“Do të keni diktaturën e proletariatit. E meqenëse këtu nuk keni ndonjë proletariat për të qënë, do të keni diktaturën e katundarëve, të rreckamanëve, të kaçakëve, të plebenjve, të skllevërve, që në atë fjalën e madhe ‘dinjitet i punës’ deri më sot kanë gjetur ngushëllim për mjerimin e jetës së përditshme, për acarin, urinë, sëmundjen, mushkonjat që u kanë thithur gjakun, për të sapolindurit që kanë dhënë shpirt sëmurë në djep, ndërkohë që ju, të gjithë ju, ose më mirë të gjithë ne, mësonim ski nëpër rezortet e Eurpës. Më në fund u ka ardhur dita.”

Teksa lexon “Të Poshtëruar” të autores Lea Ypi, përjeton hera-herës një lloj ndjesie vuajerizmi, sikur je duke vështruar dikë tek ecën në korridoret e një shtëpie, brendinë e së cilës mendonte se e njihte në majë të gishtave, por që befas zbulon se muret kanë ndryshuar pozicionin e tyre gjatë natës. Rrëfimi lëviz mes kujtimeve familjare, dosjeve të Sigurimit, kujtimeve gjysmë të vagullta dhe dokumenteve të keqarkivuara. Pesha emocionale e librit vjen pikërisht nga kjo lëvizje mes sigurisë dhe zbulimit; mes asaj çka arkivat pretendojnë se dinë dhe asaj që të gjallët vazhdojnë të mbajnë me vete, pa mundur t'i vënë një emër.

Ndoshta për këtë arsye mund ta gjesh veten, përkundër logjikës, të tërhequr nga një personazh, i cili zë  një hapësirë periferike në roman dhe që rrëfimi as e ngre si figurë, po as nuk arrin ta fshijë plotësisht.

Është paksa e sikletshme që, mes një historie kaq komplekse, të shkruash për Gustavin – jo vetëm një personazh dytësor, por edhe më pak simpatiku mes morisë së karaktereve që popullojnë rrëfimin e “Të Poshtëruar.” Një figurë gati-gati aksidentale, i cili fillimisht duket sikur hyn në roman padashje nga një tjetër libër dhe më pas nuk pranon të largohet. E megjithatë, libri e përgatit lexuesin në lidhje me mundësinë se e vërteta shpesh vjen nga skajet, periferia. Vetë arkiva është e tillë. Dokumentet e vendosura gabimisht në dosjen që Sigurimi ka përgatitur për Leman Ypin – gjyshen e Leas dhe personazhin kryesor të librit – i përkasin gjithashtu margjinave. Madje, edhe vetë historia e Lemanit, e rindërtuar dekada më vonë, merr jetë nga skajet e shkresave shtetërore. Struktura e librit na tregon ndër të tjera, se periferia nuk është kurrë bosh. Aty është vendi ku akumulohet pluhuri i historisë dhe ku logjika e pushtetit bëhet edhe më e dukshme, pasi mendon se aty nuk e sheh kush.

Në momentin e parë të prezantimit, Gustavi s’është veçse një pretendent i dështuar për t’u martuar me hallën e Lemanit, një burrë besnik vetëm ndaj komfortit dhe mundësive të biznesit që i dalin përpara. Për më tepër, vetëvrasja e bashkëshortes së tij të ardhshme – pasojë edhe e zbrazëtisë së tij emocionale – e kthen Gustavin në një figurë që duket sikur prish çdo gjë që prek. Por, ndërsa lufta hyn në fazën e fundit dhe vakuumi i pushtetit e shtyn Shqipërinë drejt rirenditjes së kategorive sociale përmes revolucionit, ai hyn sërish në rrëfim, për t’i ofruar Lemanit dhe bashkëshortit të saj ndihmë për t’u larguar nga vendi. Arsyetimi i tij nuk lidhet me ndonjë akuzë ndaj çiftit Ypi, të cilët sapo janë bërë prindër, dhe as ka ndonjë ndjenjë afeksioni apo besnikërie. Përkundrazi, ai arrin të artikulojë, sa me përçmim aq edhe me qartësi, diagnozën e rendit që pritet të vijë, duke parashikuar se klasa e re sunduese nuk do të lindë nga ndonjë ndërgjegje politike dhe as nga emancipimi kolektiv, por nga mllefi i akumuluar ndër dekada.

