-“Njerëzit që kurrë nuk e kanë njohur diktaturën dhe tiraninë, e kanë të lehtë të jepen pas retorikës për lirinë, duke harruar fare realitetin e thjeshtë e të tmerrshëm, të shtypjes së njëmendtë atje ku ekziston përnjëmend”.
Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë e demokracisë”.
Robert Krasta, e kishte bërë zakon që në çdo përvjetor të prindërve, të shkonte në varreza dhe të vendoste një tufë me lule, mbi varrin e tyre. Vështronte fotografinë e stamposur në porcelan dhe fillonte bisedën me ta. Këtë zakon, kishte kohë që e kishte bërë. Biseda sikur i qetësonte shpirtin. U tregonte për gjithçka kishte ndodhur në familje. Ndonjëherë, kur gjente vështirësi në ndonjë gjë, u kërkonte ndihmë atyre dhe i dukej sikur ata i përgjigjeshin. Ndoshta kjo, mund të ishte ndonjë hamendje e tij, megjithatë ai e besonte.
Vijon nga numri kaluar
– Çfarë kam doktor? Ma thoni. Mos më fshihni asgjë. Ju e dini se unë nuk kam njeri. Ndaj dua t’i bëjë ballë me forcat e mia.
Doktori u mendua një copë herë dhe pastaj i tha:
-Tani për tani janë vetëm dyshime. Sipas dy analizave shenjat janë për leuçemi. Por mund të jetë edhe ndonjë shkak tjetër. Këtë do ta zbulojë ekzaminimi në Spitalin Onkologjik në Tiranë.
Doktori plotësoi epikrizën dhe ia dorëzoi.
– Ju uroj shërim sa më të shpejtë. Mos u shqetësoni. Ka shumë raste si ky juaji që përfundojnë me sukses.
Agroni doli jashtë.
– E si dolën? – e pyetën me një zë ata dy.
– Nesër do të shkoj në Tiranë, për ekzaminim të mëtejshëm, – u tha.
Syrjau me Robertin mbetën të nemitur. U ndanë në kryqëzimin e rrugës.
Në pasdite Roberti shkoi në shtëpinë e Agronit.
– Sa mirë bëtë që erdhët, – tha ai – Ju prisja. Kisha nevojë të bisedoja me dikë.
Mori dy shishe birrë, i vuri në lavapjatë dhe hapi çezmën që të ftoheshin.
– Përse i vure ato, ti nuk ke pirë kurrë, – i tha Roberti.
– Sot dua të pi.
Nxori nga dollapi djathë, sallam dhe dy kokrra vezë, që i vuri të zienin. Pastaj u ul pranë shokut.
– A e di se ç’më tha doktori? Nuk donte të ma tregonte, por unë ngula këmbë, duke i thënë se jam i vetëm. Së fundi më tregoi të vërtetën. Analizat tregonin se jam sëmurë nga leuçemia. Nesër do të shkoj në Tiranë, për t’u vizituar në Spitalin Onkologjik.
Lajmi ishte i rëndë. Roberti mbeti si i shastisur. Nuk gjente fjalë për t’i thënë. Kurajua me të cilën i foli shoku, e mahnitën. Së fundi, si e mblodhi veten nga hutimi i parë, i tha:
– Me siguri ata të laboratorit, kanë gabuar. Do t’i përsëritësh ato në Tiranë dhe do të shohësh që do të dalin mirë.
– Jo, nuk janë gabim. E ndiej se së shpejti do shkoj nga kjo botë.
Hoqi vezët nga zjarri, i qëroi dhe i vendosi mbi tavolinë së bashku me sallamin dhe djathin. Pastaj mori shishet e birrës, mbushi gotat dhe foli:
– Gëzuar!
– Gëzuar dhe me një lajm të mirë!
– Kemi dy vjet që njihemi. Më ke treguar çdo gjë që të ka ndodhur ty dhe familjes tënde, kurse unë kam heshtur. Çdo gjë e kam mbajtur brenda vetes time. Kam vendosur që të fshehtën time, ta marr me vete në atë botë. Nuk kam njeri të afërm të familjes. Vëllai i vetëm më qëndron larg. Ka frikë nga biografia ime. Ti je miku im më i mirë.
Kishte kohë që Roberti priste thyerjen e heshtjes nga miku i tij. Por mendoi se atë ditë nuk ishte çasti i përshtatshëm, ndaj i tha:
– Kemi kohë për të biseduar për ato gjëra. E lemë kur të kthehesh nga Tirana. Do të shohësh se së shpejti do të shërohesh.
