Prej dy dekadash një pjesë e mirë e rrugës Petro Nini Luarasi në kryeqytet dhe e gjithë zona përreth ish-Ansamblit të Ushtrisë janë pagëzuar me një emër tejet unik, “Tregu Elektrik”. Ky emër nuk është krejt i rastësishëm, sepse pikërisht aty shtrihet një varg i gjatë dyqanesh, një treg me përmasa të konsiderueshme, i tëri i ndërtuar me baraka, kontenierë, furgona të braktisur, teneqe, llamarina të valëzuara, copa kompensate dhe shtroje plasmasi.
Nga ana tjetër, edhe pse ky treg ka pagëzuar një zonë të tërë të qytetit dhe i ka dhënë punë prej vitesh dhjetra tregëtarëve dhe zanatçinjëve, sërish mbetet i mbuluar nga misteri i padijes. Pak i’a dinë historinë asaj galerie dhe akoma më pak media apo aventurierë kanë marrë mundimin të na rrëfejnë grimca nga realiteti i përditshëm i Tregut Elektrik. Madje nëse bëni një kërkim online do të zbuloni një arkiv të pafundmë njoftimesh për shtëpi me qira dhe një mori kronikash mbi therrje, sherre, alarme për bomba, zjarre apo për aksidente fatale. Të gjitha këto kanë ndodhur “pranë Tregut Elektrik”, por për vet tregun gjejmë pak gjëra: disa kronika mbi protestën e fundit të tregtarëve kundër vendimit të qeverisë për uljen e pragut të vetëdeklarimit të TVSH-së dhe një reportazh deluzional i vitit 2015, i cili pa asnjë burim e me fjalë pazari e konsideron si “një treg mbi të gjitha vrasës”. Duart në kokë.
Kuriozitet i ndërsjellë
Ende pa hyrë në galerinë gjysmë të errët të Tregut Elektrik, unë dhe Bora nuk rezistuam dot pa e nxjerrë aparatin nga çanta. Pa e menduar gjatë nisëm të shkrepnim disa foto, duke u fokusuar te hyrja e llamarintë dhe e ngushtë. Provuam disa shkrepje nën diellin e nxehtë të mesditës të së shtunës së parë të qershorit. Kohë më të papërshtatshme nuk mund të gjenim. Llamarinat na e kthenin mbrapsht pikun e dritës dhe na i digjnin fotot një e nga një. Pasi djersitëm mjaftueshëm dhe ramë dakord se kishim dy apo tre foto që “quhen”, vendosëm të futeshim në brendësi të tregut. Deri në atë moment menduam se dyqanxhinjtë nuk na kishin pikasur, por i kishim nënvlerësuar. Sapo u futëm nën hijen e galerisë, dy tregtarët e parë që hasëm menjëherë na përdorën që të vinin njëri-tjetrin në lojë.
Njëri prej tyre, ai më i riu në moshë, ndërkohë që po mundohej të bindte një klient mbi cilësinë e një freskuese elektrike i’u drejtua Borës që kishte nisur të fotografonte çfarë të mundej: “Kape, kape atë, bëji një foto atij. Apo… lëre, lëre se ta dogji filmin!” Dyqanxhiu më i vjetër, i cili do të na digjte filmin, buzëqeshi dhe i’a ktheu me të njëjtën monedhë. Por për fat të keq ne nuk i’a dëgjuam përgjigjen sepse qeshëm me zë të lartë, ca nga humori e më së shumti nga tensioni, sepse nuk e prisnim një mikëpritje të tillë.
Gjatë gjithë rrugëtimit tonë nëpër galeri nuk munguan shakatë, komentet nën zë apo buzëqeshjet, por sidomos kurioziteti i ndërsjellë. Dukshëm të çorientuar nga prania e pafundme e prizave, e tabelave ndriçuese, e llambave, e abazhurëve, e bombolave të gazit, e radiove, e mbajtësve të televizorëve dhe e qindra artikujve të tjerë me ngjyra të ndezura, praktikisht e eksploruam Tregun Elektrik cantim për cantim, stendë për stendë. Gjatë gjithë kësaj kohe aparati i Borës vetëm shkrepte ndërkohë që unë kërkoja leje me mirësjellje çdo tregtari të mundshëm që t’i fotografonim baraken, kontenierin apo strehën ku ekspozonin mallin e tyre.
