'Dosjet', Sula: Jo vetëm informim
edhe lustracion për institucionet

Autoriteti për informimin në dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit jo vetëm që do të bëjë një informimi të plotë për publikun për këto dosje, por do të shërbejë edhe si instrument lustracioni për institucionet e tjera.
 
Drejtuesja e këtij autoriteti e konfirmoi këtë fakt gjatë emisionit “5 pyetje nga Babaramo” në Report Tv, ndërsa tha se përmes informacionit që do t'u jepet institucioneve për emërimin do të jetë një panoramë e qartë e personave që emërohen në poste të ndryshme.
 
"Gazetarët do të kenë akses të plotë për t'u informuar për cilindo zyrtar", konfirmon Sula.

Jemi këtu në Arkivën e Shtetit ku ndodhet një pjesë e dosjeve të ish-Sigurimit të Shtetit të cilat do jenë objekti i punës suaj. Kur do të filloni t’i shqyrtoni dhe kur do mblidhen tërësia e dosjeve të sigurimit të Shtetit?
Së pari ju falënderoj për ftesën, është një emision që unë e vlerësoj dhe do e kem për kënaqësi që t’i komunikoj publikut hapat e parë që ne kemi hedhur për të themeluar një institucion të ri që nuk ka ekzistuar më parë. Së pari dua t’ju njoftoj që ky nuk është një komision që hap dosjet, ky është një arkivë e madhe që do të mbledhë dokumenta që ndodhen në Arkivën e Shtetit. Kryesoja e e fondit tonë ndodhen në Shërbimin Informativ Shtetëror. Ne po mundohemi në bashkëpunim me gjithë partnerët të identifikojmë masat e arkivave që maten me metra me kuti, me qëllim që të bëhemi gati për një transferim të shpejtë në bazë të afateve ligjore që na jep edhe ligji. Para se të fillojmë nga puna, duhet të bëhëmi gati. Janë disa hapa administrativ që kanë filluar të përmushen. Së pari buxheti i shtetit që u miratua në fund të nëntorit na flokoi një buxhet jo të vogël. Kemi marrë një goditë të rëndësishme që do i plotësojë kushtet e një arkive moderne dhe aktive. Do të jetë e aksesuseshme për publikun, për studiues, gazetarë.
 
Kur do të hapet për publikun?
Unë mendoj që do të jetë një proces i gjatë. Nuk jam gati të them një datë. Sigurisht që ne do të ecim me shpejtësi. Priotiteti jonë do të jetë informimi për autoritetet publike sepse edhe aty është nevoja më akute. Do të duhet një kohë e madhe për të trajtuar siç duhet të gjitha arkivat.
 
Pra ligji ka edhe efekte lustracioni, kush ka qenë bashkëpunëtor i Sigurimit të Shtetit nuk do të punojë më në administratë apo në nivele të larta drejtuese?
Deri tani është bërë një debat i madh publik. Ky është një Autoritet për Informim mbi dosjet e ish-Sigurimit të Shtetit. Është i lidhur me lustracionin, do të thoja është një instrument për lustracionin. Lustracioni është një masë që e ndërmerr çdo institucion më vete.
 
Si shpjegohet që këto dosje kanë qenë të shpërndara? Çfarë ka ndodhur?
Kështu ka qenë mënyra sesi ka funksionuar, aparati i represionit ka qenë funksional me segmente të caktuara në vende të ndryshme. Në fakt ashtu siç ka qenë aparati i represionit ashtu edhe ka mbetur aty këtu dokumenta vendimarrës për sigurinë, por kryesoja mbetet në shërbimin informativ kombëtar.
 
