Ardit Bido, drejtori i Përgjithshëm i Arkivës së Shtetit, iu përgjigjet debateve për një Vendim të Këshillit të Ministrave “Për Licensimin e Arkivave Private”. I pari që ka reagur përmes një statusi në facebook e më pas për gazetën “Shqiptarja.com” (10.03.2008) ka qenë studiuesi Kastriot Dervishi.

Duke folur për këtë vendim, Dervishi e ka quajtur “Model letonez komunist” futjen e privatit në arkivat shtetërore. I pyetur nga “Shqiptarja.com” për domethënien e këtij reagimi, Dervishi është përgjigjur se “Është një shkelje e ligjit të arkivave. Në asnjë rresht të ligjit (ekzistues) nuk i jepet e drejta privatit të administrojë apo përpunojë dokumentacion.”  

Po kështu gjatë ditëve të fundit specialistët e arkivave dhe ish drejtues të institucionit përmes disa argumenteve ligjore dhe pikave të rregullores shoqërues të këtij vendimi kanë paraqitur pretendimet e tyre se është nxituar në marrjen e këtij vendimi. “Nuk e kuptoj ku është identifikuar kjo nevojë për të marrë sipërmarje të tilla, që arkivi privat të fus hundët në fondet shtetërore.

Nga ana tjetër, ky është risk i madh për të dëmtuar dokumentat, ndërkohë që shteti nuk ka asnjë përfitim. Ndërsa risku është shumë i madh për të humbur shteti dhe interesi publik”, është shprehur ish drejtori i arkivave Gjet Ndoj në një intervistë për “Shqiptarja.com” (12.03.2008). Ndërkohë Ardit Bido u përgjigjet këtyre replikave me argumentin se VKM-ja u miratua “me unanimitet në Këshillin e Lartë të Arkivave të përbërë me 15 anëtarë” dhe sipas tij nuk do ka shkelje ligjore.

Intervista

Licenca për krijimin e arkivave private, ka qenë një projekt që pritej të bëhej apo ishte ideja juaj për ta propozuar dhe për t’u çuar për miratim?
-Në vitin 2003 ishte miratuar ligji për arkivat, i cili përcakton disa vendime të Këshilllit të Ministrave që duhet të miratohen në mënyrë që ai të jetë i zbatueshëm. Fatkeqësisht, kur unë kam nisur detyrën këtu në shtator të vitit 2016, kam vërejtur se asnjë vemdim i Këshillit të Ministrave nuk ishte së paku i plotë. Për shembull, Vendimi i Këshillit të Ministrave për organizimin dhe funksionimin e Drejtorisë sëPërgjithshme të arkivave kishte që nga viti 2007, që nuk përputhej me strukturën e arkivit, ndërkohë që përcaktonte deri në pozicionet më të fundit të punës përshkrimet e tyre të punës.

Pra ishte një institucion që nuk kishte asnjë element të kuadrit rregullativ që përcaktonte ligjvënësi. Në këtë kuptim ne nisëm një grup pune që përgatiti të gjitha ato vendime të Këshillit të Ministrave, të cilat ishin të nevojshme si kuadër rregullator, të cilat i kalojnë  Këshillit të Ministrave mes të cilave është edhe VKM-ja përkatëse për miratimin e rregullores së licensimit të arkivave private. Sipas ligjit, kjo VKM duhet të ishte miratuar 6 muaj pas miratimit të këtij ligji që në vitin 2004, por nuk ishte miratuar. Në këtë mënyrë ne kemi parë variante të ndryshme të vendeve të botës për të arritur në një model që të ishte i përshtatshëm për vendin tonë.

Përse duhej miratuar patjetër, ishin krijuar kushtet që duhej bërë një hap i tillë?
-Të detyron ligji që ti brenda gjashtë muajve të miratosh VKM; të thotë që VKM duhej miratuar dhe ti e ke shtyrë tetë vjet nuk është normale. Në çastin që e ka përcaktuar ligji se duhej të hartohej e miratohej, atëherë duhej miratuar dhe u bë.