Shumica dërrmuese pranuan me zell, edhe pse ne mund t’i pengonim kalimin atyre pak klientëve që endeshin nëpër hijen e ngushtë të galerisë. Një pjesë e tyre ishin kuriozë të dinin edhe se çfarë po bënim, pse aq shumë foto, pse pikërisht aty.“Pse i bëni këto foto?”, më pyeti njëri prej dyqanxhinjëve dhe unë e mora si sinjal kontakti, si një ftesë për bisedë. Quhej Hamit dhe më rrëfeu se kishte vite që tregtonte në atë treg. Kur i thashë se po bëja një reportazh për Tregun Elektrik më vështroi i heshtur dhe jam i sigurt që nuk do të bënte zë as për njëqind vjet, nëse nuk do ta ngacmoja me ndonjë pyetje më konkrete. M’u duk i ri në moshë dhe pak i turpshëm, ndaj e pyeta në ishte dyqani i tij apo punonte si shitës. Më qeshi dhe ma plasi me krenari që ishte pronar. Jo për çështje nderi, po kush mund të bënte shitësin në ato kushte! Kush mund t’ia lejonte vetes luksin që të punësonte një shitës në ato kushte? Hodha sytë përreth e m’u duk sikur të gjitha llamarinat, strehëzat e tregut, bezet dhe pluhuri i dyshemesë më gjykuan për pyetjen idiote.
Pjesa më e madhe e tregtarëve dhe e klientëve, pavarësisht se na lanë të bënim foto nën hundën e tyre, nuk e panë të arsyeshme të na flisnin drejtpërdrejtë, por me mënyrën e tyre na dhuruan humor dhe u treguan të interesuar. Kishte nga ata që pas krahëve na shpotisnin duke na thirrur me emra kanalesh televizive, sepse pandehnin se ishim një trupë xhirimi. Të tjerë na morën për të huaj, sepse u ndalëm të shkrepnim foto ca më gjatë në qepena të mbyllur, barake të braktisura apo në karriget e thyera dhe të harruara nëpër cepa ku ndryshku kishte përpirë gjithçka. “Normale, këta të huajt këto gjona kanë qejf.
Ashtu është këtu, fiks, u duket sikur janë anej në Kandahar, nëpër ato venet e marume”, dëgjuam t’i thoshte shoku-shokut, ndërsa të dy zotërinjtë rrinin të ulur në një bar të improvizuar aty pranë. Nuk mungoi as nervozizmi. Një tregtar te të njëzetat na përcolli duke ngrehur cicat që fshihte pas kanatieres së lagur nga djersa. “Jo, nuk i kam rubinetet për foto. Po qe për foto, i bëj vetë.” Një tjetër u tregua i disponueshëm ta merrnim në intervistë, por për dreq ne flisnim shqip, ishim vendas. Për këtë arsye e pa të udhës të më këshillonte që mos ta mbaja mjekrën e gjatë si Ertugruli. “Jemi në Shqipëri ne, mjekrën leja atyne në Turqi. Edhe reportazhet leja atyne që e kanë për detyrë atë punë, Rama, Veliaj…”, këtu nuhata që i kishte kthyer nja dy gota.
