Mira Meksi: Si më besoi Kadare poezinë e rrezikshme

*Mesazhi i Mira Meksit për ndarjen nga jeta të Ismail Kadaresë

Kur përktheja Kadarenë

Përkthimi i poezisë si pjesë e besimit letrar

Sa herë flitet për poezinë dhe përkthimin e saj, pothuaj përherë thuhet se poezia bart një lloj dykuptimshmërie: është njëkohshëm universale dhe e papërkthyeshme. Universale, sepse shpirti njerëzor është i tillë, shpjegojnë, e papërkthyeshme sepse, me kalimin nga një gjuhë në një tjetër, me ndërrimin e shenjave grafike, ndryshon dhe muzika e saj, elementi thelbësor që ka. Por, përpara se të flitet për përkthim të poezisë, është e natyrshme të shtrohet pyetja e përjetshme: ç’është poezia? Si mund të përkufizohet me pak fjalë poezia? Me gjithë përpjekjet për ta shpjeguar, enigma mbetet.

Benedetto Croce thote se poezia është një ndijim i brendshëm, një ngjarje intime në shpirtin e poetit. Ndërsa për Pessoa-n poet, poezia është një përshtypje e intelektualizuar, apo një ide e shndërruar në emocion, e cila u komunikohet të tjerëve, nëpërmjet një ritmi. Në librin e tij me ese “Harku dhe lira” Octavio Paz-i kuturiset e bredhërin lëmit poetik duke u rrekur të japë një përgjigje për pyetjen në fjalë. Me anë të një ligjërimi poetik, bën një përpjekje për të përcaktuar të papërcaktueshmen poezi dhe për të arritur te poezia nëpërmjet vetë poezisë; interesante është të thuhet se një nga instrumentat që ai përdor për të hedhur pakëz dritë brenda labirintit të mjegullt të temës në fjalë, pra, për ta shpjeguar poezinë, është perspektiva e përkthimit të poezisë, e cila përfshihet në atë që cilësohet “përvojë e poezisë” dhe që me fjalë të tjera është rikrijimi i saj…

Po le t’i kthehemi përkthimit të poezisë: është, padyshim një proces i ndërlikuar dhe shumëfaqësh, po të mendohet, përpos të tjerash, se poezia e përdor “fjalën” si një instrument artistik, shpesh jashtë shtratit të saj kuptimor; aq e vështirë është t’ia dalësh e ta përkthesh besnikërisht një “huq” të tillë të poezisë, sa shprehja “Traduttore, traditore” duket se është shpikur pikërisht për përkthyesit e poezisë.

Ka zëra që thonë se përkthimi i poezisë, përkthimi i emocionit njerëzor, është një ndërmarrje pothuaj e pamundur, se përkthyesi është i destinuar të dështojë në përkthimin e poezisë, madje, ata arrijnë gjer aty sa ta mohojnë krejtësisht përkthimin poetik; por ka të tjera zëra që thonë se përkthimi poetik pasuron, se e kthen të ndryshmen në të ngjashme, madje, edhe kur nuk e arrin dot këtë, të paktën na sjell në shtëpi atë gjënë e ndryshme që përfaqëson origjinali.

Sa për poezinë si shprehje e emocioneve njerëzore, këto zëra thonë se emocionet njerëzore janë, në pjesën më të madhe të tyre, të ngjashme dhe se mund të shprehen në çfarëdolloj gjuhe. Përkthyesi i poezisë duhet të rreket të gjejë kalket përgjegjëse, të afta që të ngjallin emocione të ngjashme te lexuesi. Në fund të fundit, atë që mund të cilësohet si “efekt i kërkuar”, nëse do të shpreheshim me gjuhën e Ëalter Benjamin-it, kur në “Misioni i përkthimit” pohon se “ të përkthesh do të thotë të dish të përcjellësh atë çka në një tekst shfaqet si efekt i kërkuar”.

Borges-i është në një mendje me ata që shprehen se “çdo gjuhë ka mundësitë dhe pamundësitë e veta”, por nuk e pranon përfundimin se përkthyesi letrar është i dënuar të dështojë. Përkundrazi, Borges-i pohon se ndryshimet mes gjuhëve dhe mënyrat e ndryshme të shprehjeve i japin një përkthyesi, që ka për mjeshtëri rikrijimin nga origjinali, mundësi të shumëllojta.