 Dy nga ish drejtuesit e arkivave më kanë thënë se nuk është bërë ky propozim për miratimin e këtij vendimi, për arsye se nuk ka pasur raste nga privatët që të kërkohet të licensohen?
-As tani nuk ka pasur privatë që të kenë kërkuar të licensohem. Vendimet e Këshillit të Ministrave nuk miratohen në çastin kur ka interesa të ngushta. Me sa duket ata që ju kanë thënë prisnin të kishte një interes të ngushtë. Vendimet janë kuadër rregullator. Unë nuk e di nëse do të ketë kërkesë për licensë për arkivin, por sot ekziston i gjithë kuadri ligjor, që nëse do të ketë kërkesa, atëherë do t’i jepet kjo liçensë privatit sipas tëgjitha rregullave në fuqi. 

Ne ngritëm grupet  e punës për hartimin e VKM-ve, të rregulloreve të punës së institucionit,  të cilat ishin të vjetra ose nuk ekzistonin fare, rregulloret unifikuese të punës me dokumente, etj., diku nga dhjetori i 2016-s dhe janë hartuar draftet e para. Përsa i përket kësaj VKM-je konkrete ka kaluar një proces të gjatë konsultimi në konferencën e pare mbarëkombëtare të Arkivistikës që u zhvillua në Tiranë së bashku me arkivat e Kosovës ku është mbajtur një kumtesë në lidhje me këtë model të arkivave  private dhe mesa më kujtohet nuk ka pasur asnjë kundërshtim nga arkivistët, por u mirëprit si diçka tërësisht pozitive. Ndaj, të thashë se debati sot është tërësisht i stisur e joarkivor, sepse po të ishte arkivor do të kishte lindur përpara 400 arkivistëve që morën pjesë në Konferencë, çka nuk ndodhi.

Kjo VKM është bazuar në modelin letonez, që është një model i vendeve balltike që nuk kanë kaosin e punës me dokumenteve siç e kemi ne e që e kanë fatkeqësisht të gjitha vendet e Eruropës Lindore dhe është miratuar me unanimitet në Këshillin e Lartë të Arkivave që është e përbërë me 15 anëtarë, akademikë, profesorë e arkivistë, që hartojnë politikat arkivore në vend. 

Çfarë strategjie interesante ka modeli letonez në ruatjen e arkivave?
Modeli letonez është në kuadër të disa momenteve tëpunës me arkivat, të cilat pak a shumë janë të njëjtatedhe në kuadrin tonë legjislativ. Në radhë të pare Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave është një inspektoriat shtetëor, pra është një isntitucion, i cili inspekton dhe  vendos përpara përgjegjësisë të gjitha institucionet publike për realizimin e punës, së dyti DPA miraton politikat arkivore në vend, së treti është isntitucioni që licenson arkivat private, e cila është theksuar në ligj dhe nuk e shpikëm sot. Dhe këtu kemi marrë modelin letonez. Arkivat private janë persona juridikë që shumicën dërrmuese të punës e kanë me institucionet private: kompani të mëdha, banka, universitete private, etj.

Kur flasim për dokumentacionin shtetëror duhet të jemi të qartë, ajo VKM nuk vjen mbi ligjin, por në kuadër të një seti rregullash administrative, që mund të jepen në raste shumë specifike. Marrim shembullin e disa institucioneve që s’kanë as aftësi fizike dhe vende për t’u ruajtur (dokumentet e censusit të INSTAT, QSUT, kopjet e dyta të APP, etj.) Dhe zgjedhja e deritanishme është që merrnin makazina me qira dhe përfundonin duke e shkatërruar dokumentin përfundimisht dhe duke e lënë në tokë. Po ashtu institucionet që kanë një kapicë dokumentash dhe të prapambetura, mund ta bëjnë punën me shërbimin privat, që privati ia ofron këtë shërbim shtetit, sipas rregullave. 

