Masakra e Tivarit dhe misteri
i zhdukjes së mijëra shqiptarëve

MASAKRA E TIVARIT (1945)
Masakrimi i të rinjve  shqiptarë nga Kosova në afërsi të qytetit të Tivarit më 1 prill 1945, është një nga  masakrat  më të mëdha të kryera në fund të Luftës së Dytë Botërore.
Në operacionet për  çlirimin e popujve  të tjerë të  Jugosllavisë, krahas brigadave kosovare, morën pjesë  edhe kontigjente  të tëra të të  rinjve shqiptarë nga Kosova që u inkuadruan në formacionet ushtarake nëpërmjet  mobilizimit  të përgjithshëm  të meshkujve të moshës 18-45 vjeç. Në 20 mars  të vitit 1945, Shtabi Suprem i UNÇ të Jugosllavisë  e urdhëroi  Shtabin  Operativ të  Kosovës  që të rinjtë e mobilizuar  në krahinë të niseshin të ndarë në grupe drejt Veriut, sepse ata  ishin  caktuar  për të  plotësuar  radhët e Armatës  së 4-t Jugosllave.

Rruga  që do të  përshkonin  ata  kalonte nga Prizreni në Pukë, në Shkodër dhe deri në Tivar. Më pas, nëpërmjet  detit, ata do të  transportoheshin për në veri  të Jugosllavisë. Sipas  Shtabit  Operativ  të Kosovës  ishte menduar  që grupin  e parë  të të mobilizuarve do ta përbënin  të rinjtë e rretheve ushtarake të Ferizajt (2200 luftëtarë) dhe të  Prizrenit (1500 luftëtarë). Të mobilizuarit  e rrethit  ushtarak  të Ferizajt, të çarmatosur  do të  shoqëroheshin deri në Prizren, sepse që aty do të fillonte  nisja e të gjithë  grupit. Për të  shoqëruar  kolonën  e përbërë nga  3700  veta  gjatë rrugës  për në Tivar u caktuan  reparte të Divizionit të 46-të  Jugosllav dhe të Armatës së 4-të Jugosllave. Grupin e dytë  do ta  përbënin  meshkujt e mobilizuar në  rrethet ushtarake të  Pejës (900 veta),  të Mitrovicës (1400 veta) dhe të Prishtinës (1500 veta).  Për të  shoqëruar kolonën  e dytë me 3800  veta  u ngarkuan  repartet e Divizionit të 46-të  Jugosllav.

Pas grumbullimit të të gjitha forcave  në Prizren, Shtabi Operativ  i Kosovës  bëri  ndryshimet  përkatëse. Ai i ndau të  mobilizuarit në  tre grupe  me rreth 2500  veta  secili. Për shoqërimin e tyre ngarkoi  Brigadën e 27-të  të Divizionit të 46-të Jugosllav.
Kolona e parë  me 2394  veta u nis nga Prizreni  më 24 mars  dhe  në fund të  muajit  arriti në Tivar, ku iu  dorëzuar  reparteve  të Divizionit të 9-të  Jugosllav.  Kolona e dytë, e përbërë nga 2382  vetë, u  nis nga Prizreni më 26 mars  dhe në Tivar  iu dorëzua  reparteve  të  Brigadës së 10-të Malazeze. Më 27  mars  u nis  edhe kolona e tretë me 2700 veta dhe, për ta shoqëruar  atë, u ngarkuan  reparte  më të mëdha  të Brigadës së 27-të. Vetëm  gjatë muajit  mars  të vitit 1945 u dërguan  nga Kosova  për të plotësuar  radhët e Armatës së 4-të  Jugosllave 7476 luftëtarë të rinj.