Nese ju kuptova drejt, ju do t’i bëni një lloj autopsie i gjithë sistemin represiv sepse është krijuar një ide e thjeshtëzuar, se këtu thjesht do të jenë dosjet e bashkëpunëtorëve që do të jenë të aksesuseshme.
Dosjet janë të natyrave të ndryshme. Kryesoret janë ato dosje që kanë qenë preja e sistemit, ku natyrisht ka edhe pjesë që është vendimmarrja. Si kanë funksionuar vendimet politike për ta bërë të funksiononte kjo makineri e dhunës dhe represionit që në konceptin tonë është e rëndësishme për ne për ta kuptuar sesi erdhi e gjithë kjo. Duhet ta theksojmë që autoriteti është informuar, nuk merr qëndrimi. Ne do të krijojmë kushte lehtësuese për gazetarët, publicistët, studiuesit që të bëjnë analizat e tyre. Disa analizime do të bëjmë edhe ne vetë sepse na i kërkon edhe ligji që të bëjmë një lloj publikimi për vetë makinerinë. Do të jetë një dialog i përgjithshëm shoqëror në të cilët do të ftohen historianë nga vendi por edhe nga bota, sepse e vërteta nuk është aq e thjeshtë. Kërkimi i së vërtetës sonë së përbashkët për komunizmin duhet të inkurajohet, dhe instrumenti kryesor është transparenca dhe e drejta për informim.
 
Deri ku shkon kjo e drejtë për informim?
Së pari një herë ligji merr anën e viktimës, atyre personave që u bënë pre e sistemit represiv për arsye politike apo edhe fare njerëzore. Jetët e tyre u cenuan, lufta e klasave u prek deri në 3 breza. Ata vetë do të duan se çfarë ka ndodhur me jëtën e tyre, të mund të krijojnë një koncept të plotë sesi u trajtuan.
 
Si do jetë një njeri që ka qenë i përndjekur, çfarë aksesi ka për t’u informuar në këtë institucion?
Një person i persekutuar ose ka pasur babin, do të bëjë një aplikim tek autoriteti. Do verifikohet nëse ka apo jo një dosje të përndjekjes së tij. Nëse ka dosja do të përpunohet nga personeli përkatës. Me përpunim nënkuptojmë, eliminimin e emrave të personave të tretë që janë anësorë në ngjarje. Do të ketë një analizë të këtij rasti nëpërmjet autoritetit që përbëhet nga 5 persona. Ço rast do të jetë krejt i veçantë. Do shikohet nëse ka probleme të sigurisë kombëtare. Mund të ketë raste ku do të vlërësohen pasojat. Natyrisht që e drejta për informim e personave që është një e drejtë universale që buron nga të gjitha konventat që Shqipëria ka aderuar nga legjislacioni jonë do të respektohet. Në bazë të këtyre 3 parimeve, autoriteti më pas do të vendosë të lëshojë informimin.
 
Si do përcaktohet, t’i marrim me radhë këto kritere që të mohojnë për të hyrë tek e vërteta finale?
Qëllimi është e drejta për informim.
 
Thatë që kur përbën problem cënohet siguria kombëtare?Si?
Ka rregulla, ka politika të caktuara. Autoriteti do përpunojë aktet e veta. Shteti është plot me rregulla dhe analiza.
 
Si do funksionojë, ju thatë që do të ketë mbyllje nëse cënohet paqja sociale?
Nuk do të ketë një mbyllje por një trajtim. Ka 25 vite që njerëzit jetojnë me ngjarjen e së shkuarës dhe nuk ka ndodhur asnjë rast që konfkliti të jetë i pazgjidhshëm. Hapja e informacioneve për publikun nuk përbën rrezik, thjesht është një verifikim.
 
Thatë që do të jetë i hapur për studiues, gazetarë? Si?
Me pak fjalë do të doja t’ju shpjegoja si do të jetë Aparati për Autoritetin për Informim. Ka dy pjesë, pjesa vendimarrëse që është Komisioni i përbërë nga 5 vetë. Është edhe pjesa e sekretariatit teknik e përbërë nga 55 persona. 55-shja ndahet në 5 grupe, është pjesa e Arkivës që ndahet në 3 sektorë. Do mundohemi që të vëmë rregull që të përdoren nga të gjithë.Sektori i tretë do të merret me dixhitalizimin, si një mënyrë më e mirë për të filtruar të dhënat.
 
Si do funksionojë dixhitalizimi?
Në bazë të burimeve financiare të shtetit dhe të donatorëve për të cilët kemi indikacione pozitive, ku ka interes por akoma është shpejt të themi. Synimi jonë është të dixhitalizohemi, ku çdo fjalë të njihet pasi i ndihmon studiuesit. Ne kemi filluar hapat e para, nuk është gjë që do të ndodhë nesër. Dixhitalizimi është një objektiv. Do të ketë një neësroom, ku do të mbrohet informacioni.
 