Për Borges-in përkthyesi përherë duhet të përdorë lirinë e nevojshme për të arritur atë që çdo shkrimtar kërkon: një vepër letrare bindëse. Përkthimi i poezisë, ndonëse është përherë një sfidë e madhe për përkthyesin, ka njohur arritje të tilla, kur varianti i përkthyer është konsideruar si i të njëjtit nivel me origjinalin: në krye të kësaj liste janë përkthimet në frëngjisht që Baudelaire-i u ka bërë poezive të Edgar Poe-së. Apo përkthimi nga Pessoa në portugalisht i poezive të Poe-s “Annabel Lee” dhe “Ulalume”; “Poezi që i përktheva jo për hir të vetë vlerave që bartin, por sepse paraqiteshin si një sfidë e vërtetë përpara përkthyesve”, na thotë përkthyesi.

M’u desh të rendis gjithë sa më sipër për të rrëfyer se në ç’univers të koklavitur e të vështirë u gjenda viteve 1987-88, kur nisa të përktheja në frëngjisht poezitë e Kadaresë, të cilat përmblidhnin rreth tridhjetë vjet krijimtari të autorit; në të vërtetë, e kisha filluar përkthimin e tyre shumë më parë se të më besoheshin “zyrtarisht” prej tij, në kohën kur studioja për filologji frënge. Ishte koha kur besoja në fatin tim prej përkthyeseje letrare, kur dija përmendësh qindra vargje të poetëve klasikë dhe modernë francezë, kur përpiqesha të përktheja në frëngjisht poezi të Nolit dhe të profesorit tim të përkthimit Vedat Kokonës, dhe kur shkruaja vetë vargje në frëngjisht (në të vetmen gjuhë që kam guxuar të shkruaj vargje ndonjëherë), të cilat kishin për lexues vetëm pedagogët e mi francezë dhe shokët e kursit.

Që në krye të herës, ndonëse e kisha të qartë se përkthimi nga shqipja në frëngjisht ishte ku e ku më i vështirë se nga frëngjishtja në shqip, mbaj mend, pata krijuar bindjen se, ndryshe nga besimi i përgjithshëm se përkthimi ishte një “poezidëmtues” a “poezivrasës”, përkthimi në vetvete ishte element përbërës i poezisë dhe se poezia lindte dhe gjallonte nëpërmjet tij: poeti kur shkruan poezinë s’bën gjë tjetër veçse “përkthen” emocionet e tij në gjuhën e fjalëve, ndërsa lexuesi bën të kundërtën, “përkthen” fjalët e poezisë në emocione. Madje, ai bën një “përkthim” të dyfishtë: emocionet e përftuara duhet t’i “përkthejë” në kodin, a gjuhën e emocioneve të tij.

Me këtë mendim dashamirës e të ngrohtë për marrëdhënien poezi-përkthim mora në sy sfidën e madhe të përkthimit në frëngjisht të poezive të Kadaresë. Isha, në fund të fundit, një lexues i veçantë i cili, gjuhën e emocioneve që kish arritur të vilte nga poezia e Kadaresë, do t’ia përcillte të ngjashmit të vet francez. Kishte poezi të krijuara përpara se të lindja unë dhe në vise të largëta (mësova që, për t’i përjetuar, t’i klasifikoja në kohët e jetës sime): valë brigjeve të Jaltës, gjire të Rigës, re që mërgonin drejt Suedisë, gra ëndërrore me emrin Birgit, kujtime që ktheheshin në statuja, tunele që nisnin në stacionin Arbatskaia dhe që gëlltisnin njerëzit si gojët e Harresës, dhe Lora… klima e tyre ishte e jashtëzakonshme dhe përjetimi i tyre prej meje, ishte si përjetimi i një jete që e kisha jetuar domosdo, por që më ishte fshirë nga kujtesa — rigjetja e saj më dha shijen e një identiteti të thellë.

Pastaj vinin poezi që ishin krijuar aty nga viti i parë i lindjes sime dhe më pas në fëmijërinë time të hershme: tramvaje të pasmesnatës nëpër vende të huaja, orë të ndarjes, gishtërinj malli, të gjatë me kilometra që pleksen flokëve të dashur me gishtërinj të tjerë të huaj, qiej dimri, me një finlandeze në bar, vjeshta që mbron si luan ditët e saj të fundit nga dimri, aeroporti i Rinasit, Luvri, orare trenash…. Pastaj beteja e fushë Kosovës më 1389 dhe gjëma e ballkanasve, dhe alfabetëve të përgjakur, gjuhë të vdekura, marshi i akullnajës, teknika dhe poezia, fusha të dimërta, Sahara dhe drerë qiellorë që përndiqen nga qentë përballë mospërfilljes së yjeve…

Poezia e Kadaresë kishte gjithçka: mendim, ide dhe kumte, mister, simbole, emocion, ritëm fjalësh dhe ritëm imazhor, muzikë, — një klimë e tërë estetike, e cila duhej transplantuar në një tjetër klimë estetike. Kishte poezi ku mendimi apo ideja e Kadaresë duhej transmetuar në frëngjisht me një besnikëri të madhe dhe përpara të gjithave, por, duhej ruajtur me çdo kusht bukuria e të shprehurit.