Disa specialistë të arkivave thonë se veprimi i privatit  mbi arkivën e shtetit për asgjësimin e dokumentave  bie në kundështim me ligjin?
-Kjo nuk është aspak e vërtetë dhe tregon tendencën që thashë më lartë. Vendimi i Këshillit të Ministrave është shumë i rreptë,ku bie fjala për dokumentet me rëndësi historike kombëtare. Arkivi  privat  është i detyruar t’i dorëzojënë Arkivin Qendror Shtetëror ato dokumente sapo mbaron afati, i përcaktuar nga ligji që sot është 10 vjet për shumicën e dokumenteve adminstrative. Asgjësohen nga ana tjetër ato dokumente që janë për t’u asgjësuar dhe që janë në ruajtje të përkohshme. 

Dhe sërish në këto dokumente në ruajtje të përkohshme privati ka një rol minimal. Vendimi i Këshillit të Ministrave për dokumentet në ruatje të përkohshme përcakton që komisioni i ekspertizës së institucionit merr vendimin dhe pastaj komisioni qendror i ekspertizës pranë DPA merr vendimin dhe vetëm pas këtyre dy vendimeve dokumetacionet që duhet të asgjësohen janë ato që nuk ruhen gjithmonë, pra do të jetë arkivi privat që do të kryej asgjësimin fizik, ose me djegie, ose me rickiklimin në fabrikë letre sipas ligjit. 

Në këtë rast arkivi privat pasi ekziston vendimi iekspertizës dhe komisionit qendror të ekspertizës do të ketë një komision me tre anëtarë për të kryer asgjësimin, sipas ligjit me pjesëmarrës përfaqësues të institucionit dhe të DPA.

Pse nuk morët një model europain, por pikërisht atëletonez?
-Modeli letonez është një model që funksionon në disa vende, nuk duhet të kuptohet se funksionon vetëm nëvendet e Europës Lindore. Ligji e përcakton që arkivi privat është rrjet  kombëtar, nuk është i ndarë, nuk është mishi i huaj.

Ka shumë deklarata e ndoshta thashetheme për humbje dhe manipulime të arkivave kombëtare, mendon se ka ndodhur kjo?
-Unë nuk kam të dhëna për humbje konkrete, por pikërisht se ne nuk kemi konsoliduar pjesën rregullative rrezikohen. Praktikisht ruajtja e dokumentacionit ka qenë vulnerabël. Fatkeqësisht këtu kanë ardhur dokumente të papërpunuara, përtej caqeve ligjore, tetë kilometra linear dhe me stafin e DPA-së duhen 140 vjet të përpunohen. Kjo është gjendja e arkivit. Në këtë gjendje e kanë lënë arkivin, dhe nëse ne kemi marrë 40 punonjës me kontratë për këtë lloj pune, dje nuk ishin, prandaj nevojitem disa modele rregullative, së pari dokumentacioni do të përpunohet. Së dyti, kur vjen fjala për dokumentacionin që ka sensibilitet në atë rast shërbimi të jetë thellësisht i ndarë me front-deskun.

Sot aplikimi bëhet me postën shqiptare. Dikur, vinte qytetari këtu dhe aplikonte te i njëjti specialist që nxirrte dokumentin, tipike e sistemit të “alliverishit”. Sot, qytetari nuk ka kontakt dhe ka një procedure të prerë sesi del dokumentacioni. Mjafton të them se nga mbi 300 ankesa në muajt e parë, sot kemi mesatarisht 2-3 ankesa në muaj. Kjo tregon shumë. Së treti për të zgjidhur problemin: një është ruajtja jo thesht nga pikëpamja teknologjike, dhe nga siguria fizike.

Dhe siç e dini sivjet nis investimi më i madh në vendruajtjet arkivore, që nuk është kryer asnjëherë: ndërtimi i vendruajtjeve të reja brenda të gjitha standardeve arkivore. Së katërti ne jemi në një fazë që është ngritur një grup intitucional me udhër të kryeministrit të ndryshohet ligji për arkivat dhe në këtë rast është e parakohshme të flitet se do të jetë pjesë  e konsultimit publik se çfarë është garantuar në atë ligj.

d.c./shqiptarja.com