Më 11 prill Shtabi Operativ i Kosovës  urdhëroi  rifillimin e mobilizimit  të kontigjenteve  të reja  të meshkujve  në krahinë, të cilët  do të përdoreshin përsëri  për të plotësuar  radhët e reparteve  të Armatës se 4-t Jugosllave.  Në të njëjtën kohë  Shtabi Operativ  i Kosovës  ngarkoi  komandat  vartëse  në Mitrovicë, Pejë, Prishtinë, Ferizaj dhe Prizren për të siguruar kontigjentet përkatëse, ndërsa për shoqërimin  e të  mobilizuarve  deri në vendin e dorëzimit  ngarkoi forcat e Divizionit të 46-të Jugosllav.  Kolona e parë  e  përbërë nga  1520  veta  u nis nga  Prizreni  për në Tivar  më 19 prill.  Ajo u  shoqërua nga  forcat e  Brigadës së 26-të  të Divizionit  të 46-të. Grupi i dytë  me një efektiv  prej 2626 vetash  u nis  më 20 prill  nën mbikëqyrjen  e forcave  të Brigadës së 25-të  dhe të  kompanisë  së zbulimit të Divizionit të 46-të Jugosllav. Më 24 prill u  nis grupi i tretë me 1216 veta,  i shoqëruar  nga forcat e Brigadës së 26-të.

Gjatë prillit në veri të Jugosllavisë u dërguan  5362 veta.  Nga  Kosova dhe Rrafshi  i Dukagjinit, në mars  dhe  në prill të vitit 1945, për plotësimin e Armatës së 4-t  Jugosllave  u dërguan  12838  luftëtarë. Në këtë mënyrë në veri të Jugosllavisë, në përbërje  të brigadave  kosovare dhe për plotësimin e radhëve  të Armatës së 4-të Jugosllave u dërguan  gjithsej 27137 luftëtarë. Gjatë kësaj  kohe  atje u dërguan  edhe  rreth 5000  luftëtarë të  tjerë nëpërmjet  Brigadës së 7-të  që përbëhej  nga partizanë  shqiptarë  të Dibrës, Tetovës, Gostivarit etj. Mbi  32.000 luftëtarë  nga viset  shqiptare  morën pjesë  në luftimet përfundimtare për çlirimin e popujve  të tjerë, si dhe  për spastrimin e krahinave  të Jugosllavisë nga mbeturinat  e formacioneve  kuislinge.

Të mobilizuarit nga Kosova kishin një efektiv të konsiderueshëm dhe me ta  mund të  formoheshin formacione nga më të  mëdhatë të UNÇJ, por  këto  kontigjente u copëtuan  e u shpërndanë; ato u  përdorën  për të plotësuar radhët  e reparteve të ndryshme  jugosllave.
Në shumë raste  nga shtabet  e reparteve  jugosllave të rinjtë  e mobilizuar në Kosovë  u trajtuan  si shqiptarë  të “dyshimtë” dhe “reaksionarë”. Kjo përcaktoi  edhe qëndrimin thellësisht armiqësor  që u mbajt  ndaj tyre  në rajone  të ndryshme  të Jugosllavisë. Shumë  prej tyre, që mendonin se po marshonin  drejt Veriut  të  Jugosllavisë për të  ndihmuar  çlirimin e popujve  të atij vendi  nga  okupatorët  nazistë, u zhdukën  misteriozisht,  u vranë  prapa  krahëve, ose  u asgjësuan  në masë.

Edhe nisja  e të mobilizuarve  ishte një dëshmi  tjetër e mosbesimit  ndaj popullit  shqiptar. Kontigjente  të tëra  të të rinjve  e burrave  kosovarë, të aftë  për luftë, u nisën  të çarmatosur  nga qendrat  e mobilizimit në Mitrovicë, Ferizaj, Pejë, Prishtinë etj.,  deri në pikën  e përqendrimit e të organizimit në Prizren, madje  deri në  vendin e  mbërritjes në Tivar. Kolonat lëviznin të  ruajtura  nga repartet e armatosura të Divizionit të 46-të  Serb.  Ato më shumë u ngjanin kolonave të robërve të luftës  sesa të  atyre  që  shkonin për të luftuar kundër  fashizmit. Luftëtarëve u duhej  të përballonin vështirësitë  e rrugës  së gjatë  e të mundimshme, mungesën  e ushqimeve, si dhe  provokimet  e rojeve  të armatosura serbe. Për këtë arsye një  pjesë e tyre  mbetën  rrugës*.

