'Ari i hidrocentraleve', si iu dha fund digave te Parku Kombëtar i lumit të fundit të egër në Evropë! Një eskavator në anë, simbol i luftës që Vjosa fitoi

Disa ditë pasi Vjosa, një nga lumenjtë e fundit të egër në Evropë, ku jetojnë më shumë se 1000 lloje kafshësh dhe bimësh, është shpallur Park Kombëtar nga qeveria shqiptare, vëmendja e jashtëzakonshme e mediave të huaja vijon. Së fundmi ka qenë prestigjiozja britanike ‘The Guardian’ e cila ka shkruar një reportazh të gjatë duke theksuar rëndësinë historike të këtij vendimi për të gjithë kontinentin e vjetër, për mbrojtjen e biodiversitetit. ‘The Guardian’ thekson luftën që është bërë për mbrojtjen e lumit, në Shqipëri dhe botë, dhe rreziqet që mund të parashtrohen në të ardhmen.

Shkrimi i plotë në 'The Guardian'

Lumi Vjosa në Shqipëri kthen dhe gërshetohet i shpejtë, duke e fshirë trapin tonë nga fusha e përmbytjes drejt bregut përballë dhe kthehet përsëri. Ishujt që ndajnë rrugën ujore në dy janë të përkohshëm, duke u formuar, duke u rritur, pastaj duke u shpërndarë në mënyrë që ky lumë vërtet i egër, një nga të fundit në Evropë, të mos duket kurrë njësoj.

"Ekziston një thënie, 'nuk mund të shkelësh dy herë në të njëjtin lumë'" thotë Ulrich Eichelmann, kreu i Riverwatch , një OJQ me qendër në Vjenë për mbrojtjen e lumenjve, i cili perifrazon filozofin grek Heraklitus.

“Një lumë është një gjë e gjallë, dinamike, një arkitekt i rrethinës së tij. Ndryshon gjatë gjithë kohës. Kjo është bukuria e tij”.

Po zbresim një shtrirje të Vjosës, një pikë e nxehtë biodiversiteti, pranë Qeseratit në Shqipërinë e Jugut, për të kuptuar përmasat e njoftimit javën e kaluar që tashmë do të jetë gati Parku i parë Kombëtar i një Lumi të egër në Evropë. Ishte një fitore që shumë lehtë mund të ishte humbur.

Eichelmann vë në dukje ishujt me zhavorr ku shtrojnë vezët pelikanët kaçurrelë, dhe grykat prej guri ku ngrenë folenë skifterët.

Habitatet komplekse nënujore mbështesin ngjalat evropiane të rrezikuara në mënyrë kritike, numri i të cilave ka rënë me 95% që nga vitet 1980 , ndërsa migrojnë 270 km (168 milje) në rrjedhën e sipërme drejt burimit të lumit në malet Pindus në Greqi.

Për gati një dekadë, Eichelmann dhe aleatët e tij nga koalicioni Save the Blue Heart of Europe (STBHE), duke përfshirë EcoAlbania dhe EuroNatur, kanë bërë fushatë shumë të fortë kundër asaj që ata e quajnë "ari i hidrocentralëve" në Ballkan, ku lumenjtë më të pacenuar dhe më me shumë biodiversitet kërcënohen nga më shumë se 3000 diga të propozuara.

Të mërkurën kishte festë dhe kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, e quajti një "moment vërtet historik" për natyrën. Një bashkëpunim midis qeverisë, ekspertëve ndërkombëtarë, STBHE, OJQ-ve, Bashkimit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN) dhe Patagonisë, kompania e veshjeve të jashtme dhe organizata mjedisore, do të ndihmojë në sigurimin e Vjosës dhe ekosistemet e saj unike në të gjithë 12,727 hektarët që tashmë janë park i mbrojtur. Parkut i është dhënë një përcaktim i kategorisë II të IUCN që synon ta mbrojë atë nga digat, nxjerrja e zhavorrit dhe aktivitetet e tjera të dëmshme.

Në një moment ishin propozuar 45 diga në Vjosë, 8 në lumin kryesor dhe 37 në degët e tij. Deri tani më i madhi ishte hidrocentrali i Kalivaçit 50 metra i lartë, pak kilometra në rrjedhën e poshtme të fshatit Qeserat. Ju mund të shihni ende tarracat e prera në kodra në të dyja anët e lumit, ndërkohë makineritë dhe mjetet të braktisura prej kohësh mbeten në një breg, të lënë nga një kompani italiane që filloi punën në 2007, përpara se ta braktiste. Në lumin përtej, krahu i një gërmuesi të verdhë Caterpillar shtrihet, gjysmë i zhytur.

