Kurthi i Dilaver Bengasit
me lopët e Baldushkut

Shkak per kete shkrim u be botimi i nje seriali prej 5 shkrimesh te gjata te “Gazeta Shqiptare” ne fund te muajit Maj dhe fillim te muajt Qershor me autor ish hetuesin e Tiranes per problemet ekonomike, Zotin Dilaver Bengasi, si dhe dy shkrime replike te Zotit Latif Daja, denuar me 25-vjet burg, lidhur me nje helmim te rende te lopeve ne kooperativen buqesore te Baldushkut ne nentor te vitit 1975. Pasoje e kesaj ngjarje, te hetuar nga zoti Dilaver Bengasi, qe denimi i 8 personave, prej te cileve 2 u ekzekutuan , kurse 6 te tjere u denuan me burg nga 14 deri ne 25 vjet. Meqenese une kam qene personi kryesor qe kam ndjekur dhe drejtuar te gjithe anen teknike te problemit, me 2 gusht te 2010 botova nje shkrim te gazeta “Shekulli”. Besoja se kjo ceshtje qe e mbyllur, duke mos qene dakort qe keto ngjarje te ndodhura 40-vjet me pare te permenden kohe pas kohe, pasi mendoj se ne sot kemi probleme shume me te medha qe kerkojne zgjidhje dhe permendja me nostagji e krimeve te kaluara, nuk do te sillte ndonje risi, vecse do te thellonte urrejtjen dhe percarjen e njerezve.
Perfundimet e mia per Baldushkun bazohen jo vetem ne kujtimet, qe mund te konsiderohen edhe subjektive, por edhe ne disa dokumenta orgjinale qe disponoj. Hetuesi i ceshtjes, trupi gjykues, apo ata qe me zevendesuan mua, nuk e quajten te udhes t’i merrnin ato, apo te kerkonin mendimin tim per punen qe kreva dhe perfundimet e saj. Ne kohen kur ndodhi ngjarja une sherbeja ne ushtri dhe drejtoja Laboratorin special te Veterinarise te MMP, i cili merrej me studimin e disa faktoreve demtues te ADM (Armet e Demtimit ne Mase) ne organizmin e kafsheve. Ne mengjesin e dates 10 nentor 1975 kryeveterineri i Komitetit Ekzekutiv te Keshillit Popullor te rrethit te Tiranes, doktor Selaudin Haxhiymeri, me kerkoi ndihmen time teknike, pasi ne sektorin e Baldushkut te kesaj kooperative kishte ndodhur nje helmim i rende ne lope. Pasi mora bazen e nevojshme materiale (laboratorin kimik fushor, antidodat, kunderhelmet, medikamente te tjera dhe instrumenta , rreth ores 10 ishim ne vendin e ngjarjes se bashku me Kryeveterinerin e rrethit.
Ne territorin e stalles Nr.1 dhe brenda saj kishte lope te semura rende, midis tyre disa ishin ne agoni apo ne gjendje komatoze. Dy lope qe ishin therur gjate nates akoma nuk ishin rrjepur dhe nuk ju ishte bere autopsia. Po ashtu, ne territorin para stallave dhe brenda tyre, krahas drejtuesve te kooperatives dhe disa mjekeve veterinare qe kishin ardhur nga ekonomite e tjera, kishte shume punonjes te drejtorise se puneve te brendeshme te Tiranes, si dhe hetues. Keta ishin duke marre ne pyetje personelin e blegtorise: specialista, brigadierin, stalljere e mjelse. Gati te gjithe ata u ndaluan. Keshtu qe deri ne momentin kur shkuam ne ekonomi, per mjekimin e lopeve as qe behej fjale. Ne nuk patem mundesi te takonim asnje prej te ndaluarve.
Rasti i Baldushkut eshte rasti i vetem ne praktiken time si toksikolog ku hetuesi i ceshtjes nuk ka bashkepunuar me mua, por me persona anonimë. Zoti Bengasi nuk eshte interesuar se me se merresha une, cfare analizash kryeja, cili qe rezultati ityre, cila qe diagnoza e helmimit dhe cfare mjekimi kryeja. Ne Baldushk, personat kryesore u ndane ne dy grupe : nga njera ane isha une, kryespecialisti i blegtorise se Ministrise se Bujqesise, kryeveterineri i rrethit me koleget e tij, profesori neuropsikiater, Bajram Preza, Ndue Marashi, ministri i bujqesise, Pirro Dodbiba, dhe nga ana tjeter Manush Myftiu (personi me enigmatik ne ate ngjarje) me hetuesin Bengasi, i cili me vone kooptoi si “ekspert” mjekun human te fshatit, diletant dhe deputant, i cili para 40 vjeteve, porsa kishte filluar pune, Arqile Botin. Kete person, sikurse shkruan vete hetuesi, e autorizoi te futet ne stalla dhe te vere vete diagnozen e helmimit te lopeve pa kryer asnje analize, duke shkeluar keshtu ligjin qe lejoi mjekun human te kryeje detyren e mjekut veterinar. Kete prapaskene te zotit Bengasi, une e mesova vetëm tani nga shkrimet e tij.