Banorët e Kukësit, të Pukës  e të Shkodrës ishin dëshmitarë të trajtimit që iu bë  të rinjve  shqiptarë  që lëviznin në këtë rrugë  në kolonë për tre. Me një ndjenjë  të thellë  ankthi  e tronditjeje  ata  ishin të detyruar  të konstatonin  se bijtë e tyre  kërcënoheshin, shaheshin, grabiteshin  dhe asgjësoheshin nga kamxhikët  dhe bajonetet e rojeve serbe,  sepse guxonin të lagnin buzët,  ose se tentonin  të pinin ujë  në krojet  buzë rrugëve. Këta fshatarë  bujarë që nuk  ua kishin mohuar  atë pak buzë, kripë e strehë udhëtarëve  të panjohur, tani  ishin të detyruar  t’ua  mohonin bijve  të tyre. Komanda e qarkut  në Shkodër e informonte  Komandën e Përgjithshme të UNÇSH se trajtimi që  iu  bëhej  kosovarëve  të mobilizuar kishte një “karakter shumë  serioz” dhe ai kishte një ndikim të përgjithshëm  negativ  në të  gjitha  krahinat e veriut ku qëndrimi ndaj tyre  kishte bërë “shumë bujë dhe përshtypje shumë të keqe e dëmprurëse”. 

Me atë  rast  ajo  kërkonte që  për të verifikuar  saktësinë  e këtyre  fakteve  dhe për  t’u dhënë fund këtyre  gjërave  duhej të ndërhyhej  edhe pranë  misionit ushtarak jugosllav në Shqipëri. Por pavarësisht nga këto të dhëna,  dhe kërkesa, vargu  i kolonave  vijoi të lëvizë  pambarim  në këtë rrugë, gjatë  marsit  e prillit të vitit 1945. Në mënyrë  të veçantë, një përshtypje  të hidhur midis popullsisë  së qytetit  të Shkodrës  bënë  vrasjet e ndërmarra  në të dalë të  qytetit, në urën e  Bunës, përpara  se kolonat  të drejtoheshin  nga Ana e Malit**.

Akoma më e vështirë u bë gjendja  e tyre në vendin e mbërritjes  në Tivar,  ku lodhja e rrugës  uria dhe  etja,  pasiguria e  jetës kishin krijuar  një gjendje të rëndë  tensioni psikik. Në një  gjendje  jashtëzakonisht  të vështirë  u ndodhën  të mobilizuarit nga Kosova, që  arritën në Tivar më 1 prill.  Dokumentet e kohës dhe pohimet e dëshmitarëve provojnë se pritja e tyre  u shndërrua  në një masakër të  vërtetë me përmasa  të pashembullta. Kjo masakër u krye  nga Brigada e  10-të Malazeze.  Për rrugën  e të  mobilizuarve  dhe sidomos për  masakrën e Tivarit, për  organizimin, për  zhvillimin dhe për përmasat  e saj më mirë  se kushdo  mund të  dëshmojnë  dokumentet e kohës si dhe  ata që e përjetuan atë***.

Sipas versionit  të paraqitur nga A.Rankoviçi në Kongresin Themelues të PK të Serbisë, ngjarja u provokua  nga një shqiptar i çarmatosur, i cili i hidhëruar  nga sjella  e përcjellësve i mori  armën  njerit prej tyre dhe e vrau.  Vendimi i drejtuesve  të kolonës  për të  ekzekutuar  40 shqiptarë në  shenjë  raprezaljeje për luftëtarin e vrarë shkaktoi kundërshtimin e shqiptarëve. Disa prej tyre filluan të hedhin bomba, kurse shokët tanë hapën zjarr. Gjatë kësaj u vranë 300 shqiptarë.
Por dëshmitë e kohës vërtetojnë të kundërtën.