“Do të keni diktaturën e proletariatit. E meqenëse këtu nuk keni ndonjë proletariat për të qënë, do të keni diktaturën e katundarëve, të rreckamanëve, të kaçakëve, të plebenjve, të skllevërve, që në atë fjalen e madhe ‘dinjitet i punës’ deri më sot kanë gjetur ngushëllim për mjerimin e jetës së përditshme, për acarin, urinë, sëmundjen, mushkonjat që u kanë thithur gjakun, për të sapolindurit që kanë dhënë shpirt sëmurë në djep, ndërkohë që ju, të gjithë ju, ose më mirë të gjithë ne, mësonim ski nëpër rezortet e Eurpës. Më në fund u ka ardhur dita.”

Gustavi e përshkruan klasën punëtore shqiptare të kohës me një ashpërsi dhe cinizëm të tillë, që e vetmja përgjigje mund të ishte një grusht fytyrës. Megjithatë, cinizmi i tij nuk e fsheh ndjesinë se ai ka arritur të shohë para kohe tmerrin që do të ndodhë më pas  dhe që një vëzhgues më idealist, me gjasë nuk do ta kishte pikasur dot. Por, këtu unk duhet të ngatërrohemi. Gustavi nuk është as ithtar i liberalizmit, as mbështetës i fashizmit dhe as ndonjë luftëtar ideologjik i komunizmit. Ai thjesht arrin të vërejë se një proletariat të cilit i është mohuar arsimimi, institucionet dhe kultivimi i zakoneve qytetare, nuk mund të kthehet në subjektin emancipues të teorisë marksiste. Ky proletariat mundet vetëm të trashëgojë pushtetin ashtu siç trashëgohet një pajisje a vegël pune, funksionin e të cilës nuk ia kanë shpjeguar kurrë. Për rrjedhojë, ai do ta përdorë me të njëjtën përzierje frike dhe dyshimi, që deri në atë moment i ka siguruar mbijetesën.

Ky është dhe momenti më i madh i frustrimit për një lexues të majtë. Ndërsa këmbëngulim se proletariat e zotëron dinjitetin në mënyrë intuitive dhe ai nuk mund t’i fshihet nga kushtet materiale, historia e një sërë shtetesh periferike na tregon se dinjiteti kërkon kultivim dhe ky është një proces i avashtë, i cili varet nga shkolla, besimi shoqëror, institucionet publike dhe përvoja qytetare. Shqipëria, në momentin që Gustavi bën parashikimin e tij, nuk kishte asnjë prej këtyre. Proletariati që doli pas 1945-ës nuk ishte një klasë sociale që ishte ndeshur me gjendjen e vet përmes një përpjekje kolektive, por një shtresë, e cila u zgjua një ditë befas fitimtare, pa patur kurrë mjetet e nevojshme që i japin kuptim fitores.