Nga sqarimi i situates rezultoi se: me 7 nentor lopet e stalles nr 1 ishin ushqyer me ushqimin e fermentuar dhe ne pasditen e kesaj date u shfaqen shenjat e para te helmimit ne 3 krere lope. Ne mengjesin e dates 8 nentor kur lopet dolen ne kullote, gjendja e tyre u rendua. Per kete brigadieri vuri ne dijeni veterinerin, i cili urdheroi qe lopet te kthesheshin nga kullota ne stalle dhe te nderpritej perdorimi metejshem i ushqimit te dyshimte. Por veterineri nuk e ndoqi zbatimin e urdherit qe dha, pasi edhe pse lopet e semura nuk moren ushqimin e helmuar, me te u ushqye nje ngarkese e nje mjeleseje, prej 13-15 lopesh te stalles nr.2, e cila me pare nuk qe prekur nga helmimi. Po ashtu veterineri nuk udhezoi se si do te veprohej me ushqimin e dyshimte: do te asgjesohej apo do te konservohej per ekspertize. Edhe kur mbërritem ne ne ekonomi me 10 nentor, depo e ushqimit te fermentuar ishte hapur dhe kishte ne te ushqim, kurse ne grazhdet e lopeve te semura kishte akoma mbeturina te ushqimit te fermentuar dhe asnje ushqim tjeter. Ne grazhde nuk kishte as gjurma uji. Pra, prej dates 8 nentor deri me 10 nentor lopet nuk kishin ngrenë asnje lloj ushqimi dhe nuk kishin pire uje.
Gjate 8 dhe 9 nentorit gjendja shendetesore e lopeve erdhi duke u renduar dhe pasditen e dates 9 nentor u theren dy lopet e para. Ne kete situate ne oren 04 te 10 nentorit u lajmerua kryeveterineri i rrethit, i cili ne oren 05 te kesaj date mberriti ne ekonomi. Pasi u njoh me situaten u kthye ne Tirane dhe kerkoi ndihmen time. Pra nga casti i shfaqes se shenjave te para te helmimit deri kur ne shkuam ne ekonomi kishin kaluar 70 ore, kohe kjo plotesisht e mjaftueshme qe lenda helmuese te thithet e gjitha nga organizmi duke shkaktuar helmimin e rende.
Per mendimin tim (po e perseris), pavaresisht nga shkaku paresor i helmimit (aksidental apo i qellimshem) njoftimi me shume vonese qe shkaku kryesor i demtimit te lopeve. Nga moria e analizave te kryera rezultoi se: ne ushqimin e fermentuar, me te cilin u ushqyen lopet, ne permbajtjen e plendesit te nje lope te porsa therrur si dhe ne ushqimin e marre direkt nga goja e nje lope te semure u gjend grupi me i fuqishem i pesticideve qe ne ato vite perdoreshin ne vendin tone, perberjet fosfororganike. Nga ky grup tek ne perdoreshin kocifozi, tiofozi, vofatoksi, rogori, diptereksi, diazinoni etj.
Po ne kete grup benin pjese edhe lendet helmuese luftarake qe ne ate kohe ishin ne armatimin kimik te shteteve kryesore, midis tyre Vx dhe Zarin, te quajtura LHL neuroparalitike ose thjeshte “gaze nervore”. Ne ate kohe, per punen kerkimore-shkencore une punoja me Zarin, LHL reale. Pra, behej fjale per nje grup helmesh te cilat i njihja mire dhe per te cilat ne kishim kunderhelmet perkatese, qe i kisha marre me vete ne Baldushk.
Deshiroj te theksoj se ne repliken qe bene me hetuesin, zoti Daja aludon se lopet kane ngordhur nga ilacet e skaduara qe ne kemi perdorur.
Keshtu qendrojne faktet dhe e verteta. Zoti Bengasi nuk mendon keshtu. Ai duke bashkepunuar me mjekun human dhe duke mos kryer asnje analize, vuri vete diagnozen: “helmim nga zhiva” dhe jo ne ushqimin e fermentuar, por ne silazh, kur ne ekonomi nuk kishte fare silazh, si dhe ne ujine pijshem, nga i cili edhe kur ndodhi helmimi ne stallen nr.1, lopet e stalles nr.2, vazhdonin te pinin uje, dhe qene shendoshe e mire.
