Artan Lame: Mbyllja e portës

Aleks Buda, Androkli Kostallari, Avni Mula, Bajram Preza, Çesk Zadeja, Dritëro Agolli, Dhimitër Shuteriqi, Farudin Hoxha, Guri Madhi, Ismail Kadare, Kadri Roshi, Kristaq Rama, Kristo Frashëri, Sadik Kaceli, Sandër Prosi, Tish Daija, Ylli Popa, Vaçe Zela.

Ka tre gjëra që i lidhin të gjithë këta emra.

1. Të formuar që herët, por të gjithë u ngritën dhe u kthyen në gurú të fushave përkatëse në Epokën e gjatë të Diktaturës.

2. Ikën nga kjo botë të gjithë pas rënies së saj (udhës me të tjerë të ikur përgjatë dekadës së fundit të Diktaturës).

3. Ishin njerëz që i bënin nder jo vetëm vendit të tyre të vogël, por gjithë dijes njerëzore.

Ajo çka dua të përsihatem në këto rradhë, është raporti i tyre me Diktaturën në përgjithësi dhe me Diktatorin në veçanti. E donin? E kishin frikë? E Besonin dogmën a doktrinën? E kishin frikë? Sot veç mund të tjerrim hipoteza, sepse ata të vërtetën e tyre e morën me vete.

Ka edhe një pyetje tjetër shumë e sikletshme. Ndërsa kulmet e tyre i arritën gjatë Diktaturës (e thënë kjo me shumë kujdes, për të mos fyer kujtimin e tyre), pse pas saj, ose nuk krijuan më, ose nuk patën më kulme?

Zor të ketë studiues të kohëve moderne që të mos jetë përpëlitur në këto pyetje. Raporti me diktaturat i shkencëtarit, i krijuesit, i njeriut të letrave në përgjithësi. Sepse ky nuk ishte një fenomen i kësaj qoshes sonë shqiptare. Ishte një fenomen global që u zhvillua përgjatë gjithë shekullit të XX të quajtur edhe “shekulli i ideologjive” dhe madje në forma të tjera vijon ende sot, kur diktaturat e ideve janë zëvendësuar ne diktaturat e xhepit.

Nuk ka diskutim që diktatorët, veçanërisht ata të shekullit të XX që kishin në dorë jo thjesht karierën e njeriut por edhe egzistencën fizike të tij, ja dilnin të rezatonin një nderim gati hyjnor përreth tyre, që ndjehet menjëherë kur sheh figurat e tyre të rrethuara me njerëz të tjerë. Dhe kjo nuk ishte meritë thjesht e fotografëve të tyre që ja dilnin të inkuadronin momenti kur ky raport bëhej i dukshëm, por edhe i vetë Diktatorëve, sidomos pasi ja kishin dalë ta konsolidonin figurën e tyre dhe të lëviznin lirshëm në ambientin që i rrethonte.

Ah, nuk dihet harruar edhe diçka ndoshta kontroverse por e vërtetë: diktator nuk bëhesh dot pa qenë diçka vetë. Pa patur aftësi, nerv, psikologji, rezatim, kimi, vullnet autik. Po nuk jemi këtu për të analizuar Diktatorët, por raportin e tyre me njerëzit e dijes. Që është më i vështirë sesa të bësh për vete apo t’u imponohesh ca kooperativistëve të tromaksur nga dielli i arave apo ca puntorëve të raskapitur nga rripi konveier i fabrikës.

Zakonisht dikatorët kanë shumë aftësi (e thashë një herë që që kot s’bëhesh dot), por kanë edhe një magësi. Gati gjithmonë. Janë të padijshëm. Jo se nuk duan, por se nuk kanë patur kohë. Ose do lexosh të bëhesh letrar, ose do meresh me politikë të bëhesh diktator. Dhe ky raport me dijen, që shumë herë i ngarkon me një ndjenjë frustrimi dhe kompleksi inferioriteti, i bën edhe më të rezikshëm në raportet me njerëzit e dijes.