Unë si gazetar çfarë informacioni kam të drejtë të kërkojë dhe të marr informacion në institucionin tuaj?
Gazetarët kanë të drejtë të këkojnë informacion për figurat publikë. Përtej kësaj, gazetarët bëjnë investigime. Mund të hedhin dritë në ngjarje të caktuara. Kjo qasje është shumë më e gjërë edhe tenton të fut një tjetër standard në sjelljen me arkivat. Gazetarët kanë një hapsirë më të madhe për të bërë punën e tyre. Jo thjesht për të marrë një dokument për ta publikuar, por të bëjnë edhe një analizë. Natyrisht që ka edhe të dhëna personale që nuk do të publikohen. Mbrotja e të dhënat e personave të tretë do të jetë një vijë e kuqë. Çdo gazetar do të njihet me historinë e figurave publike.
 
Ju thatë që sapo jeni duke e krijuar këtë institucion, si është ndërtuar, si është struktura e tij? Si do jenë departamentet?Si do funksionojnë në dobi të publikut?
Struktura e institucionit përbëhet nga 5 departamente në bazë të funksioneve që ka autoriteti me ligjin e posaçëm që është krijuar. Departamenti i parë do të jetë departamenti i arkivave që do të merret me mbledhje, grumbullim, përpunim, indeksim dhe dixhitalizimin e arkivës. Departamenti i dytë është departamenti i informacionit që do të merret me dhënien e informacionit për publikun personat e prekur ose për ata që kanë qenë punonjës të këtij shërbimi, për autoritete publike që do kërkojnë informim ose për studiuesit që në bazë të ligjit kanë akses në këtë informacion. Njëkohësisht do të ketë edhe një departament për të përpunuar ose me qëllim rehabilitimi ose dëmshpërblimi ose për qëllime të ndryshme që do të kenë personat e prekur do marrin informacion. Departamenti i tretë është ai i kërkimit shkencor dhe i edukimit qytetar. Këtu thelbi kryesor do të jetë në punën koordinuese që do të bëhet me institucionet të studimit të historisë në vend dhe jashtë dhe njëkohësisht dhe mënyra se si ne ta publikojmë atë gjë që ka ndodhur gjatë 50 vjetëve. Në pjesën e dokumentimit të punohet së pari e represionit, me dhunën, si është ngritur, çfarë ka ndodhur, kush ka qenë arkitektura e represionit. Së dyti kemi shumë shpresë që do dokumentojmë mirë pjesën e rezistencës, atë që njerëzit kanë bërë për t’i rezistuar represionit, shprehjet e lirisë, dëshirën e tyre për mendim ndryshe, për besim fetar. Kemi shumë dëshirë të dokumentojmë pjesën e solidaritetit njerëzor që pavarësisht se çfarë ka ndodhur me dhunën, shoqëria u imponua të ndërtonte mur edhe izolim mesa familjeve. Njëkohësisht do të kemi mundësinë të marrin dëshmi gojore të njerëzve që vijnë edhe marrin shpërblim nga autoriteti por që edhe kanë dëshirë të lenë dëshmitë e tyre gojore për të shërbyer si një burim për historianët që do studiojnë këtë periudhë. Departamenti tjetër do të jetë ai i shërbimit që merret me pjesët gjenerike, financë, prokurim, kuadër. Departamenti i fundit do të jetë ai i sigurisë, do mundohemi që informacioni të trajtohet me sigurinë maksimale dhe të ketë kushtet e deklasifikimit dhe të hapjes për publikun në mënyrën e përshtatshme që ofrojnë rregullat kombëtare dhe ligji jonë. Ka një dëshirë për ta hapur. Ne nuk do të jemi një institucion që do të japim verdikte për sa i përket historisë, do të punohet me rrjete kërkimore shkencore, është parashikuar një këshill i studiuesve i cili do të marrë mendjet më të ndritura të Shqipërisë por edhe jashtë Shqipërisë. Do të ketë një rreth gazetarësh të cilët kanë dëshmuar interes për epokën e komunizmit dhe kanë dëshirë të futen në një investigim më të thellë për t’u bërë mesazherë të asaj që ka ndodhur gjatë viteve do t’u krijohen kushte të posaçme. Do të ketë një bibliotekë, ku do të grumbullohen materiale nga vendi dhe jashtë vendit nëpërmjet partneriteteve që po krijohen për të parë se si janë krijuar dhe çfarë mund të behëm më mirë. Do të jetë edhe rrethi i miqve që do të ketë figura shumë të larta edhe ndërkombëtare dhe këta do të jenë grupi i njerëzve që do të lobojnë për autoritetin.
 