Në 3 prill Komanda e Qarkut të Shkodrës e informonte Shtabin e Përgjithshëm të UNÇSH për gjendjen dhe trajtimin e të mobilizuarve nga Kosova. Ajo theksonte se në mesnatën e 1 prillit gjatë kalimit të kolonës në skelën e lumit Buna, për arsye të paditura e ndoshta aksidentale, u mbytën një ushtar jugosllav dhe një prej të mobilizuarve. Ushtarët jugosllavë që shoqëronin autokolonën, duke pandehur se mbytja u bë me paramendim, hapën zjarr kundër turmës së të mobilizuarve të çarmatosur, që prisnin të kalonin lumin. Shoqëruesit nga batalioni i 2-të i Brigadës 27-të të Divizionit të 46-të, që komandoheshin nga Qiro Stikoviç, vranë e plagosën mbi 17 veta.

Në radiogramin që kjo komandë i dërgonte Shtabit të Përgjithshëm më 7 prill nënvizohej se ngjarja, sipas konstatimeve të mëvonshme, ishte provokuar nga ana e jugosllavëve. Përpara një jave, theksohej në të, mëse 7.000 kosovarë kaluan për në Mal të Zi, të ndarë në tre kolona marshimi. Grupi i dytë, me mbi 3000 veta, sapo arriti në breg të detit pranë Tivarit u rrethua nga jugosllavët. Prej tij u larguan elementët sllavë, ndërsa mbi shqiptarët u hap zjarr. Informatat i kemi marrë prej atyre që mundën të shpëtonin, duke bërë sikur kishin vdekur në grumbullin e kufomave. Gati 10 prej tyre, që  shpëtuan, ndodhen në Shkodër. Pohimet e dëshmitarëve janë edhe më tronditëse. Përshkrimin më të plotë të kësaj masakre e gjejmë në librin “Tragjedia e Tivarit”, të pjesëmarrësit të saj Azem Hajdini.

Sipas tij të rinjtë shqiptarë të mobilizuar, pasi arritën në Tivar i futën në një ndërtesë dhe në të dy anët e hyrjes së oborrit i prisnin ushtarë me shufra hekuri në dorë. Secilin e goditnin ku të mundnin dhe ai që binte pa ndjenja shkelej nga kolona që i vinte pas. Vetëm në hyrje të oborrit mbetën të shtrirë 100-150 veta, shumica e të cilëve të vdekur. Ndërkohë në ndërtesë ishin futur rreth 1000 veta, në oborr 2200-2500, ndërsa në rrugë të rrethuar nga ushtarët mbetën 1000-1100 veta. Me pretekste të ndryshme filloi masakrimi i tyre. I riu 17-vjeçar Ibrahim Koca nga fshati Polac i Drenicës, së bashku me 7 shokë, u drejtua tek komanda e ushtrisë me kërkesën për t’i dhënë fund masakrës dhe për t’i lejuar që të ndihmonin shokët që kishin mbetur tek hyrja e oborrit. Por, pa u afruar akoma, ata u sulmuan nga ushtarët dhe u torturuan në mënyrën më barbare. Pas këtij akti shtazarak u dha urdhër për të hapur zjarr.

Rrebeshet e plumbave të armëve të ndryshme vinin nga të katër anët. Brenda një ore, asnjë nga grumbulli i njerëzve në oborr, në shesh e në ndërtesë nuk mbeti në këmbë dhe vendi u shndërrua në liqene gjaku. Nga tmerri një pjesë u sëmurën psiqikisht, të tjerë ranë në gjendje kome. Pas ndërprerjes së zjarrit të armëve, që vazhdoi një orë e gjysmë, atyre që kishin mbetur gjallë iu bë thirrje të ngriheshin, sepse duheshin veçuar për t’u mjekuar të plagosurit. Shumë vetë filluan të ngrihen, por repartet ushtarake rihapën zjarr.
U bë thirrja e dytë sipas së cilës të plagosurve iu premtua se do të dërgoheshin në spitalet e Tivarit, Dubrovnikut e të Splitit, kurse atyre që kishin mbetur në ndërtesë iu kërkua që të ndihmonin për të hapur rrugën.