Mendoni Stalinin që i duhej të fliste me Majakovskin apo Enverin që i duhej të fliste me Eqerem Çabejn. E megjithatë ja dilnin. Përtej kësaj, më e rëndësishme se çfarë mendonte Stalini apo Enveri për Majakovskin apo Çabejn, është se çfarë mendonin këta të dytët për të parët.

Në këtë raport të vështirë, ndoshta më i vështiri ndërveprim njerëzor i shekullit XX, nuk s’duhet të harrojmë edhe një element tjetër që duhet të na i lehtësojë punën. A besonin ata tek Dogma? Jo diktatorët por dijetarët.

Dogma Komuniste që njohim sot, nuk është ajo e mesit të shekullit XX. Asokohe ajo nga miliarda njerëz konsiderohej si ideologjia e së nesërmes së lumtur të njerëzimit. Kjo i bënte që me sinqeritet, me naivitet dhe apo edhe me ndershmëri, këta njerëz të besonin se po ndërtonin shoqërinë e së nesërmes dhe të jepnin gjithë dijen dhe gjeninë e tyre në shërbim të saj. Me gjithë trishtimin që krijonin ekseset, ato që ata i quanin “gabime të rritjes” apo “teprime të momentit”, apo që masa i përmblidhte me frazën “eh sikur ta dinte Enveri ...”.

Besoj se askush nuk e vë në dyshim se Farudiun Hoxha kur projektonte e bënte jo për rrogën apo për t’i shërbyer Enverit, por sepse besonte se ajo që po bënte i shërbente vendit të tij. Apo që Kadri Roshi jetësohet tek kujdestari (Lulëkuqet mbi mure) jo duke ëndërruar për honorarin që do merte. Ylli Popa u rinte te koka pacientëve jo me ëndrrën që me paratë e tyre të shkonte me pushime.

Apo që Dritëro Agolli kur shkruante “Nënë Shqipëri” nuk e bënte për të bërë të qante Enverin, por sepse besonte tek religjioni komunist. Enveri ishte thjesht sendërtimi që kishin marrë momentalisht të gjitha këto, atdheu, besimi, ideologjia, populli, Partia. Përmes këtij sendërtimi atdhe-person, që ja dalin ta arrijnë vetëm diktatorët e që çimentohet me shtimin e viteve në pushtet, kalon e kanalizohet edhe përballja e gjithë njerëzve të dijes me vetë Diktatorin.

Nuk ishte thjesht një marrveshje e heshtur simbiotike e të dy palëve, ju do më hosanatoni ndërsa unë do ju lejoj të krijoni. Do të ishte shumë banale kjo dhe nuk vlen për kolosët. Maksimumi kjo vlen për diktatorucët dhe për njërëzit e zakonshëm, por jo për shkallën sipërore të të dy kategorive.

E gjithë kjo i bënte kolosët e dijes të jepnin gjithshka dhe duke e patur edhe ndërgjegjen të qetë. T’i shërbenin e të lartonin vendin e tyre, me besimin që ajo që po bënin do të ishte e madhe përjetë. Ishin të gjithë burra seriozë, thellësisht të përgjegjshëm në punën e tyre, burra të cilëve Diktatori u drejtohej sa herë kishte nevojë dhe me bindjen se ata do të jepnin maksimumin e tyre.

Diktaturat ideologjike nuk funksiononin me parimin “panem et circenses”, siç ndodh me diktaturat bashkëkohore të parasë. Diktaturat e shekullit XX kishin një ndjenjë të fortë paternalizmi, për sa duket kontradiktore kjo në raport me dhunën që përdornin. Shteti komunist e ndjente veten përgjegjës për mirqenien “barazinë në varfëri” të masave, sigurimin e bukës, të punës, të strehës.