– Jo, nuk janë gabim.
– Të dija më të forte!
– Mos vallë të dukem i dobët?!
– Le ta lemë këtë bisedë sonde. I vazhdojmë kur të kthehesh nga kryeqyteti.
– A thua do të kthehem? – tha duke buzëqeshur hidhur, pastaj vazhdoi – Kam lexuar librin e Izajah Berlinit “Idetë filozofike të shekullit të njëzet”. Në një vend ai shkruan:
“Dëshiroj të jem dikushi dhe jo askushi”.
Kështu dëshiroja të isha edhe unë. Por ky regjim në të cilin jetojmë, nuk të lejon të jesh dikush. Ai kërkon që të gjithë qytetarët, të jenë askush. Kjo gjë ndodhi edhe me ne. Ishim tre shokë. Kishim mbaruar arsimin e lartë për Inxhinieri Elektrike. Mendonim se ishim intelektualë. Mendonim se kishim personalitet.
Por realiteti bëri që këto iluzione, të binin. Para nesh qëndronin dy alternativa: Ose të ruanim personalitetin tonë, ose të ktheheshim në lakej dhe të gëzonim frytet e servilizmit tonë. Zgjodhëm të parën. Donim ta ruanim të paprekur dinjitetin tonë. Dhe për këtë ëndërronim. Na dukej sikur fluturonim në qiell, por në tokë gjërat ishin ndryshe. Në tokë ishte e ndaluar edhe të ëndërroje.
Agroni heshti. Ngriti gotën e birrës, e çiku me mikun dhe vazhdoi:
– Kështu përfunduam të gjithë në burg. Por mbi ndërgjegjen time, rëndonte vdekja e mikut tim më të mirë. Kalova njëmbëdhjetë vjet me këtë brengë. Shpresoja se shokët do të ma falnin atë lajthitje të detyruar. Por kjo nuk ndodhi. Ata vazhdojnë të mos ma falin. Rastësisht, mësova se ka disa ditë që është liruar Gjergji nga burgu. Nuk e di çmendon ai. Kam frikë se do të jetë me mendimin e të tjerëve. I vetmi që më fali, ishte Gazmendi. Shkova e takova në Sanatorium. Ishte në gjendje të rëndë. Pse u dashka pritur fundi i jetës për të falur dikë?
Ngriti përsëri gotën e birrës dhe e piu të gjithë. Hodhi vështrimin rreth e rrotull nëpër dhomë si pa vëmendje. Roberti e kuptoi dhimbjen e mikut të tij, ndaj i tha:
– Me siguri një ditë do të të falin edhe Gjergji me Yllin.
– A thua? A do të kenë kohë ta bëjnë një gjë të tillë?
– Përse?
– Sepse unë i kam të numëruara ditët e mia.
– Nuk besoja të ishe kaq pesimist!
– Nuk është pesimizëm. Është realitet. Unë e ndjej.
– Gjepura.
– Kjo është historia ime. Njerëzit nuk duhet të harrojnë rrugën, nëpër të cilën kanë kaluar qytetarët e këtij vendi mëkatar. Tani, nuk më mbetet tjetër veçse të bëhem gati për të shkuar te të dashurit e mi.
Të nesërmen që me mëngjes, Roberti u gjend te Agroni.
– Do të shoqëroj në Tiranë, – i tha.
Agroni iu lut që të qëndronte, por ai këmbënguli dhe të dy u nisën. Mjekët e Spitalit Onkologjik, kur lexuan epikrizën, vendosën ta shtronin menjëherë. Në spital do kishin mundësinë t’ia bënin më mirë analizat e nevojshme. Agroni u shtrua.
– Lajmëro Skënderin, – i tha Robertit.
Ai shkoi menjëherë në postë. Nuk vonoi dhe Skënderi erdhi. Ishte mjaft i tronditur. Njoftimi i kishte rënë si bombë. Nuk mund të besonte, që i vëllai të vuante nga një sëmundje e tillë. Kur e takoi filloi të qajë. E brente ndërgjegjja.
– Vëlla, më fal! U tregova i dobët. E di që ke të drejtë të më trajtosh si të duash. Të gjitha i meritoj. Meritoj edhe përbuzjen tënde.
– Ngrehu Skënder! Burrat nuk lotojnë. Zemra e vëllait është aq e madhe, sa mund të falë edhe atë që duket e pamundur.