Për të biseduar me ushtarët doli Isuf Halili nga Radisheva dhe, pasi u premtuan se vrasjet do të ndërpriteshin, dolën nga ndërtesa të gjithë ata që kishin shpëtuar gjallë. Gjatë daljes ushtarët i kontrollua një për një dhe u grabitën çdo gjë të vlefshme që kishin me vete. Pamja e oborrit ishte e llahtarshme. Në atë grumbull kufomash ishte shumë e vështirë për të bërë identifikimin e njerëzve, sepse shumë vetave u ishin prerë kokat ose gjymtyrët e trupit. Të tjerë, të mbuluar nga gjaku, kërkonin ndihmë ose luteshin t’i vrisnin për t’u dhënë fund vuajtjeve.

Në këmbët e atyre që shpëtuan dëgjoheshin psherëtimat dhe klithmat e të plagosurve ndërsa oficerët kishin një orë rresht që mbanin fjalime për “vëllazërim-bashkimin e popujve”. Më pas, gjatë pastrimit të vendit, në mjetet e transportit u ngarkuan bashkërisht të vrarët dhe të plagosurit.
Pas kërkesave këmbëngulëse të atyre që shpëtuan, u bë verifikimi i të gjallëve. Ata ishin gjithsej 810 veta; mbi 90 për qind e tyre ishin nga ata që kishin qenë të mbyllur në ndërtesë. Midis të gjallëve ishin edhe disa të tjerë që kishin mbetur midis kufomave ose të plagosurve, të cilët mundën të largohen gjatë natës në drejtime të ndryshme. Sipas vlerësimeve të atyre që mbetën gjallë, një pjesë e mirë e të plagosurve mund të shpëtonin, në rast se do t’u jepej ndihmë mjekësore. Por edhe peripecitë, vuajtjet e të gjallëve nuk mbaruan me kaq.

Një nga format e përdorura për largimin nga Kosova të meshkujve ishte dhe mobilizimi i tyre në “brigadat e punës”. Brigadat do të merrnin pjesë në “aksionet për rindërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta”. Është fakt se “brigada të punës” u krijuan edhe në viset e tjera të Jugosllavisë. Por ndërsa në viset e tjera ato punuan kryesisht për rindërtimin e krahinave të tyre, brigadat shqiptare u shpërndanë nëpër Jugosllavi.
Ata punuan në sektorët më të vështirë, me kushte shumë të vështira të jetesës e të trajtimit. Në kujtesën e dëshmitarëve ka mbetur i freskët trajtimi që iu bë “brigadës së punës”, të krijuar me shqiptarët e mobilizuar në rajonet e Shkupit, Gostivarit, Tetovës, Kërçovës, Kumanovës etj. Brigada kishte rreth 4000 veta dhe duke pritur mjetet e transportit për në Goricë të Triestes ajo ndaloi në Mal të Zi. Papritur ndërtesa ku u strehua ajo mori zjarr. Rreth 90 veta nuk patën mundësi të dilnin prej saj dhe vdiqën të përfshirë nga flakët.

Në Goricë brigada ishte e detyruar të kryente punët më të rënda dhe nën mbikëqyrjen e repateve të OZN-as. Aty u nda më shumë se gjysma, të zgjedhur një për një, të cilët, sipas dëshmitarëve, i futën në gazerma të veçanta. Mëngjesin e ditës së nesërme shumica e tyre u gjetën të vdekur, ndërsa ata që kishin mbetur gjallë nuk ishin në gjendje të flisnin dhe nga sytë u rridhnin vetëm lotë. Në dhomat e gazit u masakruan gati 2000 veta.
Në Kongresin Themelues të PK të Serbisë këto veprime ishte i detyruar t’i pohonte edhe A. Rankoviçi. Por, duke folur për këto fakte ai u përpoq ta fshihte dhe ta zvogëlonte numrin e viktimave të masakruara pa asnjë faj. Sipas tij, në Goricë u mbytën rreth 130 veta, sepse nuk dihej që vendet ku u vendosën ata kishin qenë më parë magazina baruti.
Por këto pohime  nuk do të thonë se dhuna u ndal. Ajo do t’i shkaktonte për shumë  vjet  dëme  të mëdha  popullit shqiptar.

Shkrimi u publikua sot (30.03.2014) në suplementin Rilindasi te gazetës Shqiptarja.com (print)

Redaksia Online
(d.d/shqiptarja.com)
 

TAG:
• OSBE