Carlo Bollino: Ja çfarë i shkroi
Obama-Ramës për armët kimike

TIRANE- Një varg misteresh e kanë shoqëruar historinë e ardhjes së armëve kimike në Shqipëri. Është një histori e sunduar nga prapaskenat. Për 45 ditë kjo çështje përfshiu vendin e vogël në Mesdhe në qendër të opinionit kombëtar e ndërkombëtar.

Ndëkohë që jehona nuk është shuar ende, në duart e lexuesve vjen një libër me titullin intrigues "Heshtja e dyfishtë - E vërteta për armët kimike në Shqipëri".

Në këtë libër, gazetari italian Carlo Bollino me kurajë intelektuale dhe me përgjegjësinë e një gazetari karriere bën analizën e ngjarjeve të skenës dhe prapaskenës që paraprinë dhe shoqëruan debatin e madh për demontimin e mundshëm të armëve kimike të Sirisë në territorin shqiptar.

Çështjet ngacmuese të këtij libri janë shumë. Cilat ishin kushtet që çuan në dështimin e një marrëveshje të mundshme me amerikanët për armët kimike? Çfarë propozimi bëri pala shqiptare dhe cilat janë arsyet që amerikanët do t’ia besonin Shqipërisë sekretin e impiantit të asgjësimit? A kishin një çmim negociatat mes Amerikës dhe Shqipërisë? Pse heshti kryeministri Rama, pse heshti opozita dhe presidenti, pse heshti pala ndërkombëtare?  Në ç’kushte u artikulua Jo-ja sfiduese e Edi Ramës? Çfarë i shkroi kryeministrit shqiptar në letrën e tij për armët kimike presidenti i SHBA-së dhe pse u mbajt e fshehtë përmbajtja e asaj letre?

Ndërsa ju japim përgjigje këtyre pyetjeve përmes kësaj interviste me gazetarin Carlo Bollino, bëjmë njëkohësisht edhe një rrugëtim në faqet e këtij libri intrigues, që s’duhen lënë kurrësesi pa lexuar.
 
 Pjesa e parë e librit tuaj i kushtohet sfondit ndërkombëtar të kësaj çështjeje dhe ju i keni kushtuar një kapitull të tërë. Pse    është kaq i rëndësishëm ky prezantim?
 -E gjithë pjesa shqiptare e kësaj historie ka nisur në fund të tetorit, kur për herë të parë doli në skenë emri i Shqipërisë si vendi i përfshirë në operacionin e asgjësimit të armëve kimike siriane. Por realisht publiku shqiptar nuk dinte pothuajse asgjë për historinë e Sirisë dhe akoma më pak të dinte sesi diplomacia ndërkombëtare kishte arritur deri tek çarmatimi i Bashar al-Assad.

Unë mendoj se rrethanat ndërkombëtare, të cilat i kam përfshirë në fazën e negociatave mes Amerikës që kërcënonte me sulm dhe Rusisë që kërkonte ta shmangte këtë sulm, deri në arritjen e kësaj marrëveshje, unë i kam përqendruar në disa momente që janë interesante, duke përfshirë edhe prapaskenat e një “gafe” të John Kerry-t gjatë një vizite në Londër, që shkaktoi një reagim nga ana e Rusisë deri në arritjen e marrëveshjes kundër sulmit të armatosur në Siri. Kjo është një prapaskenë, jo shumë e njohur e që shërben për ta plotësuar historinë e armëve kimike në Shqipëri.
 