Por, pyetja me të cilën ngelemi pas këtij leximi, rëndon sot shumë më tepër edhe se një dekadë më parë. Si të flasim për solidaritet me njerëz, të cilëve iu janë mohuar në mënyrë strukturore mjetet e nevojshme për të kuptuar botën politike në të cilën jetojnë? Si mund ta shmangim tundimin aq ndjellës për t’i romantizuar ata dhe njëkohësisht t’i rezistosh shtysës po aq të rrezikshme për t’i gjykuar? Një i majtë që ka patur akses në libra, orë të gjata dhe qeta për t’i lexuar, mundësi për të udhëtuar dhe për biseda të gjata rreth teorive politike nuk është domosdoshmërisht më i mirëpajisur nga ana morale krahasuar me ata, të cilët atë pak kohë të lirë që kanë patur në jetën e tyre, iu është dashur ta mbushin me orë pune  për të siguruar mbijetesën. E megjithatë, privilegji krijon një lloj distance që duhet pranuar, nëse do që diçka e sinqertë të të dalë nga buzët në lidhje me shoqërinë në të cilën jetojmë.

Me gjithë mungesën e taktit dhe elegancës, Gustavi ndihmon për ta bërë dukshme këtë distancë. Ai e pikasi herët që mllefi do të kthehej në forcë politike, jo për shkak të ndonjë afërsie me njerëzit e përjetonin atë ndjesi, por sepse kishte jetuar mjaftueshëm në skajet e shoqërive në rënie, për të mund t’i dalluar shenjat e asaj që do të vinte në Shqipëri. Ata të cilët pas luftës do të ktheheshin në subjekte të revoluconit socialist, ishin në fakt njerëz të sfilitur nga vite të gjata mundimesh, improvizimi dhe zhgënjimi. Edhe pse iu ishte premtuar dinjitet, atyre nuk iu qenë dhënë kurrë kushtet e nevojshme që dinjiteti të hidhte rrënjë në jetët e tyre.

Dhe teksa lexon këtë pasazh të shkurtër, këtë parashikim shqetësues, nuk mund të mos mendosh për Shqipërinë e sotme. Sërish përballemi menjë popullsi, për shumicën e të cilës mundësitë vijnë duke u pakësuar, edhe pse mekanizmat mund të kenë ndryshuar. Analfabetizmi po përjeton sërish rritje me një ritëm që nuk trondit më askënd, pasi është aq konstant, saqë të gjithë jemi mësuar me të. Pabarazia vazhdon të rritet, duke na shfaqur thuajse hapur pasigurinë e të ardhmes. Shumica prej nesh ndiejmë që vendimet merren diku tjetër – larg nesh, në hapësira ku me gjasë nuk do të shkelim kurrë – për projekte që nuk na përkasin. Çfarë mund të lindë nga një peizazh i tillë veç mllefit të heshtur, që nuk se ku të zbrazet? Mllef që lëviz mes bisedash në kafene, komente online dhe tërheqjes nga jeta publike. Mllef që rritet valë-valë në hapësira ku shteti duket se mungon dhe ku institucionet nuk janë më pronë e përbashkët e jona.

Edhe pse kjo atmosferë nuk është një përsëritje e botës me të cilën Lemani përballet në libër, pesha emocionale duket mjaft e njohur. Mllefi shumëfishohet aty ku dinjiteti premtohet dhe nuk materializohet. Por, dinjiteti nuk mund të mbijetojë pa arsimim, pa institucione që i shohin njerëzit si pjesëmarrës dhe jo si spektatorë.

“Të poshtëruar” na tregon se, ndonëse jetët mund të keqinterpretohen, mund të keqarkivohen, ato sërish mbartin të vërteta që hedhin dritë mbi të tashmen. Ndërsa paralajmërimi i Gustavit, i shpallur pa shumë takt, na kujton se sa të e brishtë mund të jetë një shoqëri kur themelet e saj kanë në bazë privimin.

Ky personazh dytësor shndërrohet kështu në bartës të një paralajmërimi që kapërcen faqet e librit, për të na treguar se ç’ndodh kur mllefi mbush hapësirën e lënë bosh nga mungesa e imagjinatës politike. Sot, Shqipëria ka mbërritur një moment ku paralajmërimi i Gustavit tingëllon sërish i kohës, jo sepse historia ka tendencë të përsëritet, por sepse lë pas trajta që rishfaqen kur themelet e jetës publike krisen.