Siç thashë më lart, Pessoa e barazon poezinë me ritmin që ka; ai shprehet: “Ky ritëm është i dyfishtë, njëlloj si anët konkave dhe konvekse të një harku: përbëhet nga një ritëm fjalësh apo muzike dhe një ritëm pamor apo imazhor, të cilët veprojnë në brendësinë e tij. Andaj, përkthimi i një poezie duhet t’i përshtatet absolutisht, e para, idesë apo emocionit që përbëjnë poezinë, dhe e dyta ritmit verbal në të cilin kjo ide apo ky emocion shprehet”. “Ajo pjesë e poezisë që godet syrin e imagjinatës së lexuesit nuk ka për të humbur asgjë nga përkthimi në një gjuhë të huaj; ajo që i bën thirrje dëgjimit arrihet vetëm në origjinal” thotë Ezra Pound.

Kishte poezi që mbanin, për hir të rrethanave dhe kohës kur ishin shkruar, një kumt të fshehtë dhe mbeta shpesh në mëdyshjen: Ta bëja më të qartë kumtin për lexuesin francez? A do të arrinte ai vallë ta zbulonte vetë si lexuesi shqiptar, i rregjur në zbulimin e kumteve të fshehta të Kadaresë? Një tjetër vështirësi shfaqej përpara meje: dhënia e pikës së saktë të misterit që mbarte një pjesë e poezive, as duhej ta rrisja atë, dhe as duhej ta zbardhja. Thuhet se përkthyesi, njëlloj si aktori apo violinisti, vendoset në mes të krijuesit origjinal, autorit, dhe të lexuesit, apo pritësit. Roli i tij është t’i komunikojë këtij të fundit nëpërmjet gjuhës, me sa më pak ndryshime që të jetë e mundur, mesazhin dhe çastin estetik të krijuesit.

Duhet të veprojë në mënyrë të tillë që të meritojë titullin e një krijuesi të vërtetë të Artit dhe jo të shërbejë vetëm si një urë. Pra, realisht, më duhej të deshifroja fjalët- simbole të përdorura nga Kadareja për të shprehur mendimet, idetë, kumtet, misteret e tij, të përjetoja dhe të bashkëndaja me të përvojat e tij mistike dhe pastaj të gjeja fjalët e mia-simbole, me anë të të cilave do t’i jepja lexuesit francez mesazhin e Kadaresë, me një ngarkesë estetike sa më afër origjinalit. Dhe kulmi fare, duhet të sillesha vërtet si krijuese, por duhet të isha vetëm çelësi në dorë të lexuesit, i cili ftohej të hynte në botën e brendshme të autorit; pra, duhet të rrija veç në prag të asaj bote dhe krejt neutrale.

Ishte shumë e vështirë dhe pothuaj e rrezikshme: gjer në ç’masë isha e lirë në artin tim të përkthimit? Gjer në ç’shkallë duhet të isha e përgjegjshme, domethënë gjer në ç’shkallë duhet të isha “e drejtë, e saktë” ndaj autorit? Po ndaj lexuesit? çfarë elementesh të poezisë duhet të sakrifikoja në të mirë të elementëve të tjerë? Sepse pa dyshim “sakrifikime” do të kishte, kur përpara meje ngrihej barriera e rreptë e gjuhës. Nuk kishte rregulla absolute, madje, s’kishte fare rregulla; përgjegjësia dhe liria më shqetësonin shpirtin dhe më turbullonin punën e çdo dite. Duhej vendosur një ekuilibër mes të dyjave, por s’qe aspak e lehtë, përkundrazi, u torturova gjatë mes dyshimeve të gjembëta.