Përse mendoni se do të ketë sukses ky autoritet kur është hera e parë që kuvendi ndërhyn përmes ligjit? Në fillim u krijua komisioni Mezini pastaj Bezhani dhe ka një opinion gjerësisht të pranuar që të dy këto komisione kanë dështuar, ju përse jeni optimiste që nuk do keni të njëjtin fat?
Mezini dhe Bezhani kanë bërë brenda kuadrit që janë përcaktuar punën e vet në mënyrë të respektueshme, por mendoj se qasja ka qenë e mangët. Nëse nuk i jep shoqërisë te informacioni dhe ja lë politikës, nuk krijohet mundësi për të bërë katarsis shoqëror. Kjo e fuqizon qytetarin dhe vetë shoqërinë, secili nga personat ka akes dhe merr pjesë në këtë dialog shoqëror, tregon historinë e vet kurse ato kanë qenë qasje të pjesshme, jepej një mundësi vetën një grupi të kufizuar që shkonin e verifikonin. Unë mund të them që kanë bërë vendime të guximshme për atë kohë dhe disa persona të implikuar me të shkuarën janë larguar nga politika por kjo nuk ka shërbyer mjaftueshëm sepse nuk ju la shoqërisë, historianëve, gazetarëve mundësia për t’u njohur me arkivat. Fakti që sot pas 25 vjetësh, arkiva të rëndësishme ngelen të papërpunuara nëpër thasë ose ka pasur prishje shkatërrim e keqpërdorim tregon diçka.

Duke qëndruar te besueshmëria. Besueshmëria e atyre komisioneve ka qenë minimale. Ju thoni se janë larguar njerëz nga politika. Por të gjithë besojnë se ka qenë një spastrim selektiv, disa anë larguar, disa janë mbajtur...
Sot është menduar ndryshe. Është futur mekanizmi "Check and Balance". Janë gazetarët që kanë akses dhe nëse autoriteti merr një vendim të padrejtë, mund të kërkohet informacion përmes medias dhe shoqëria shikon që X-i ka vepruar kundër tij. D.m.th, hapet për gjithë shoqërinë, natyrisht me rregulla, por me pjesëmarrjen e gazetarëve. Ne e kemi thënë që lustracioni dhe e drejta për informim për dosjet është quajtur antikushtetuese nga Gjykata Kushtetuese, d.m.th që ka qenë një vendim i mirë dhe të gjitha proceset kanë qenë të ndryshme. Nuk mundet një autoritet prej pesë vetash të vendosë se kush punon dhe kush nuk punon në institucione. Është rasti i Gjermanisë ku ka pasur vendime të autoriteteve vetë. 
 
Nuk i kanë lënë të punojnë...
Po, por ka qenë një vendim i sindikatës së mësuesve, trupës arsimore, dhe jo i DAP-it. Pastaj çdo institucion, çdo autoritet, bën analizën e vet, në bazë të këtij mendimi profesionit dhe mendimit të asaj kohe. Sot qasja është shumë më e gjerë dhe shikon në një objektiv më madhor, të rishikimit të historisë, të qartësimit të gjërave, të krijimit të një autoriteti modern dhe të një informimi të një standardi tjetër.
 
Sa ka qenë numri i bashkëpunëtorëve të Sigurimit të Shtetit?
Nuk e dimë ende shifrën e saktë.
 
Në Gjermaninë Lindore, STAS-i, kishte krijuar legjendën se një në tre ishte bashkëpunëtor i STAS-it...
Nuk dua të spekuloj, por kur të vijë përgjigja nga SHISH, me të marrë informacionin do ta bëjmë të ditur. Ne do flasim me shifra dhe fakte kur të jetë e nevojshme. Ajo që do të dalë, do të thuhet.
 