"Ky është sulmuesi" thotë Eichelmann, kur i bie në sy mjeti i rëndë në distancë.

"Është një simbol i luftës - por lumi fitoi."

“Nëse do të ishte ndërtuar diga e Kalivaçit, zona më poshtë do të ishte 30-35 metra nën ujë,” shton ai.

"Do ta kishte mbytur lumin."

Vendi i projektit të braktisur të digës së Kalivaçit në lumin Vjosa

Ndërsa Vjosa mbështet një mori kafshësh të egra, duke përfshirë lundërzat, rrëqebullin e Ballkanit të rrezikuar në mënyrë kritike dhe shkabat e rrezikuara egjiptiane, çelësi i biodiversitetit të saj qëndron nën ujë. Në zhavorr, midhjet largohen në errësirë, duke filtruar ujin e lumit, duke i lejuar peshqit të pjellin dhe shumohen.

“Diga do të shkatërronte të gjithë sistemin. Uji nuk do të ishte i pastër, zhavorri do të bllokohej. Diga do të grumbullonte sediment dhe e gjithë gjëja do të shembej. Një rezervuar mund të duket i bukur, por poshtë tij është i ndenjur”, thotë Eichelmann.

Pas projektit të dështuar italian, qeveria shqiptare, e cila merr pothuajse të gjithë prodhimin vendas të energjisë nga hidrocentralet, i dha me koncesion ndërtimin e digës një konsorciumi turko-shqiptar në vitin 2017.

Ulrika Åberg, një oficere projekti në IUCN, thotë: «Kur njerëzit flasin për hidrocentralet si të rinovueshme, ata thonë: 'Është vetëm ujë, është i njëjti ujë në sistem.' Por ajo që i bën lumit nuk është e rinovueshme. Shkatërron habitatet që janë krijuar prej shekujsh.”

Një orë e gjysmë me makinë nëpër qafa malore gjarpëruese nga Kalivaçi ndodhet fshati Brataj, në një nga degët kryesore të Vjosës. Një tabelë e vogël e vendosur në një ndërtesë betoni lexon: “Jo HEC-e në Shushicë”, që do të thotë se nuk ka hidrocentrale në Shushicë, një tjetër nga degët e Vjosës.

Qemal Malaj, 61 vjeç, kryeplaku i Bratajt, i cili është përfshirë në luftën e vazhdueshme për të ndaluar një digë që po ndërtohej në Shushicë, tha se ishte i lumtur që degët kryesore të Vjosës, përfshirë Drinon dhe Bençën, u përfshinë në park.

“Ne kemi luftuar deri tani që të mos shkatërrohet Vjosa dhe është mirë. Shushica është jetike për ne. Ne varemi nga uji për ujitje, për bujqësi. Jemi fuqishëm kundër hidrocentraleve”, thotë ai.

Një urë veneciane e shekullit të 17-të shtrihet mbi lumin Shushicë, një degë e Vjosës, e cila ujit tokat bujqësore përreth

Nëse ndërtohet diga e planifikuar mbi Shushicën, ajo do ta devijonte lumin 7 km në rrjedhën e poshtme dhe nuk do të sillte asnjë fitim për komunitetin, i cili është i interesuar të zhvillojë turizmin me bazë lumi. Fushata maratonë për marrjen e statusit të parkut të mbrojtur për Vjosën përfshinte vite protestash, padish dhe hetimesh që vinin në pikëpyetje vlerësimet e ndikimit mjedisor të paraqitura nga kompanitë hidroenergjetike. Kjo fushatë tërhoqi mbështetje nga shkencëtarë, parlamentarë të BE-së dhe të famshëm, duke përfshirë Leonardo DiCaprion.

Në vitin 2018, Eichelmann shoqëroi shkencëtarë ndërkombëtarë në brigjet e Vjosës për të kryer inspektime. Ata gjetën 1000 lloje bimësh dhe kafshësh, 13 prej të cilave ishin të kërcënuara globalisht. Në vitin 2019, një studim parashikoi se, pas 45 vjetësh, diga do të mbulohej, duke reduktuar prodhimin e energjisë. Në vitin 2020, qeveria hodhi poshtë vlerësimin e ndikimit në mjedis nga konsorciumi turko-shqiptar dhe tha se diga e Kalivaçit nuk do të ndërtohej.