 Fill pas kësaj  nisin bisedimet dhe negociatat për çarmatimin, dhe vjen momenti që në skenë shfaqet emri i Shqipërisë. Ju thoni në librin tuaj se ajo që amerikanët nënkuptuan me rënien dakord në parim nga Shqipëria, nuk ishte e njëjta gjë me atë që nënkuptonte Shqipëria. Pra, kishte një keqkuptim gjuhësor...Çfarë është një Po në parim? Ku qëndron keqkuptimi?
 -Nga informacioni që kam unë, reagimi i parë i kryeministrit ishte një Po në parim. Dhe një Po në parim ne e dimë mirë që në shqip nuk është një Po përfundimtare. Është një Po pikërisht në parim, pra diskutojmë, është fillimi i diskutimeve. Ndërsa për  realitetin amerikan një Po në parim është një Po e mbyllur. Sepse  amerikanët janë më pragmatistë si natyrë, ndryshe nga shqiptarët apo italianët të cilët, si mesdhetarë që janë, një Po në parim e kanë të barabartë me një Ndoshta.

Unë mendoj se kjo ka ndikuar  përgjatë gjithë negociatave. Amerikanët kishin nënkuptuar se kjo Po në parim e kishte mbyllur marrëveshjen dhe kishin mbetur për t’u diskutuar detajet. Ndërsa ndryshe ishte kuptuar nga pala shqiptare. Ata caktuan një sërë kushtesh, nga të cilat një prej kushteve kryesore nuk është pranuar asnjëherë. Pra një kusht, të cilin unë e kam përmendur disa herë në libër çoi deri në dështimin e një marrëveshjeje të mundshme me amerikanët.
 
Në çfarë pozicioni ishte Edi Rama për t’i vendosur këto kushte Amerikës?  
-Ai e kishte kuptuar shumë mirë që amerikanët kishin nevojë për një marrëveshje me Shqipërinë, sepse interesat e amerikanëve ishin të drejtpërdrejta, jo kundër Shqipërisë, por si çdo propozim diplomatik ka edhe interesa të brendshme për SHBA. Nga ana tjetër Edi Rama e kishte kuptuar se kjo kishte një kosto politike. Nisur nga kjo, sigurisht para se të pranonte një kosto politike duhet të synonte edhe përfitime ekonomike dhe politike për Shqipërinë për qeverinë që ai drejton, për opinionin publik.

Kështu, ai parashtroi disa kërkesa, të cilat më vonë u kthyen në kushte. Kërkesat ishin shumë të sakta. Madje ai ia dërgoi departamentit të shtetit të shkruara këto kërkesa për të shmangur çdo keqkuptim të mëvonshëm. Më pas të gjithë negociatat janë kushtëzuar nga këto kërkesa dhe nga mungesa e një përgjigjeje për këto kërkesa.
 
Pse nuk mori përgjigje kryeministri Rama?
-Ky është një mister për mua. Ky është misteri i vërtetë. Pasi disa nga kërkesat ishin lehtësisht të zbatueshme. Një nga zyrtarët shqiptarë që kam intervistuar më ka thënë se: nëse amerikanët do të ishin përgjigjur disa prej atyre kërkesave marrëveshja do të ishte mbyllur shumë kohë më parë. Rama do të kishte mundësi për të hedhur në diskutim këtë çështje në parlament në qeveri e për ta bindur opinionin publik që kjo nuk ishte një marrëveshje që do të cenonte ndotjen e ambientit apo sigurinë kombëtare. Por këto kushte nuk u realizuan asnjëherë.

Negociatorët amerikanë janë vonuar jashtë mase, pavarësisht nga fakti se në anën tjetër ONAK kishte përcaktuar një limit kohor brenda të cilit duhej të përfundonte negociata. Pra, nga një anë ishte ky limit kohor e nga ana tjetër ishte vonesa e gjatë e një përgjigjeje nga ana e negociatorëve amerikanë. Kjo e ka shtrënguar shumë hapësirën për të arritur në një marrëveshje. Arsyeja pse ka ndodhur kjo është ende një mister. Por mbase e gjithë kjo ka ndodhur për të ulur çmimin e negociatave, pasi duke filluar nga ajo Po në parim mund të jetë menduar se qeveria shqiptare mund të bjerë dakord me fare pak kushte. Ndoshta, mund të jetë kjo tezë.
 
