Kjo rubrikë është vazhdim i dy rubrikave të mëparshme, të cilat synonin të fillonin një bisedë për rëndësinë e mosmarrjes së demokracisë si të mirëqenë. Siç kemi mësuar nga shekulli i kaluar: shoqëritë mund të shemben, demokracitë mund të shemben, institucionet mund të dështojnë dhe njerëzit e zakonshëm mund ta gjejnë veten me armë në dorë, duke i futur fqinjët e tyre në dhomat e gazit. Kjo është edhe arsyeja pse demokracia ka nevojë për ne. Secili prej nesh.
Prandaj, qëllimi i kolonës së fundit dhe i kësaj rubrike është të identifikojë pesë mësime që mund të nxjerrim nga kolapsi i demokracive të shekullit të kaluar që mund të na ndihmojnë sot, kur demokracitë në mbarë botën janë nën sulmin e autokratëve. Këto mësime bazohen tërësisht në librin "On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century" nga historiani Timothy Snyder.
Mësimi 4: Mos e normalizoni sjelljen autoritare, sado e vogël
Sistemet autoritare nuk u ngritën brenda natës. Udhëheqësit autoritarë e kanë kuptuar se qytetarët e tyre janë të gatshëm të bëjnë kompromise të vogla pak nga pak derisa një ditë të zgjohen në një shtet autoritar. Pas zgjedhjeve të vitit 1932 në Gjermani, të cilat u fituan nga Hitleri, ose pas zgjedhjeve të vitit 1946 në Çekosllovaki, të cilat u fituan nga komunistët, qytetarët e të dy vendeve filluan të përshtaten me fuqitë e reja në Berlin dhe Pragë. Sapo nazistët dhe komunistët e kuptuan se qytetarët e tyre ishin të gatshëm të bënin kompromis, ata lëvizën me shpejtësi për të kapur pushtetin absolut. Gatishmëria e qytetarëve të zakonshëm për të normalizuar pushtetet e reja ishte veçanërisht thelbësore në ngritjen e fashizmit. Pasi pushtoi Austrinë, Hitleri vendosi të testonte fashizmin atje. Kështu, nazistët vendas austriakë filluan persekutimin e hebrenjve. Populli austriak reagoi me indiferencë ndaj shkatërrimit të pronave të hebrenjve dhe arrestimit të tyre.
Kompromiset e bëra nga populli austriak u mësuan udhëheqësve nazistë se ata mund të shkonin shumë më larg se kaq. Pikërisht në Vjenë, në gusht të vitit 1938, Adolf Eichmann ngriti Zyrën Qendrore për Migracionin Hebre. Dhe ndërsa Kristallnacht i Berlinit i nëntorit 1938 mbetet më famëkeqja në kujtesën tonë kolektive, ajo që është më pak e njohur është se ajo u parapri nga Kristallnacht i Vjenës i marsit 1938. Atë që nazistët mësuan në Vjenë, ata e përsëritën në Berlin.
Kështu, pak nga pak, miliona qytetarë gjermanë mbështetën ngritjen e sistemit më shkatërrues të njohur për njerëzimin.
Po pse qytetarët gjermanë u sollën kështu? Pse pak nga pak iu dorëzuan nazistëve? A ishte ky dështim karakteristik vetëm për popullin gjerman apo ka një shpjegim më holistik që shpjegon sjelljen e tyre?
Psikologu amerikan Stanley Milgram donte të kuptonte përgjigjet e këtyre pyetjeve. Në atë që është quajtur "Eksperimenti Milgram", profesorët nga Universiteti Yale në SHBA kanë përzgjedhur disa qytetarë të zakonshëm amerikanë për të qenë pjesë e një eksperimenti i cili synonte të testonte se sa larg janë të gatshëm të shkojnë njerëzit në respektimin e urdhrave që vijnë nga një pozicion i autoriteti.
Kështu qytetarët u ndanë në dy grupe. Njëri grup do të lidhet me telat elektrikë, ndërsa grupi tjetër i qytetarëve do t'i administrohen elektroshokët në nivelin që do të kërkohet nga administratorët e eksperimentit. Kështu, duke rritur pak nga pak tensionin e elektroshokut, eksperimenti tregoi se qytetarët ishin të gatshëm t'u bindeshin urdhrave që vinin nga administratorët e eksperimentit deri në vdekjen e grupit të qytetarëve të pafajshëm që ishin lidhur me telat elektrikë. Eksperimenti vërtetoi se nuk kishte asgjë të jashtëzakonshme në sjelljen e popullit gjerman gjatë fashizmit. Ata thjesht po iu bindeshin urdhrave të një sistemi autoritar që u ngrit pasi ata kishin normalizuar gradualisht sjelljen e tyre për një periudhë të gjatë kohore. Deri në momentin kur ngritën edhe dhomat e gazit. Derisa ishte tepër vonë.
Mësimi 5: Mbroni institucionet
Në shoqëritë tona moderne ne jetojmë pa frikë. Jetojmë pa frikë, sepse jemi të bindur se çfarëdo që të ndodhë jemi të mbrojtur nga institucionet që kemi ngritur si shoqëri. Policia dhe ushtria kujdesen për sigurinë tonë. Spitalet kujdesen për shëndetin tonë. Shkollat kujdesen për fëmijët tanë. Shteti kujdeset për pensionet tona. Dhe kështu me radhë. Edhe kur në pushtet vijnë forcat autoritare, ekzistenca e institucioneve shtetërore në dekada e shekuj na jep ndjenjën e sigurisë se këto forca do të vihen nën kontroll nga institucionet. Kjo ishte edhe shpresa e hebrenjve gjermanë në kohën kur Hitleri erdhi në pushtet. Për shembull, ky është ekstrakti nga editoriali i kohës nga gazeta kryesore hebraike në Gjermani: “Ne nuk ndajmë mendimin se zoti Hitler dhe shokët e tij, tani që kanë ardhur në pushtet, do të zbatojnë propozimet që janë. duke qarkulluar në gazetat naziste se do t'i privojnë hebrenjtë gjermanë nga të drejtat e tyre kushtetuese, se do t'i mbyllin në geto ose do t'i demonizojnë.