Zoti Bengasi ne Baldushk nuk shkoi per te zbuluar shkakun e helmimit dhe diagnozen e semundjes, por per te zbuluar personin qe i kishte derguar Enver Hoxhes nje leter anonime. Ne te cilen krahas disa ankesave dhe kerkesave, i shkruhej Enverit “Siç e keni filluar do ta hani kokrren e ullirit”, qe (po sipas zotit hetues) qe nje paralajmerim per kryerjen e nje krimi ekonomik. Prandaj ai nxitoi qe diten e pare te bente publike deklaraten e tij, helmim nga zhiva. Sipas hetuesit, ekspertiza kriminalistike kishte konkluduar se letra anonime qe i ishte derguar Enver Hoxhes, qe derguar nga Baldushku.Pra, detyra e tij qe qe ta zbulonte autorin e letres dhe t’ja dorezonte togez s e pushkatimit, gje qe e realizoi. Ai nuk e quajti te nevojshme te hetonte me tej se nga erdhi zhiva, a kishte ne ekonomi insekticide me permbajtje zhive, a kane helme nga depua, dhe si kane perfunduar ato ne “silazh dhe uje”.
Ne ato vite, qe urdheresa e qeverise, nr.4, date 20.06.1959 “Mbi ruajtjen, perdorimin dhe administrimin e helmeve me efekt te forte toksik”, te cilin hetuesi nuk e morri ne konsiderate.
Prandaj, hetuesi i relaton Manush Myftiut se “Kemi te bejme me helmim te qellimshem”, pra sabotim dhe veprimtari te thelle armiqesore etj.....Ndersa Manushi i pergjigjet: Shoku “hetues, vijo zbardhjen e ngjarjes le te shkojë ne 100 numri i te arrestuarve. Vazhdo dhe mos ndalo. Presim autoret. Vazhdo siç e ke nisur”.
Une nuk isha dakort per pranine e zhives. E para sepse ne analizat e shumta qe kreva me metoda te sofistikuara nuk gjeta zhive, e dyta se tablloja klinike e lopeve te helmuara nuk i pergjigjej helmimit me zhive. Megjithate, nga lopet e semura vecova 10 krere lope dhe i mjekova ato me unitiol, kunderhelmin tjeter per metalet e renda (zhive, baker, krom, arsenik etj). Per efektin e unitiolit, kisha kryer nje studim per llogari te qendres kerkimore ku specializohesha, ne BS.
Rezultati i mjekimit ishte negativ. Nga 10 lope qe mjekova 9 krere ngordhen. Prandaj une e nderpreva mjekimin per zhiven dhe vazhdova me skemen e meparshme. Edhe pse mjekimi i lopeve u fillua me shume vonese, nga mjekimi u sheruan 40% e lopeve te semura. Por falsifikimi vazhdoi edhe me tej nga mjeksia ligjore. Zoteroj nje material te shkruar me doren e perfaqesuesit te mjekesise ligjore qe perben nje fallsifikim skandaloz dhe kriminal. Nga materiali del, sikur me 14 nentor eshte marre urina nga 28 lope te therura dhe nga ato kane rezultuar pozitive me zhive 15 krere. Gjithashtu, po ne ate material shkruhet se me 16 nentor (dita kur materiali u nis per ne Kine), jane marre 7 mostra urine dhe ne te gjitha ato kishte zhive. Shtoj se per demtimet e dates 16 nentor nuk ka te dhena, pasi procesi u quajt i mbyllur.
Ky dokument perben nje falsifikim pasi, me 14 nentor, kur pretendohet se u moren 28 mostra urine, ne ekonomi kishte vetem 4 krere lope te therura, pra nuk mund te kryeshin analiza me teper se ne 4 mostra. Ky dokument pasoi deklarimet e papergjegjeshme per pranine e zhives.
Nga verifikimet qe bera une ne ate kohe, ne stalla konstatova se numrat matrikullore te lopeve qe figuronin se qene therrur dhe ne urinen e te cilave ishin kryer analiza per zhive, qene te gjalla ne stallen nr.2. Por edhe sikur kjo thenie imja te jete e pavertete, del se ne dinamiken e demtimeve qe kam une, deri ne daten 14 nentor, ishin therrur 77 krere lope, kurse sipas deklarates se hetuesit, perfundimisht ishin demtuar 98 krere. Po t’ju shtojme ketyre 98 krereve, 35 krere lope per te cilat pretendohet se ju nenshtruan analizave, del se numri total eshte 112, qe do te thote 14 krere me shume se ajo qe deklaron zoti hetues, ose 35 krere me teper nga dinamika e raportit tim. Pra del se nga 36 analiza qe pretendohet se jane kryer, eshte kryer vetem nje analize, ajo e dates 14 nentor. Ky eshte edhe akti kriminal qe ka kryer mjeksia ligjore. Ne situaten e krijuar, me 15 nentor u vendos te dergohej material patologjik per ne Kine me aeroplanin e linjes Tirane –Pekin i cili nisej diten e djele me 16 nentor. Une u ngarkova per te shkruar shkresen percjellese me te dhenat e anamnezes, klinikes dhe autopsise. Me pershkrimin e imet te klinikes dhe autopsise, une hodha edhe idene se perfaqesuesi i fosfororganikeve te gjetur mund te ishte tiofosi.