Kur nuk flasim për xhepin tonë
Meqenëse u tregua i gatshëm të fliste, bisedën me Hamitin nuk e lashë me aq. Vura re se në koliben e tij ai shiste gati të njëjtat gjëra që ekspozonte dyqanxhiu përballë, madje dhe ai përbri. Në fakt gjëja që më shumë të lë mbresa kur viziton Tregun Elektrik është sjellja miqësore, bisedat dhe humori i pandërprerë i tregëtarëve me njëri-tjetrin. Një lloj harmonie që të lë pa mend, ndërkohë që ti si klient e sheh me sy të lirë që një pjesë e madhe e tyre ofrojnë të njëjtin nivel shërbimi dhe në shumë raste mallra të ngjashme ose që mund të zëvendësojnë njëra-tjetrën fare lehtë. Në konkurrencë të hapur, me dhjetra tregtarë të ngucur në pak metra katrorë, sipas logjikës së tregut ata tashmë do ta kishin çmontuar njëri-tjetrin. Për çudi, në Tregun Elektrik “konkurrentët direkt” kanë krijuar një komunitet të mirëfilltë. “Jemi rehat, kemi 20 vjet këtu,në të mirë e në të keqe ne përditë me njëri-tjetrin rrimë”, më rrëfeu Hamiti i argëtuar nga habia ime. Hamiti nuk e kishte me qejf që ta fotografonim, por nuk ngurroi të na tregonte se xhiro ditore kishte rënë. Sipas Hamitit, vitet e fundit edhe klientët ishin bërë më të rrallë, në të gjithë tregun.
Disi të frymëzuar nga pozitiviteti i Hamitit dhe të etur për një rrëfim të sinqertë i’u afruam një zotërie tjetër, i cili pak më parë na kishte thumbuar me batuta pse po fotografonim një grumbull me kaçavida. I ulur në një stol të ulët, pranë një tezge të mbingarkuar me tiganë dhe me koka dushi, ai nuk na priti mirë. Pak më parë po na buzëqeshte, por kur i kërkuam të na fliste në përgjithësi për jetën në treg mbuloi njërin profil të fytyrës me dorë dhe me vështrimin e hedhur nëpër galeri na refuzoi. “Kur nuk fola për xhepin tim o çun, për qejf jo e jo. Erdhën këtu televizione sa të dush kur bëmë protestën, asnjë nuk foli, ne nuk flasim”, më tha ndërkohë që nuk e fsheha zhgënjimin tim, duke e përshëndetur ftohtë. Pak orë më vonë më erdhi ndërmend ajo skenë dhe kuptova që realisht ai e kishte mbuluar fytyrën, me frikën mos e filmonim fshehurazi. Është për të ardhur keq që ai burrë me pamje inteligjente, rreth të pesëdhjetave, vuante sindromën e çimkave dhe të video-përgjimeve që tashmë janë bërë aktualitet në sferën publike të vendit. Ndoshta, frika e të përbërit skandal apo problem edhe kur flitet “për qejf”, paranoja, ka prekur edhe ato shtresa të shoqërisë që mbijetojnë duke shitur nën strehën e plastikës dhe të llamarinës. Nga çfarë kanë frikë këta njerëz?
Ne po zhdukemi, ato kompanitë e mëdha kanë më shumë kushte
Edhe një tjetër dyqanxhi refuzoi të fliste. “Nga çfarë kanë frikë këta njerëz”, mendoja ndërkohë që dielli i drekës i kishte kthyer llamarinat dhe plastikën mbi kokat tona në përçues nxehtësie, jo elektrikë. Vendosëm të dilnim sepse ajri në galeri nisi të bëhej i padurueshëm dhe një farë paranoje nisëm ta ndjenim edhe ne. Pak para se të dilnim, në një nga dyqanet e fundit u ndalëm instiktivisht te një tregtar që po riparonte fletët e një freskueseje elektrike. “Në treg kam hyrë që kur kam qenë 16 vjeç. Akoma i pamartuar kam nis me punu këtu, jam i vjetër unë. Jam nga të parët,”, na tha Iliri (emër i sajuar). Iliri ishte vërtet krenar për vjetërsinë e tij në treg. Por kur e pyetëm për kushtet higjenike në treg rrudhi buzët. “Duhet të kishe ardh para dy ditësh në dyqanin tim. Nuk e di çfarë kishte ngordh aty mrena, ndoshta një mi, po nuk rrihej fare. Ju duket çudi, po e keni parë se ç’ferra dhe ç’pisllik ka përreth tregut,” na rrëfeu ai, pa e fashitur buzëqeshjen nga fytyra.
