakë.

Atje u ndjeva i lirë, sepse krahas tabllove historike, siç qënë skica dhe bocete për Mic Sokolin, punoja peizazhe, gjini e cila me shkaktonte një ndjesi lirie shumë të madhe. Peizazhi të shton interesin për natyrën, por edhe çlirimin dhe impenjimin ndaj emocionit të pavemendshëm, që do të thotë se peizazhi të lë krejt të lirë me ngjyrat dhe atmosferën e natyrës.

A mendoni se ky lloj modernizmi e kaloi cakun e Impresionizmit, i cili edhe studiohej në shkollë, por edhe lejohej të trajtohej?
Ti e di që Emil Zola i tha Mones në studion e tij kur i pa peizazhin nga i cili mori emrin i gjithë stili Impresionizm? E di që ai i tha quaje impresion, pasi dhe t'i ashtu e ke trajtuar shpejt dhe thjeshtë, si një përshtypje nga natyra.

(Tunda kokën edhe pse unë di se një personalitet tjetër si kritiku i artit  Louis Leroy i dhe emrin Impresionizëm të gjithë stilit të asaj kohe, por krejt normale që Sali Shijaku ka dhe një burim tjetër krejt të thënë e të shkruar nga një burim i ndryshëm Z.V.K).
Natyrisht që lejohej të flitej për impresionizmin në Insitutin e Lartë të Arteve, por pikërisht ishin portreti, natyra e qetë dhe kryesisht peizazhi, ku piktori mund të ishte si të thuash më i lirë dhe madje të shkonte aty te impresionizmi, por në formë disa artistë gjatë kohës që ju përmendni e kaluan cakun e realizmit, duke sjellë gjithmonë përmes ngjyrës edhe trajtave formale paksa kubiste, formaliste, të sheshta, ku mungonin disa elemente të realizmit si perspektiva, vija e horizontit materaliteti konkret. Por jo nuk mendoj kurrsesi se artistët shqiptar të asaj kohe e kaluan cakun e impresionizmit apo mund të quheshin impresionistë, siç e ka vlerën e vertet kjo lëvizje, stil apo fjalë.

Nudo është një gjini e vlerë. Një nga nudot e kohës së shkollës në Rusi është e ekspozuar në një nga sallat e GKA. Unë kam parë nudo tuajat edhe tani. Nga ai trajtim realist delikat ku dominojnë lëngje dhe trajtime kalimtare të buta dhe harmonike, ju tashmë krijoni nudo të stilit modern, ku dominon trajta dhe linja, ku ngjyra ka efektin formal dhe jo atë të pasqyrimit të drejtëpërdrejtë të realitetit. Si mund të arrij një artist ta bëjë këtë, pra si vjen ky ndryshim?
Kam filluar të pikturoj nudo me model kur isha student në Akademinë e Arteve në Shën Petërsburg apo Leningradin e asaj kohe, një shkollë klasike, me programe të qarta, që respektonte traditën krijuese, edukuese dhe formuese të një studenti, që do të thotë se ne studentët pikturonim nudo nga qëndrimi i modelit real të gruas apo burrit.

Dhe nudo e ekspozuar në Galeri është njëra prej tyre, që unë pata mundësi ta sjell pasi ishte e punuar me lëngje dhe kjo më jepte mundësi ta bëja rulon, sepse të tjerat i kisha punuar me spatul dhe kanë mbetur shumë punime atje.

Kur kam modelin para unë vazhdoj intensivisht punën. Parimi ishte të gjeja dritat e ftohta dhe të ngrohta dhe asnjëherë nuk më ka nxitur parimi për të pikturuar mishin.

Tek Nudot, por edhe tek çdo pikturë që kam para për të kryer i bindem i lirë natyrës sime emocionale dhe kjo më bën të punoj si dua qoftë në mënyrë impresioninte, abstrakte, ekspresive apo realiste. E gjitha varet vetëm nga çastet e mia. Nudot e krijuara kohët e fundit i kam nga vizatimet. Kur qëndroj në plazh skicoj.

Ato më pas dhe eksperienca ime i kthen në piktura nudo. Për “Nudon” që keni në Galeri ka një histori e cila lidhet me qëndrimin më tolerant që tregonin profesorët rus ndaj studentëve emigrant. “Kjo pikturë nuk sheh me syrin e Akademisë sonë”.

Me këtë shprehje duhet kuptuar se ajo shkollë shihte rreptësisht programin e saj dhe studentët rus nuk lejoheshin të shikonin sa majtas dhe sa djathtas te levizjet e ndryshme artistike, por duhej të zbatonin parimet tradicionale të një shkolle realiste dhe nuk toleroheshin lëvizjet e reja artistike. Për ne studentët e huaj kishte tolerancë. 

Është çuditshmë Prof. Sali si është e mundur që njëkohësisht jetonin në një mjedis edhe shkolla e ashpër ruse, tradicionale e realiste, edhe në muze ekspozoheshin Picasso, Matisse, Guttuso e tjerë, duke mos harruar që artistë rus si Malevic apo Kandinski u dëbuan nga Rusia?
Rusët mbanin qëndrim ndaj të vetëve, por jo ndaj të tjerëve. Ata i ekspozonin në salla të mëdha artitstët modern bashkëkohës si Picasso. Emri i tij ishte shumë i njohur në mjediset ruse.