Roberti ndërhyri, duke ndërruar temën e bisedës. Mendoi se kjo ishte më e arsyeshmja në atë çast. Filloi të fliste për vapën që tregonte se po fillonte vera, për plazhin që do të bënin pasi të dilte Agroni nga spitali dhe të tjera biseda të tilla. Një gjë e tillë, pati sukses. Filluan të tre të bisedojnë, sikur nuk kishte ndodhur asgjë.
Të nesërmen i kreu të gjitha analizat. Përgjigjen do ta merrte një ditë më prapa. Skënderi dhe Roberti, shkuan dhe morën shefin e pavionit për të pirë një kafe dhe të bisedonin.
– Leuçemi, – tha ai – e ka në një fazë pak të zhvilluar. Do t’i fillojmë urgjent kimioterapinë, me rreze kobalti. E keni prurë pak me vonesë.
– A ka ndonjë shpresë?
– Vetëm një mrekulli.
– Dielli duket që me mëngjes. Kur nuk të ngroh në fillim, mos prit për më vonë, – tha Skënderi dhe u largua i menduar.
– Ç’donte të thonte me ato fjalë? – pyeti doktori Robertin kur mbetën vetëm.
– Ai është vëllai. I dhemb zemra për të, se ashtu e ka patur fatin.
– Domethënë…?!
– Agroni është inxhinier elektrik. Ka mbaruar në Bullgari. Por fati e goditi keq. Ka bërë dhjetë vjet burg, për motive politike. Gjatë kësaj kohe, i vdiq vajza pesëmbëdhjetë vjeçe dhe gruaja. Para dy vjetësh edhe e ëma. Mbeti i vetëm. Të vëllanë e kishte larg. Unë mbeta i vetmi që e shoqëroja. Megjithatë ishte i fortë. Nuk e jepte veten asnjëherë. Është njeri me një kurajo të paparë. Përse ta dënojë fati deri në këtë pikë?
Doktori u habit me fjalët e Robertit. Si guxoi dhe i tregoi për gjëra të tilla, të cilat të tjerët i fshehin? Me siguri donte të shfrente dufin, që kishte nga brenda. Por doktori ishte një njeri korrekt dhe i ndershëm. Historia e Agronit, e preku tepër.
– Do të bëjmë çmos për ta shpëtuar. Po qe fat do t’ia hedhë. Të siguroj se, nga ana jonë do të bëhen të gjitha përpjekjet.
– Faleminderit doktor!
Roberti shkoi në postë dhe mori sektorin e tij në telefon. Për fat, Astriti ndodhej në zyrë. I shpjegoi gjendjen e Agronit dhe i tha, t’i jepte lejen e zakonshme, se nuk mund ta linte Agronin vetëm, në ato kushte. E porositi që të lajmëronte edhe familjen e tij, që të mos bëheshin merak. Gjithë ditën, e kalonte pranë mikut të tij. Dilte vetëm për të ngrënë një kafshatë bukë dhe kthehej përsëri.
Ishte lidhur aq shumë me të, sa ndarja, i dukej humbja më e madhe. Miku i tij, me intelektin dhe logjikën e hekurt, e kishte gllabëruar. Ishte bërë sinonim i zgjuarsisë, mençurisë dhe fisnikërisë. Në mendjen e Robertit, Agroni ishte shndërruar në një simbol.
Skënderi tentoi disa here, ta merrte Robertin në shtëpinë e vet për të pushuar, por ai nuk pranoi. Natën e kalonte pranë mikut të tij. Paradite, shkonte për të fjetur në shtëpinë e një shokut të burgut, që jetonte i vetëm në një dhomë në një rrethinë të kryeqytetit. Kishte bërë njëzet vjet burg dhe kur kishte dalë prej andej, ishte gati gjashtëdhjetë vjeç. Kështu kishte mbetur pa martuar.
Gjendja e Agronit, sa vente dhe po rëndohej. Me gjithë rrezet që bënte, nuk ndjente asnjë përmirësim. Një ditë ,i plasi gjak nga hunda. Roberti lajmëroi doktorin. Ai erdhi menjëherë dhe e vizitoi.
– Duhet të përgatiteni, – i tha – Ky është fundi. Sot ose e shumta nesër.