Iliri nuk e ndërroi buzëqeshjen edhe kur e pyeta për gjëra minimale si tualetet. Thjesht m’u përgjigj me një shikim ironik. “Tregun e administron Bashkia, por rojet janë private, i paguajmë ne. Ne, me forcat tona kemi ndërtuar edhe çatinë”, më tregoi me krenari strehën me llamarina të valëzuara. “Kur bie shi ama ndryshon puna.” E ngacmova për rolin e Bashkisë në treg, por bëri sikur nuk ma vuri re djallëzinë. “Ti ke ardh ditë të shtune, por zakonisht gjatë javës e gjen edhe administratorin. Pastruesen e paguan Bashkia, punon ajo, jo, gjynah me u qajt”, na tha sërish i buzëqeshur, por tani me sytë te fletët e reflektorit.
Pas pak, Ilirit, i’u bashkua edhe një tregtar tjetër, një nga ata që pak më parë kishin refuzuar të na flisnin. Guri (emër i sajuar) na rrëfeu historinë e tregut shkurt dhe sipas mënyrës së tij. Në fillim të viteve nëntëdhjetë tregu ishte ngritur pranë “Prokurorisë”, më pas te “Ulliri”, te shkolla “1 Maji”. Pa zënë mirë rrënjë te “Ulliri” sërish e transferuan diku tjetër, te “21 Dhjetroi”. Në fund, në fillim të shekullit të ri e sistemuan aty ku ndodhet aktualisht, te rruga Petro Nini Luarasi.
E ngacmova edhe Gurin për kushtet e tregtimit, por më la pa fjalë me përgjigjen e tij. “Dëgjo o çun, është e kotë, kjo e gjitha është drejt shkrirjes. Çdo ditë po largohen tregtarët nga tregu dhe po mbyllin tezgat. Ene klientët po rrallohen përditë. Ato kompanitë e mëdha kanë ambient, kanë ndriçim, ajër të kondicionuar, banjo, e deri te kafet dhe lodrat e kalamajve. Ta siguroj, se jam nga të parët në treg, ato kanë të njëjtën cilësi malli si ne, jemi fyt më fyt në konkurrencë me to dhe po na mbysin. Ato ofrojnë kushte dhe bëjnë pesëdhjetë përqind ulje. Ne paguajmë çdo muaj qira, 750 lekë për metër katror dhe tarifa rritet vit pas viti. Kanë ardhur politikanë por siç e sheh nuk kanë vënë dorë fare, ja rezultati. Mbaje mend, pas zgjedhjeve vendore, prite kur ta fshijnë të gjithë tregun,”dhe këtë teori të fundit e mbështeti me historinë se si i ati, një tregtar i “Pazarit të Vjetër” të Tiranës, e mbylli dyqanin e tij i detyruar me metoda alternative nga pushteti popullor i pas luftës. Guri na kërkoi që atë histori mos ta bënim publike me detaje. E respektuam vullnetin e tij. Më besoni, për fat të keq, frika e këtyre njerëzve sërish na privoi nga një fabul e shkëlqyer.
Jashtë galerisë, te “Lugina e Çakejve”
Realiteti i Tregut Elektrik shtrihet përtej sipërfaqes që administron zyrtarisht Bashkia e Tiranës. Jashtë galerisë me llamarina, buzë rrugës dhe në një truall me pronësi private janë ngritur kontenierë, baraka ose janë marrë me qira dyqane që shesin gati të njëjtat mallra. Përreth tregut është krijuar një zonë ku tregtarë të tjerë shesin me të njëjtën frymë dhe çmime si në brendësi të tregut, por me rregulla loje krejt të ndryshme. Ata taksohen njëlloj si të gjithë tregtarët e zonës të administruar nga Bashkia, ndërsa qiratë i’a paguajnë pronarëve të truallit ose të dyqaneve.
Një zotëri shumë i sjellshëm dhe babaxhan në fillim na këshilloi që të dyve që të largoheshim sa më parë nga Shqipëria dhe më pas pa shumë zell na tha se sa qira paguante në muaj. Rreth 10 mijë lekë për një kontenier të ngushtë, por me pamje nga rruga. Nga ana tjetër, këtë pjesë të tregut e drejtojnë vetë dyqanxhinjtë, pa administratorë, pa pastruese, vetëm me një rojë private. Gjithsesi, këtu ata tregohen më të hapur për të folur. Njërin prej tyre e takuam në një galeri alternative, edhe kjo e ndërtuar me llamarina, plastikë, kompesatë dhe kontenierë. Ermali (emri i tij i vërtetë) për të na argëtuar e pagëzoi tunelin e errët ku shiste me emrin “Lugina e Çakejve”.