Në libër ju flisni për Impiantin FHDS dhe një varg sekretesh rreth tij. Çfarë është ky impiant dhe pse duhej instaluar pikërisht në Shqipëri?
-Ky është një impiant që Pentagoni e kishte porositur tek industria ushtarake amerikane dhe i ishte dorëzuar Pentagonit vetëm në muajin korrik. Ndërkohë, ne flasim për një histori që ka nisur në muajin shtator. Pra në korrik, dy muaj përpara, Pentagoni kishte marrë në dorë impiantin për asgjësimin e armëve kimike. Ishte një impiant i lëvizshëm me një vlerë të jashtëzakonshme në treg, pasi problemi më i madh në asgjësimin e armëve kimike është pamundësia e lëvizjes së tyre.

Është më mirë të lëvizet impianti sesa armët kimike. Pentagoni e kishte testuar, por nuk e kishte eksperimentuar asnjëherë dhe në asnjë vend, në asnjë operacion real. E kishte testuar në laborator por jo në terren dhe këtu kemi të bëjmë jo vetëm me sekret ushtarak, por edhe një sekret industrial, sepse është një teknologji krejt e re. Unë mendoj se amerikanët në këtë rast kishin nevojë për një vend të sigurt  nga pikëpamja e sekretit ushtarak, gjë që Shqipëria e përmbushte. Por, gjithashtu ishte e nevojshme të gjendej një vend i vogël, i cili s’do të mund ta përdorte dot vetë këtë impiant, por të linte në dorën e ekspertëve amerikanë përdorimin e impiantit.

Dhe këtë vetëm Shqipëria mund ta lejonte.  Fjala vjen Turqia, një superfuqi ushtarake do të kërkonte ta shtinte vetë në dorë impiantin. Ndërsa Shqipëria i kishte ofruar të gjithë garancitë për të ruajtur sekretin, pasi të gjithë operacionin ta përfundonin vetë ekspertët amerikanë. 

Ndërkohë, pas refuzimit të Shqipërisë, amerikanët e kanë instaluar këtë pajisje në një anije amerikane ekskluzivisht nën kontrollit e tyre në mes të detit. Pra, nuk do të ketë asnjë vend tjetër që do të ketë gisht në përdorimin e këtij impianti tepër sekret.
 
 Në librin tuaj ju botoni për herë të parë tekstin e letrës që Barack Obama i shkruan Edi Ramës për çështjen e armëve kimike. Pse u mbajt sekret kjo letër?
-Kjo letër është shkruar nga Barack Obama, menjëherë pas një bisede të gjatë midis John Kerry-t dhe Edi Ramës. Biseda mes tyre ka ndodhur më 7 nëntor, ndërsa letra është nisur më 9 nëntor. Fillimisht është nisur në formë elektronike e pastaj ka mbërritur edhe letra në dorë më 11 nëntor. Edhe kjo datë është interesante.

Nëse ne mendojmë se negociatat kanë nisur më 27 shtator dhe John Kerry ka bërë bisedën e parë me Edi Ramën vetëm më 7 nëntor kjo tregon se deri në këtë kohë Departamenti i Shtetit kishte deleguar vetëm zyrtarë amerikanë, por jo kupolën e administratës amerikane. Ky mbase ka qenë një gabim. Nëse John Kerry do të ishte përfshirë që në fillim në bisedime ato garanci që Edi Rama ka kërkuar, mbase do të ishin plotësuar e problemi do të ishte zgjidhur shumë kohë më parë.

Gjatë bisedës me John Kerry-n, Edi Rama kishte kërkuar disa garanci, mes të cilave dhe një ombrellë politike. Dhe reagimi pas kësaj bisede ka qenë letra që Obama i ka dërguar Edi Ramës, një letër ku nuk përmendet në të vërtetë asgjë më shumë sesa një përshëndetje dhe disa vlerësime, por që nuk plotësonin asnjë nga ato kushte që kishte vendosur kryeministri Rama. Ndoshta për palën amerikane kjo letër mjaftonte, por për administratën shqiptare kjo nuk mjaftonte. E mbase për këtë arsye edhe nuk është publikuar.
 