Mbase edhe ata e dinin se e keqja mund t’i vinte nga artistët e arteve, siç ju e patë që edhe në Shqipëri, në Institutin e Lartë të Arteve ndodhën lëvizjet e para të forta dhe shumë tronditëse, që sollën frymën e përmbysjes së pushtetit.

Çfarë pikturoni sot?
Të gjitha gjinitë, por sot më pëlqen dimensioni i vogël, pasi më parë në ekspozita kishim dëshirë të paraqiteshim me dimensione të mëdha, që të bënin përshtypje. Shpesh herë kam pikturuar me porosi Mic Sokolin, Dyluftimin e gjelave, Vojo Kushin.

Për Idromenon çfarë mendimi keni?
Kol Idromeno i ka gjet mirë kompozimin dhe gjestin në pikturën e “Motra Tone”.

Po Për Mion?
Mio mban një linjë të vetën. Ai vendos njollën e madhe, më pas detajin, vendos pemën, fushëm apo malin, që e vizaton mirë e më pas luan e vendos dritën si askush tjetër. Tek Mio, kompozimi figural apo i angazhuar ishte më i stimuluari dhe atë ai nuk e bëri dot.

Kur i duhej të paraqiste fshatarët duke punuar në fushë tregoi se nuk e kishte vullnetin e plotë për të pikturuar. Ndërsa peizazhi i tij është superior në krijimtarinë e vet. Më kujtohet piktura e tij “Mali i Thatë”, që është pikturuar bukur dhe mjaft mjeshtëri. Gjithashtu kam idenë se Mio dhe Lasgushi qëndrojnë bashkë.

Temat tuaja si kanë rrjedhur dhe si kanë zënë ato vendin e njëra tjetrës?
Në fillim tema e Luftës ishte e rëndësishme dhe një vepër imja “Kthim nga Lufta” edhe pse isha shumë i ri dhe pse në atë ekspozitë merrnin pjesë profesorët e mi Zajmi, Kaceli, Buza, Cangonji e tjerë mori çmimin e republikës i shkallës së III. Aso kohe nuk kisha vaj lini dhe shpesh kam punu me vaj peshku, sepse vaji i gjellës nuk thahej kurr.

Më pas erdhën temat e punës dhe dalloj veprën “Minatorët”, e më pas tema historike ajo e Skënderbeut kryesisht. Në ekspozitën e '67 të gjithë pikturuan Skënderbeun unë zgjodha të pikturoj “Gurëhedhësin”, e kohë pas kohë erdhën temat nga mitologjia, folklori dhe legjendat që më kanë pëlqyer shumë, sepse më kanë dhënë dorë për të mbajtur një qëndrim ndryshe dhe të shprehem i lirë.

Po zhvillimi dhe trajektorja kompozicionale e pikturës suaj si ka rrjedhur gjatë procesit të krijimtarisë suaj?
Natyrisht që ka nisur me shumë ngarkesë figurative dhe kohë pas kohe u pastrua apo arriti deri tek kompozimi lakonik me një figurë. Apo dhe deri tek kompozimi i fundit i madh i “Millosh Kopiliqit”, ku u shfaq njeriu pa kokë dhe në njërën dorë mban kokën e tij të prerë sipas legjendës. Tablloja mban të shkruar dhe vargjet e kësaj legjende. Vepra sot është e humbur. 

Po tabllotë e mëdha kur nisën të pikturoheshin dhe pse?
Në fillim ju i keni dhe në galeri, profesorët tanë të parë nuk pikturonim tabllo të mëdha dhe ne si nxënës ashu e nisëm, por në shkollat e huaja, piktura kryhej në të gjitha dimensionet. Gjithsesi ndonjë piktor si Nexhmedin Zajmi apo Qamil Grezda pikturuan dimensione të mëdha.

Telajo si sot nuk kishte. Përdorej shumë telajo e tipit thes dhe e shoqja e Nexhmedin Zajmit, qepte dhe bashkonte copat e thesit për të pasë madhësinë e kërkuar dhe e bënte këtë punë më mjeshtëri.

Piktorët filluan të rrisnin kërkesat e ekspozimit. Ishte kënaqësi të pikturoje një tabllo me përmasa të mëdha, ishte zotësi, por ishte dhe një kërkesë emocionale e vet piktorit, që jo vetëm donte të tregonte cilësinë, por edhe pak gjendjen euforike, për t`i treguar të tjerëve se sa më të madh se të tjerët e ka kryer kompozimin. Më pas edhe telajot filluan të përgatiten me cilësi dhe shpesh të vinin edhe nga jashtë.

Pse zgjodhët gjelat?
Eh sepse gjeli është një shpend shtëpijak krenar, këndon, ka ngjyra, ka elegancë dhe merr trajta  shumë të bukura kur ndeshet. Ata janë dy gjela që kur ndeshen tregojnë se janë të një lloji, por që secili ka fuqi dhe energji të ndryshme.