Roberti u tërhoq mënjanë, u fut në një qoshe dhe filloi të qajë pa zë. Ishte e para herë në jetën e tij që derdhte lot. I dukej sikur do t’i shkëputej diçka nga zemra. Në këtë gjendje, e gjeti Skënderi. Shkuan të dy. Agroni sa i pa, i çeli fytyra. Me zërin që mezi i dilte nga fundi i shpirtit u tha:
– Nuk dua… të më qajë… njeri… boll lot… janë derdhur… në familjen tonë…le ta gëzojnë… jetën… fëmijët tuaj…!
Bëri buzën në gaz dhe humbi përsëri. Roberti nuk duronte dot më. Doli përjashta dhe po shëtiste në lulishten e spitalit. Aty takoi Syrjaun dhe Besimin. Sapo kishin zbritur nga treni. Ishin nisur qëllimisht për të parë Agronin. Robertit, i tërhoqi vërejtjen një burrë që pinte cigare, i ulur në një stol…! Iu duk fytyrë e njohur.
– Ku e kam parë këtë fytyrë? – filloi të mendohej me vete.
Filloi të shtrydhë trurin për t’u kujtuar, por më kot. Ishte një fytyrë të cilën e kishte parë vite më parë, por nuk i kujtohej. Iu afrua dhe e pyeti:
– Më falni që po ju pyes, si ju quajnë?
Burri e pa me vëmendje.
– Gjergji Pano – u përgjigj.
Një rreze drite përshkoi trurin e Robertit. Ishte pikërisht ai, Gjergji Panua, shoku i Agronit, që kishte vetëm pak kohë që ishte liruar nga burgu.
– Gjergji, a ke forca të falësh një person? – i tha Roberti.
– Nuk të kuptoj. Çdo të thuash me ato fjalë?
– Këtu në spital ndodhet një njeri në çastet e fundit të jetës. Ai ka bërë një mëkat. Por rrethanat në të cilat e bëri, i di vetëm ai. Është një ish miku juaj.
– Kush është ai?
– Agron Canaj.
Gjergji u ngrit më këmbë.
– Agroni? Nga se është sëmurë?
– Leuçemi, në fazën e fundit.
U mendua për një farë kohe. Syrjau, Besimi dhe Roberti prisnin përgjigjen e tij. Së fundi Gjergji foli:
– Tani do të vijë edhe Ylli. Ka shkuar të takojë një kushërirën e tij që është e shtruar. Të vijë edhe ai dhe shkojmë të gjithë.
Pas pak mbërriti Ylli. Gjergji i tha vendimin e tij. Ai u mendua pak, pastaj vendosi:
– Shkojmë.
Kur mbërritën atje, Agroni ishte në gjysëm kllapie. Syrjau u përkul mbi të dhe i foli:
– Si je mor bir?
– Në pragun…e fundit…te jetës…!
– Kurse mjeku tha se, je drejt përmirësimit, – donte ta mbante me kurajo Besimi
– E..ç’është…vdekja…? Antitezë…e…jetës…!
– Agron, – foli Roberti – kanë ardhur Gjergji me Yllin.
Efekti ishte i menjëhershëm. Hapi më tepër sytë, i pa ata, buzëqeshi dhe u zgjati dorën. Deshi të fliste, por nuk mundi të nxjerrë zë. Gjergji i kapi dorën, ia shtrëngoi dhe i tha:
– Agron, erdha bashkë me Yllin.
– Mos… vallë… jam… në… ëndërr…?!
– Jo, – u përgjigj Ylli. – Jemi ne miqtë e tu.
– A…më…falët…?!
– Miqtë nuk kanë çfarë t’i falin njëri-tjetrit, – foli Gjergji.
Fale…mi…nderit…! Ro…bert…të…lu…tem…merr…më…xhake…tën…! Në…Xhe…pin…e…brend…shëm… është… një… le…tër… Le..xo..jeni…! Ngre..mëni…!
Gjergji me Yllin u munduan ta ngrenë.
– Lam…tu…mi…rë të da shur miq! – pëshpëriti me një zë të mekur dhe u përplas pa jetë në shtrat.
– Rruga e mbarë, o mik – i tha Gjergji, duke i mbyllur sytë.
– Lamtumirë vëlla! – pëshpëriti Ylli.
Skënderi u tërhoq mënjanë dhe filloi të qante me zë të ulët. Besimi qëndronte në heshtje. Roberti filloi të lexonte letrën. Si e mbaroi, nxori shkrepësen, dhe i vuri flakën. Hirin e saj e hodhi në koshin e plehrave.
– Çfarë shkruante? – pyeti Syrjau.