Keni një perceptim se çfarë po merrni nga institucionet? Në këto 26 vite, politika i ka futur duart në arkiv...
Po bëhet një komunikim përmes takimeve dhe shkresave. Pyetjet kryesoje janë kush është baza dokumentare, natyra e dokumenteve që presim, asgjësimet, prishjet në mënyrë të parregullt, të gjitha po bëhen në mënyrë dokumentare. Dhe kur t'i kemi gati do t'i bëjmë publike për qytetarët.
 
Është krijuar një përshtypje se ngritja e këtij institucioni është si post-mortum. Kur shkon 25 vjet një dokument, ai dokument asgjësohet. I bie sikur sigurimi amnistohet...
Bazë materiale ka, nuk është se s'ka. Aq sa janë ne do t'i marrim. As nuk do fryjmë e as do shkruajmë shifra. Sipas studimit të OSBE-së për perceptimin për komunizmin një prej kapitujve ishte për dosjet, më rezulton që njerëzit presin një gjë të mirë për hapjen e dosjeve. Përsa kohë ka një interes të madh, mendoj se ka vlerë edhe transparenca, trajtimi i historisë përmes fakteve. Tjetra, vërej, nga dita që ka filluar të dalë në publik ideja e ligjit, ka një interes në rritje të njerëzve. Më bën përshtypja e një gjenerate të re, brezi i dytë që janë krejt ndryshe nga sa mendojnë njerëzit se është një histori e moshës së tretë. Unë kam takuar njerëz që thonë se, "po, xhaxhai im ka qenë profashist". Ka dhe plot të tjerë që thonë se, "po, unë kam një histori familjare", dhe kjo më bën shumë optimiste. Shkëputja nga e kaluara nuk është një gjë që mund të harrohet, është një gjë që është me njerëzit. Nuk është si ai pisllëku që mund ta futësh nën qilim apo të pastrosh shtëpinë dhe prapë aty mbetet. Pra, sa më mirë ta pastrojmë, sa më shumë ta ndriçojmë, pa vërejtje, pa etiketime, pa sterotipizime në grup, aq më mirë. Është pjesë e një kulture të re, një sfidë e madhe, e di që do të jetë një sfidë e madhe, një gjë afatgjatë.
 
Ju e keni pasur këtë shqetësim, që ka dosje të zhdukura?
Gjëja e parë që unë mendova kur vura veten si kandidate njerëzit më thonin, "je në vete, çfarë po bën?". Më dukej e pafalshme që shoqëria pas 25 vitesh, të ketë një frikë të tillë, një ankth të tillë. Ne kemi një demokraci të konsoliduar, po hyjmë në Europë, si mund ta tolerojmë që kemi frikë nga kjo gjë? Nëse gjithçka është shkatërruar, le tua themi njerëzve që këto janë shkatërruar, nga këto, 5 kanë mbetur dhe merreni e mbylleni këtë kapitull.       
 
Keni lidhur kontakte me institucione të ngjashme me vendet e Lindjes?
Që në hartimin e ligjit u diskutua me parterët gjermanë, çekët, polakët dhe OSBE-në. Ndamë komente edhe me Komisionin e Venecias. Nuk janë vetëm dosjet, shkëputja nga e kaluara është një instrument i transparencës. Këtë vit ka pasur dy vizita të rëndësishme, ka qenë zv/komisionerja e Lartë e  të Drejtave të Njeriut në shtator, e cila erdhi dhe bëri thirrje që qeveria të avancojë punën në kërkim të të zhdukurve të diktaturës. Në dhjetor ishte një grup i lartë i punës i cili bëri një raport për të njëjtën çështje dhe inkurajoi autoritetin, inkurajoi shoqërinë që të shkëputej nga e kaluara, bashkë me dëmshpërblimet e ish të dënuarve, bashkë me gjetjet e eshtrave.
 
Shifrën e të zhdukurve e keni, që s'u dihet varri?
S'është në mandatin tonë, por besoj se do të kemi rol. Rreth 6000 vetë kanë humbur jetën me gjyq, pa gjyq të ekzekutuar përmes procedurave të asaj kohe. Një pjesë i kanë gjetur familjarët, një pjesë janë akoma pa gjetur. Pra, janë disa mijëra, nuk është një numër i vogël. Ka një ndërgjegjësim të nivelit të lartë dhe një dëshirë për ta parë qasjen më të gjerë në drejtim të përmbushjes së këtij misioni.  
 

TAG:
• OSBE