Unë me kompozimin e gjelave që ndeshen apo me këtë temë, kam bërë shumë shumë variante. Dhe secili për mua është origjinal, pasi kanë ndërmjet tyre diferenca të mëdha dhe të shumëllojshme në ngjyrë, në lëvizje, në linjë, në harmoni, në trajta, në vizatim, në dritë dhe në kompozim.

Si i krijon marrëdhëniet me tregun?
Më parë them se nuk filloj me pikturu për të shit, por se më pëlqen me e bë këtë punë çdo ditë, sepse pasi mbaroj një pikturë kam mbaru bisedën me vetveten gjatë gjithë kohës së krijimit.

Kam idenë se artisti nuk mendon asnjëherë tregun, edhe pse më pas ndodh që pikturën vijnë e ta blejnë. Nuk kam ndonjë sistem pune për të ndërtuar një treg timin. Miq e shokë, koleksionistë që më pëlqejnë, njerëz që e duan pikturën edhe pse si njoh e blejnë krijimin tim.

Si nis procesi juaj krijues, thjeshtë cfarë i'u shtyn drejt telajos së bardhë, natyrisht kur piktura nuk është një porosi?
Emocioni vjen nga elektriciteti i zemrës. Por nuk dua të them më shumë se Manzu, që shkroi se: “Unë nuk pres frymëzimin të më vijë. Atë e pret një amator, unë jam profesionist. Unë ulem dhe punoj. Unë nuk e njoh pritjen e këtij lloji. Ulem dhe krijoj në çdo çast”. Kjo më udhëheq edhe mua.

Po procesi teknik sa dhe si i`u udhëheq?
Procesi teknik është relativ. Ai nuk udhëheq, por sygjerohet prej meje. Pasi unë e nis si një vizatim me laps, por përfundon mbi telajo me ngjyra dhe e kundërta. Sepse mendoj se procesi teknik nuk është ndonjë gjë që zë apo nuk zë vend të rëndësishëm. Kam idenë se ai nis si një gjë me peshë dhe përfundon në peshën e puplës, por edhe anasjelltas.

Ç'është gjetja Prof. Saliu?
Gjetja radhitet e para pas përfundimit të veprës. Kur ajo është e qartë sjell vazhdimësinë. Kur ajo është e qartë dhe e përshtatshme sjell suksesin.

Si mund ti përkufizosh Picasso dhe Mattisse?
Matisse jepte dhe Picasso merrte.

Çfarë mban mend nga thëniet e të tjerëve për ju? Si iu kanë cilësuar?
Kristaqi Rama thoshte që: “Saliu na bën gjithmonë surpriza në ekspozitë, sepse nuk e dimë se çfarë do të na sjellë”.

Maks Velo: “Piktura që kanë bërë ata është e studiuar, e ndërtuar, e konstruktuar anatomikisht, e konceptuar dhe e kompozuar brenda kornizave të asaj kohe në diktaturë. Ajo ishte një pikturë profesionistësh, teknikisht e arritur”. 

Ku gjenden veprat tuaja?
Ka në koleksione private në Shqipëri, ka në familje të ndryshme në Shqipëri dhe jashtë saj. Një pranverë e madhe është në koleksionin e Andreotit dhe një Zanë është në koleksionin  e Berluskonit.

Jetë të gjatë dhe faleminderit Prof. Saliu

VLERËSIMI
“Zajmi dhe Buza, profesorët e mi të vyer”

Si i kujton profesorët e tu? Çfarë kishin të veçantë nga njëri tjetri?
Nexhmedin Zajmi ishte pedagog ekzigjent dhe shumë i mirë. Kërkonte harmoninë, kontrastet e mëdha nuk i kishte qejf, por ato i kuptoje dhe i merrje te Abdurrahim Buza, që ishte dhe psikolog. Siverio nuk e kishte dalluar më kot si student të mirë dhe i kishte vlerësuar pikturën në gri argjendato, duke i xjerr në pah vlerën e harmonisë asaj pikture.

Pra ata të dy ishin dy profesorë të mi, te cilët ishin të ndryshëm dhe për mua ishte fat sepse nga kjo ndryshueshmëri përfitova shumë. I doja të dy dhe të dy mënyrat e tyre. Dhe natyrisht piktura bëhet duke pasë aftësi në të dy këto mënyra. Picasso i përdori të dyja dhe qe i suksesshëm.

Shkoja dhe në studio të Abdulla Cangonjit, pasi kiha dëshirë të shikoja një portret që kishte bërë ai, që dukej sikur shkëlqente. Buza më jepte dekoracion dhe një herë bëra një detyrë me figura gjeometrike, që ndërhynin tek njëra- tjetra dhe në tri nuaca e bardhë, gri dhe e zezë. Dukej sikur lëvizte dhe madje Buza e tunde edhe më shumë që të ndjehej lëvizja. Mbaj mend se më lavdëroi asokohe.

Shkrimi u botua sot në gazetën Shqiptarja.com (print) 04.04.2013

Redaksia Online
(b.m/shqiptarja.com)