Ata nuk do ta bëjnë, sepse fuqia e tyre kontrollohet nga një sërë faktorësh kyç... dhe ata qartësisht nuk duan të shkojnë në atë rrugë. Kur një aktor politik merr pushtetin e një fuqie evropiane, atëherë e gjithë sjellja institucionale graviton drejt engjëjve më të mirë dhe larg sjelljes së opozitës". Nuk mund të ndryshojë rrënjësisht natyrën e institucioneve shtetërore. Asnjë ligj, asnjë kushtetutë dhe asnjë institucion nuk mund t'i pengojë Në fund të vitit 1933, në Gjermani u krijua partia-shtet dhe si rrjedhojë ishin shembur të gjitha institucionet shtetërore.
Kjo është arsyeja pse ne duhet të mbrojmë me fanatizëm institucionet shtetërore dhe integritetin e tyre. Ne nuk mund të kemi vetëm besimin abstrakt se institucionet do ta mbështesin disi veten e tyre. Ata kanë nevojë për ndihmën tonë. Sa herë që shohim raste kur pushtetet po sulmojnë dhe shtrembërojnë integritetin e institucioneve, ne duhet t'i mbrojmë ato. Dhe në këtë drejtim një rol të veçantë kanë ato që ne i quajmë profesione të organizuara.
Para Luftës së Dytë Botërore, Hans Frank ishte avokati personal i Hitlerit. Pas pushtimit gjerman të Polonisë në 1939, Frank do të bëhet guvernator i Polonisë së pushtuar. Miliona hebrenj dhe qytetarë të tjerë do të ekzekutohen nën mbikëqyrjen e tij. Qëndrimi i Frankut ishte se ligji duhet t'i nënshtrohet racës, prandaj çdo gjë që është e mirë për racën është në përputhje me ligjin. Po kështu, personi që Hitleri zgjodhi për të mbikëqyrur aneksimin e Austrisë dhe pushtimin e Holandës ishte avokati Arthur Seyss-Inquart. Juristët, si Hans dhe Arthur, nuk ishin përjashtim; juristët përbënin shumicën e drejtuesve të njësisë "Einsatzgruppen", të cilët janë përgjegjës për organizimin e ekzekutimit të hebrenjve dhe popujve të tjerë. Dhe nuk ishte vetëm profesioni i avokatit që sillej në këtë mënyrë gjatë nazizmit. Mjekët gjermanë morën pjesë në eksperimente çnjerëzore shëndetësore brenda kampeve të përqendrimit. Bizneset gjermane, si IG Farben, shfrytëzonin të burgosurit e kampeve të përqendrimit. Nëpunësit civilë gjermanë administruan të gjithë ndërmarrjen e nazizmit.
Nëse juristët do të kishin mbështetur shtetin e së drejtës, nëse mjekët do të kishin nderuar betimin e Hipokratit, nëse biznesmenët do të kishin refuzuar shfrytëzimin e të burgosurve dhe nëse burokratët do të kishin refuzuar urdhrat e paligjshëm, atëherë do të kishte qenë shumë më e vështirë për nazizmin të zbatonte axhendën e tij.
Kjo është arsyeja pse profesionet e organizuara mund të mbrojnë disa vlera shoqërore dhe institucione të cilat nuk mund të mbrohen në të njëjtën masë nga qytetarët e paorganizuar. Nëse anëtarët e profesioneve të caktuara organizohen si një grup koherent me interesa të përbashkëta dhe udhëhiqen mbi bazën e disa normave dhe parimeve të cilat përbëjnë themelin e funksionimit të tyre, atëherë arsyetimi se “po zbatoja urdhrat” automatikisht do të ndalet. .
Në fund, dua ta mbyll këtë seri rubrikash me një notë optimizmi. Kthimi në shekullin e 20-të nuk është një gjë e bukur. Shekulli i 20-të ka dëshmuar shkatërrimin më masiv dhe pasojat më tragjike që ka parë njerëzimi. Por siç thotë shprehja: ne mund të mësojmë nga gabimet. Tradita perëndimore e demokracisë liberale ka dëshmuar se është e aftë të mësojë nga gabimet e saj dhe të evoluojë në diçka edhe më të avancuar. Rreziqet me të cilat përballemi sot janë vërtet serioze, por lajmi i mirë është se ato nuk janë të reja. Ne kemi luksin të mësojmë nga paraardhësit tanë.
Por ky proces mësimor do të kërkojë përkushtimin e secilit prej nesh dhe kjo më sjell ndoshta sfidën më të madhe me të cilën përballemi në shekullin e 21-të. Si të sigurohet pjesëmarrja fizike e secilit prej nesh në proceset tona demokratike në një botë gjithnjë e më elektronike? Kjo është vërtetë risia kryesore e shekullit të 21-të me të cilën nuk u përballën paraardhësit tanë. Për këtë nuk mund të kthehemi në histori për të mësuar. Këtë përgjigje do ta gjejmë vetë.