“Këtu nuk ka lëvizje fare. Ik shif ça bohet anej nga zona tregut se ne… siç na sheh. Vetëm ne që shesim vijmë rrotull lart e poshtë nëpër dyqane. Bëjmë kot xhiro gjithë ditën”, na rrëfeu Ermali pa e fshehur habinë pse po interesoheshim për jetën e përditshme te “Lugina e Çakejve”.
Ashtu si kolegët e tij të zonës së administruar nga Bashkia, edhe Ermali u mburr se çatinë e kishin ndërtuar ata vetë. Nuk mbaj mend në e komplimentova, por nuk do e harroj kurrë reagimin e tij kur i rrëfeva pse për mua ishte e rëndësishme që në një mënyrë ose në një tjetër realiteti që ai jetonte çdo ditë duhej dokumentuar, duhej bërë memorie. Tundi kokën vazhdimisht, pas çdo fjalë që unë nxirrja nga goja, me një ngërdheshje të lehtë dhe me sytë që lëshonin xixa dukej sikur me mendje më thoshte “pirdh-pirdh”.
Si nëpër filma
Pavarësisht skepticizmit të Ermalit apo rrëfimit disfatist të Gurit, unë vë bast kundër të gjithëve se Tregu Elektrik mund të shesë më shumë se sa prizat, llambat apo reflektoret. Rëndom lexojmë artikuj lokalë dhe ndërkombëtarë mbi Tiranën turistike, e mbushur me vende dhe pika atraktive për turistë nga e gjithë bota. Epo, mendoj se nëse mësojmë ta rrëfejmë me mjetet dhe vullnetin e duhur edhe Tregu Elektrik mund të kthehet në një atraksion për t’u patur zili në të gjithë rajonin. Varfëria e atij vendi, mirësjellja e atyre tregtarëve dhe strehëzat e sajuara mund të tërheqin të apasionuar pas “të çuditshmes”, pas rrëfimeve ndryshe dhe sigurisht pas zonave tregtare pa themele betoni, të cilat të magjepsin se si ende qëndrojnë në këmbë nën kafshimin e tregjeve globale. Fundja, suveniret që shiten rëndom nëpër Tiranë nuk kanë më shumë vlerë dhe nuk janë më “origjinale” se sa çelsat që shiten te Tregu Elektrik. Në treg nuk mungojnë as dritat LED.
Gjithashtu, kur e lë veten të lirë të përfshihesh nga atmosfera e galerisë, kur humb në barkun atij tregu, bindesh se çdo skaj i tij mund të kthehet në një set të përkryer për të bërë foto që të na përkëdhelin narcizizmin nëpër rrjetet sociale. Madje llamarina, kompesata dhe plastika e atyre formave surreale mund të jetë seti perfekt për të xhiruar filma të pavarur, nga ata që vërtetë na mungojnë nëpër salla dhe mund t’i bëjnë kreshëri edhe industrive kinematografike më të zhvilluara të botës. Nuk ka nevojë të rrafshojmë dhe të rindërtojmë vende të tilla, duke shpenzuar miliona euro, për të rrëfyer një histori të çiltër, e kemi aty, dhjetë minuta larg qendrës. Ja, tani, imagjinoni duart e dy të rinjve, të cilat cakisin njëra-tjetrën, pa dashje, mbi sipërfaqen e freskët të një abazhuri me xham të akullt. Gishtërinjtë e tyre preken mbi të njëjtin abazhur, i cili ngjason jashtëzakonishtshumë me qindra të tjerë, por që është i vetmi që zgjon fantazinë e tyre, me të njëjtën intensitet drite./ Tema
Nga Elvin Nuri
Foto – Sibora Xhemali
Video – Enea Kika