– Mos më pyesni. Më mirë të mos e mësoni. Është tragjedia e një njeriu të madh. Ajo nuk mund të përfytyrohet nga asnjë mendje e shëndoshë. Le ta marrë me vete.
– Atëhere mos e pyesni më gjatë, – e vulosi bisedën Syrjau.
Trupin e tij e çuan në shtëpi, me makinën e funeralit. Atë mbrëmje ai u gdhi atje. Pranë tij ishin Skënderi, Roberti, Gjergji, Syrjau, Besimi, Astriti dhe gjithë shokët e brigadës. Të nesërmen erdhën dhe të tjerë. Midis tyre edhe disa, që sa ishte gjallë, nuk i flisnin me gojë. Vdekja i kishte bashkuar. E varrosën pranë s’ëmës. Në varr i vendosën dhe eshtrat e së shoqes dhe të së bijës.
Roberti vazhdonte të qëndronte mbi varroshin e mikut të tij. Kishin kaluar pesë vjet nga dita kur miku kishte mbyllur sytë. Gjatë këtyre viteve kishin ndodhur ndryshime të mëdha. Era e lirisë, kishte filluar të fryjë edhe në vendin tonë. Një jetë e re po fillonte në atdhe. Por Roberti, nuk po e shijonte si duhej këtë ndryshim.
Ai kujtonte me dhimbje mikun që nuk arriti ta jetonte këtë ditë. Ai varrosh, i dukej si lapidar i dhimbjes mizore, të shkaktuar nga regjimi i përmbysur, por i dukej, gjithashtu, edhe si një himn që i bënte thirrje për të parë përpara, pa harruar të shkuarën.
-Agron, – i fliste mikut të tij, – dielli lindi përsëri. Tani ne jemi bërë përsëri dikush, ashtu siç ëndërroje ti.
Mbi supet ndjeu një dorë. Ngriti kokën dhe pa Skënderin me sytë e përlotur.
– Skënder, erdhe?
– Po, or mik, erdha.
U përqafuan me njëri-tjetrin.
– Kur e ke ndërtuar.
– Para dy muajsh, në pesë vjetorin e vdekjes.
– Më bëhet qejfi. Të lumtë!
– E ndjeja për detyrë. Atë që nuk munda t’ia jap sa ishte gjallë, mendova ta kryej pas vdekjes së tij. Me këtë veprim, doja të qetësoja ndërgjegjen time. Ndryshimi i sistemit më bëri përsëri njeri. Deri atëherë unë isha një zvarranik, që nuk guxonte të shprehte asnjë mendim, një njeri pa personalitet, megjithëse isha intelektual dhe gëzoja një detyrë relativisht të lartë. Ky ‘intelektual i shquar’, e braktisi vëllanë, kur ai kishte nevojë për të më tepër se në çdo kohë tjetër. Braktisi edhe nënën, atë që i kishte bërë kokën. Isha bërë një krimb, në një kohë kur vëllai im ishte një zgalem.
– Po eshtrat e babait pse i lëndove?
– Ato nuk janë Varrezat e Kombit. Janë varrezat e partisë, së përmbysur. Për deri sa mbi to vazhdon të qëndrojë ylli i kuq i komunizmit, ato nuk mund të quhen të tilla. Eshtrat e tim eti, nuk e kanë vendin atje. I respektoj Dëshmorët e Luftës për liri, por ithtarët e regjimit të përmbysur, i kthyen ata në dëshmorë të Partisë Komuniste. Për këtë, më vjen keq. Im at nuk u vra as për komunizmin dhe as për yllin e kuq. Ai u vra për atdheun. Ndaj i hoqa eshtrat nga ai vend dhe i solla pranë njerëzve të tij, më të dashur. Brezat le të më gjykojnë për këtë veprim.
Roberti e kuptoi gjendjen shpirtërore të bashkëbiseduesit. Një zemër e dobët, e qulltë, e ndrydhur për kaq vite, që tani kishte shpërthyer me forcë, i dhanë të kuptojë se, me të vërtetë diçka kishte ndryshuar në jetën e vendit. Kuptoi se nuk është kurrë vonë për të korrigjuar gabimet e së shkuarës.
– Ikim? – pyeti Roberti.
– Shkojmë, – u përgjigj Skënderi
U nisën të dy me një brengë hallakatëse. Nën këpucët e tyre kërciste dhimbshëm zhavorri i varrezës. Memorie.al