Bëri punë vetëm magjia e poezisë. Isha aq e kredhur në universin e poezisë, aq e mbushur me të, dhe aq shumë jetoja për të, sa dikur ndjeva se isha e “pushtuar” prej saj, gjer në atë pikë sa më ngjante se vargjet që përktheja në frëngjisht, në të vërtet dilnin prej meje që në burim, krijoheshin nga unë, sikur unë të isha vetë autori; ishte një iluzion shpëtimtar që vendosi ekuilibrin e duhur mes përgjegjësisë dhe lirisë së zejes sime: bëri që zëri poetik përkthimor të ish shumë pranë origjinalit.

Kisha hedhur mbi supe një fat përunjësie dhe nënshtrimi ndaj produktit të autorit, kisha lënë gjer identitetin tim krijues, kisha përqafuar identitetin krijues të autorit dhe metoda e punës doli të ishte krejt origjinale: i mësoja përmendësh poezitë në shqip, nga leximi i shumëhertë dhe me muzikën dhe mesazhin e tyre në mendje, pastaj, vargjet dilnin vetiu në frëngjisht, edhe në çastet më të pamendueshme të jetës sime: edhe në gjumë. Kishte raste kur lidhësat, përemrat, ndonjë formë foljore hidheshin në erë nga “natyrshmëria” e lindjes së vargjeve në gjuhën frënge, çka prodhonte edhe ndonjë gabim gjuhësor “të detyruar”, që Claude Durand-i redaktonte më pas me kujdes.

Në esenë e tij “Mjeshtëria e besimit letrar” Borges-i flet për krijimin letrar si për një besim të veçantë: “ … për credon time letrare mund të pohoj pjesën që ka të bëjë me religjionin: është imja përderisa besoj në të, jo ngase e kam shpikur unë…” Dhe “credo”-ja ime asokohe ishte, pa dyshim, besimi pothuaj religjoz, fetaria ime ndaj realitetit të poezisë dhe përkthimit të saj: ishte i njëjti realitet që ndante autori dhe unë. Dhe i njëjti besim, sigurisht.

Kadareja vinte në Shtëpinë Botuese “8 Nëntori”, ku punoja asokohe, me një bllok të numërtuar rreptë ku mbante poezitë që shkruante, shumica të pabotuara, dhe nga ku më jepte syresh në formën e dorëshkrimit për t’i përkthyer. Në fletët e atij blloku ndodhej edhe poezia Sapuni “Ledi Makbeth”, e porsashkruar (viti 1987), cila, poshtë titullit kishte fjalën “Antireklamë”… Më goditi përnjëherë: mesazhi i saj ishte i tmerrshëm, tronditës, rrëqethës: sapunin gjakshlyes njerëzimi nuk kishte për ta shpikur asnjëherë, kjo ishte gjëja më e çmuar e tij, krimet nuk shlyheshin kurrë, madje edhe pas katërqind vjetësh…

E përktheva poezinë me një ndjenjë të fuqishme të dyfishtë: e magjepsur nga forca e së vërtetës së saj dhe e frikësuar për vdekje për fatin tim dhe për fatin e autorit, — ishim mësuar që “Ledi Makbeth” të quanim nën zë Nexhmije Hoxhën, aludimi ishte fare i qartë, në dritë të diellit, dhe asokohe, vejusha e diktatorit ishte më e fuqishme dhe më e rrezikshme se kurrë. U mata me dhjetëra herë të flisja me Kadarenë e t’i komentoja se, ndonëse poezia nuk do të botohej në Shqipëri, por do të shkonte e do të botohej frëngjisht drejt e në Francë, ai ishte në rrezik të madh (nuk do t’ia përmendja fare frikën që kisha edhe për vete). Por natyrshmëria me të cilën ma dha poezinë e frikshme dhe një lloj moskokëçarje e çuditshme apo një lloj “guximi” naiv, më penguan ta bëja: nuk mori mundimin as të më paralajmëronte që të mos ia rrëfeja kujt dorëshkrimin e poezisë.

E kam vrarë mendjen gjatë kohë më pas se si ndodhi që Kadareja më besoi aq lehtësisht poezinë e rrezikshme. Vite më vonë e pyeta dhe nuk dinte të më përgjigjej, por unë isha tashmë e sigurt: i ishim dorëzuar dhe i përkisnim tërësisht Besimit të përbashkët të krijimit letrar, Credos së Borges-it, i cili bëri të mbeteshim gjallë kohëve të liga që jetuam dhe ruajti nga prishja pjesën tonë më të qenësishme, shpirtin tonë.

18 Shtator 2010

Xh.K/Shqiptarja.com

TAG:
• Ismail Kadare
• mira meksi