Ne shkresen percjellese une shkruaj se (ne baze te rregullave ne toksikollogji) materiali patologjik eshte i vendosur ne kavanoza qelqi, te cilat duhet te ishin te mbushur me alkool etilik 100% te paster. Bashke me to duhej te dergohej edhe nje shishe me alkool nga ai qe do mbusheshin kavanozat, i cili mund te perdorej per te saktesuar ne se helmi qe do te gjendej ne analiza ishte i materialit patologjik apo ndotja e alkoolit.
Shkresen orgjinale percjellese e posedoj une, ndersa per dergimin e materialit u ngarkua IKV. Shkresa e mesiperme ka dy shtesa te shkruar me doren e kryespecialistit te Ministrise se Bujqesise, Ismail Bitri dhe poshte firma e tij dhe data 15 nentor. Ajo ju dorezua IKV, qe u ngarkua ta dergonte materialin patollogjik, dhe pasi u daktilografua, doreshkrimi mu kthye mua. Por, IKV materialin patologjik nuk e dergoi te konservuar ne alkool, sikurse shkruaja une ne letren percjellese, por e futi ate ne qese plastmasi, te cilat i vendosen ne nje arke me tallash dhe rreth tyre u vendosen copa akulli. Gjate udhetimit, akulli shkriu, uji mori me vehte gjakun e materialit patologjik dhe ky rrodhi ne korridorin e aeroplanit, midis pasagjereve, duke shkaktuar keshtu nje incident te pakendshem. Kam te drejte te dyshoj, se shkresa percjellese e shkruar nga une mund te jete ndryshuar, perderisa materiali nuk u dergua sipas porosise time.
Dua te theksoj se materialin per analiza ne kine, nuk e dergoi hetuesi, sikurse shprehet, por Ministria e Bujqesise, me propozimin tim, per te saktesuar dyshimet qe u hodhen per analizat “qe nuk u kryhen”, por qe nga mjekesia ligjore dolen pozitive per zhive. Kete e verteton edhe shkresa percjellese e cila ne fund ka firmen e kryespecialistit te Ministrise se Bujqesise.
Sikurse e thashe ne fillim te ketij shkrimi, une ndoqa vetem problemin teknik, kurse nga ekspertiza u perjashtova dhe u zevendesova me te tjere per arsyen e meposhtme.
Ne veren e vitit 1974 filloi goditja e te ashtuquajtures “kaste ushtarake”,dhe “perpiluesve te materialeve te zeza”. Ne kete kuader, u denua edhe vellai im, Dilaver Poci. Kesaj vale goditese te luftes se klasave nuk i shpetova as une. Ne mars te vitit 1976, kater muaj pas kontributit qe dhashe ne Baldushk, u perjashtova nga partia dhe me vone u shkarkova nga detyra e shefit te laboratorit special veterinar. Ne mars te vitit 1977, i gjithe efektivi i laboratorit kaloi ne Insitutin e Kerkimeve Blektorale, ku u caktova pergjegjes i laboratorit te toksikollogjise ushtarake, njeheresh edhe toksikollog kimist.
Kuptohet qe ne keto kushte une nuk mund te isha jo me ekspert, por as deshmitar i thjeshte i ketij hetimi dhe gjykimi te ceshtjes se Baldushkut.
Nuk vonoi shume nga koha kur materiali u dergua per analiza ne Kine dhe prej andej erdhi pergjigjia. U konfirmua diagnoza e vene nga une. Asnje helm tjeter nuk u gjend duke perfshire dhe zhiven e famshme qe solli mjaft shqetesime.
Zoti Bengasi deklaron se ne Kine u gjet zhive.Por kjo per mua nuk ka asnje rendesi. Pervoja ka treguar se “provat” mund te behen sipas deshires, duke zbatuar parullen e famshme te dikurshme: “politika ne plan te pare”. Ne mars te vitit 1977, kur une shkova ne Insitut, Zv/drejtori Teki Tartari (me vone akademik) ishte i pari dhe i fundit qe me konfirmoi zyrtarisht rezultatin e analizave te kryera ne Kine, duke qene gjithashtu i pari dhe i fundit qe me pergezoi.

*Doktor, Mjeshter Kerkimesh, toksikolog veteriner, N/kolonel ne lirim
Shkrimi u botua sot ne gazeten Shqiptarja.com
(sg/shqiptarja.com)