Gjëra këto për të cilën shteti modern nuk ndjen detyrim, ose më saktë ka detyrimin që të të krijojë mundësitë (të paktën në letër) dhe pastaj të të thojë : “bëji derman kokës”. Ky sens paternalizmi që kultivohej nga vetë shteti dhe që transferohej edhe tek vetë Diktatori, bënte që dikatorët të ishin vazhdimisht të interesuar për qetësinë publike, për minimumin e domosdoshëm që të bënte shoqërinë të funksiononte pa strese dhe për këtë shteti funksional ishte i domosdoshëm.

Duke shtuar këtu edhe faktin që, veçanërisht diktaturat e majta, ishin sisteme të mbyllura, varka të vetmuara (përtej thirrjeve inganuese për “internacionalizëm proletar”). Si të tilla ishin vazhdimisht të rezikuara nga mbytja dhe që, në rast mbytjeje nuk kishte udhë shpëtimi për askënd. Sot e kemi të thjeshtë të themi “s’të pëlqen, merr valixhen ik”, ndërsa Stalini nuk kishte ku të ikte, as Mao, Enveri apo Hitleri.

Atyre u duhej të mbanin në këmbë sistemin e tyre me çdo kusht dhe, pikërisht në këtë moment lindte nevoja e diktatorëve për njerëzit e dijes dhe të ditur, nevojë që i bënte të gëlltisnin komplekset e inferioritetit dhe t’u besonin të diturve në mbajtjen e shtetit.

Diktatorët nuk zgjidhnin veprën, apo autorin, mjaftoheshin të deklaronin se çfarë kërkonin (natyrisht secili me sfumaturat e veta personale). Kur Enveri vendoste në qendër të Tiranës monumentin e Skënderbeut, mjaftonte t’i drejtohej guruve të asaj fushe të artit dhe, Odhise Paskali - përsa ishte një sqimatar i formuar në Itali - ishte gati të bënte çdo sakrificë për t’ia dalë siç edhe ja doli. Por askush nuk e akuzonte Paskalin për sahanlëpirje (Paskali ka krijuar edhe bustin më mitik të vetë Diktatorit).

Hitleri i urrente shumicën e gjeneralëve të vet aristokratë. Por kjo nuk e ndalonte t’u drejtohej atyre dhe t’u shtonte edhe yjet në spaleta, sa herë i duhej të fitonte betejat. Dhe askush nuk i akuzonte këta gjeneralë për idolatri ndaj Tiranit.

Sot, kur brezat po këmbehen, kjo thirrje e shtetit për ta, që i bënte njerëzit e dijes të jepnin gjithshka për shtetin e tyre, për fat të keq shumë herë për shkak të padijes bashkëkohëse, të keqdashjes ziliqare, apo të paaftësisë për të kuptuar kohën që ishte, bën që t’u interpretohet si servilizëm ndaj diktatorëve të momentit.

Në fund, kur diktaturat ideologjike ranë, këta njerëz u ndjenë të përhumbur (dhe të panevojshëm). Busullat e jetës së tyre intelektuale - interesi publik, shteti paternalist, ideologjia mesianike - nuk egzistontin më.

Sistemi i ri nuk i nxiste më njerëzit me asgjë nga këto, duke i lënë shoqërisë si vlerë të vetme paranë dhe si nxitje interesin material. I mbyllur në sistemin entropik të krijuar nga vetë ai (dhe bash për këtë edhe i varfëruar), shteti i vjetër i zgjidhte problemet me impenjim, sedër, vullnet; të gjitha këto të mirënjohura dhe të pranuara nga njerëzit e dijes. Shtetet e reja i zgjidhin problemet me tendera, koncesione dhe globalizim, shtysa të panjohura këto për gjigandët e kohës së vjetër.

Ishte një karburant që nuk shkonte më dhe nuk e vinte dot më në punë makinën e vjetër. Dhe gati të gjitha ato makina dalëngadalë u ndalën, u shuan dhe njëra pas tjetrës pritën rradhën për t'u larguar nga kjo botë. I fundmi syresh që u largua nga kjo botë ishte Ismail Kadare. Dhe me ikjen e tij u mbyll edhe porta e Dinosaurve shqiptarë.

S.B/Shqiptarja.com

TAG:
• artan lame