Por, pas tetë vitesh fushatë, kishte pak besim midis OJQ-ve dhe qeverisë. Përfshirja e Patagonisë ishte një “ndryshues i lojës”, sipas Olsi Nikës, hidrobiolog dhe themelues i EcoAlbania.

 “Ata punuan si ndërmjetës. Në mjedisin toksik midis qeverisë dhe shoqërisë civile, marrëdhëniet nuk ishin më miqësoret”, thotë Nika.

Një pamje ajrore e një slogani të shkruar nga aktivistët në sheshin Nënë Tereza, Tiranë, në mars 2021, duke mbështetur nismën për parkun kombëtar të lumit të egër Vjosa.

Në vendin e vogël në zhvillim me 2.8 milionë banorë, ku trashëgimia e komunizmit tre dekada më parë vazhdon ende, parku i lumit nuk është një arritje e mirë. Por jo të gjithë janë të lumtur. OJQ-të greke thonë se një shtrirje prej 20 km e lumit, e quajtur Aoos në Greqi, mbetet e pambrojtur derisa të vendoset parku ndërkufitar i planifikuar Aoos-Vjosa. Parku nuk mbulon deltën e lumit, as nuk ndalon planet për një aeroport ndërkombëtar në zonën e mbrojtur Vjosë-Nartë , një strehë e rëndësishme për flamingot, pelikanë dhe qindra zogj shtegtarë. Ambientalistët janë të shqetësuar se mund të hapë portat për zhvillimin e ardhshëm në bregdetin e Adriatikut.

Në ceremoninë e nisjes së parkut në Tepelenë javën e kaluar, Rama bëri të qartë se aeroporti i Vlorës, një premtim i hershëm elektoral dhe tashmë në ndërtim e sipër, ishte i panegociueshëm. Një dosje "aq sa një mal" ishte përgatitur për ndikimin mjedisor të aeroportit, tha ai, duke shtuar se projekti "në asnjë mënyrë nuk është një kërcënim për ekosistemin".

I pyetur nëse grykëderdhja e lumit do të fitonte mbrojtje në të ardhmen, Rama tha për Guardian se kjo do të duhej të "ekzaminohej tërësisht".

“Vendet e tjera kanë arritur t’i harmonizojnë të dyja”, tha Rama.

“Ne nuk shohim ndonjë rrezik atje. Disa njerëz duhet të kuptojnë, nuk mund të kërkojnë gjithçka, kudo, nga vendi ynë.”

Zydjon Vorpsi, ornitolog në PPNEA, i cili bën fushatë për mbrojtjen dhe ruajtjen e mjedisit natyror në Shqipëri, thotë se problemi i madh është se me aeroportin, qeveria ka krijuar një precedent të ndërtimit në një zonë të mbrojtur.

“Lumi Vjosa nuk do të jetë i sigurt. Vjosa nuk mund të jetë e egër pa grykëderdhjen e saj, pjesë përbërëse, ku përfundon lumi”, thotë ai.

Disa muaj pas shpalljes së tenderit të aeroportit, autoritetet hoqën mbrojtjen për një pjesë të rezervatit natyror ku shtrihet aeroporti. Komisioni Evropian tha se miratimi i qeverisë ishte kundër ligjeve ndërkombëtare dhe kombëtare.

OJQ-të e lumenjve thonë se do të vazhdojnë të bëjnë fushatë që "çdo pëllëmbë" e grykëderdhjes të mbrohet, për fazën II të parkut kombëtar.

Ryan Gellert, CEO i Patagonias, tha se ndonëse “nuk ishte i çmendur” për aeroportin, ai ishte gjithmonë një nga vijat e kuqe të qeverisë shqiptare.

"Unë dua të shoh sa më shumë nga grykëderdhja e mbrojtur sa më shumë që të jetë e mundur. Por kjo është faza e dytë", përfundon ai.

Përktheu nga 'The Guardian' Shqiptarja.com

K.T./B.K./Shqiptarja.com

TAG:
• vjosa park kombetar
• lumi vjosa
• the guardian