Një nga të intervistuarit tuaj pohon se amerikanët kishin të dhëna të detajuara për të gjithë bazat ushtarake në Shqipëri,  dhe se në seleksionimin e tyre final vetëm dy baza ishin të përshtatshme Bishtpalla dhe ishulli i Sazanit. Pse këto dy zona?
-Pala amerikane, ajo ushtarake, kishte disa kushte për zgjedhjen e zonës ku do të instalohej impianti i asgjësimit të armëve kimike. Duhej të ishte afër detit, të ishte një bazë ushtarake, të ishte të paktën 15 kilometra larg zonave të banuara, duhej të ishte pranë rrugës dhe të kishte mundësi për sigurinë maksimale. Duke u bazuar në këto kushte, ato përzgjodhën dy baza ushtarake më të sigurtat ajo e ishullit të Sazanit dhe bazën ushtarake të Bishtpallës.

Baza e Sazanit ishte brenda rrezes 15 kilometra, dhe në fund mbeti Bishtpalla e konsideruar edhe më parë nga NATO si një bazë shumë e mirë dhe strategjike, edhe pse porti ishte në kushte mizerabël dhe ishte parashikuar thellimi i tij për të lehtësuar ankorimin. Po ashtu, kjo bazë kishte edhe një histori tjetër të lidhur me qeverinë e mëparshme të Sali Berishës, saktësisht me një vendim të ish-ministrit të mbrojtjes Arben Imami për ta kthyer këtë zonë në një port turistik, duke iu shitur kështu toka në këtë zonë njerëzve të afërt në oborrin e ish-kryeministrit Berisha. Mbase edhe ky fakt mund të ketë prishur punë, megjithëse nuk mendoj se ky është një element që do të ketë ndikuar vërtet në vendimmarrjen nga ana e amerikanëve.
 
Mjaft ngacmuese janë edhe ato faqe të librit ku ju trajtoni anën ligjore të këtij procesi. Pra, a ishte e ligjshme sjellja e këtij arsenali në Shqipëri?
-I jam referuar një analize të botuar në “Shqiptarja.com” nga juristi Agron Alibali. Realisht konventa kundër armëve kimike ndalon transferimin e tyre në një vend tjetër, dhe ndalon po ashtu çdo vend të pranojë armë kimike në çdo rrethanë qoftë.

Pra, nga pikëpamja ligjore konventa e Kombeve të Bashkuara, e cila synon të transferojë në Shqipëri apo në një vend tjetër armët kimike siriane është kundër një konvente tjetër të Kombeve të Bashkuara, e cila e ndalon transferimin e armëve kimike. Ky është një element ligjor. Po ashtu, një element tjetër që nuk është marrë kurrë parasysh është përgjegjësia në rast të një aksidenti. Kush e merr përsipër në rast se në ujërat shqiptare anija që transporton kontenierë me saharin, fundoset.

Kush e merr këtë përgjegjësi, amerikanët? Jo. Kush e siguron Shqipërinë kundër një katastrofe teorikisht të mundshme. Pra, kjo anë ligjore nuk është marrë fare parasysh gjatë gjithë negociatave dhe është anashkaluar. Tani është zgjidhur kjo gjë, sepse procesi i asgjësimit do të ndodhë në mes të detit, në ujëra ndërkombëtare.
 
Ju keni pasqyruar gjerësisht në libër edhe atë çfarë ndodhi në parlamentin shqiptar përpara se të vinte Jo-ja nga kryeministri Rama. Pse e botuat gjithë atë procesverbal?
-Mendoj se ai është një dokument shumë i rëndësishëm, pasi ai pasqyron linjën politike që ka mbajtur opozita, e cila është totalisht e ndryshme 24 orët e fundit me atë çka kishte mbajtur edhe zoti Berisha, por edhe zoti Lulëzim Basha deri në 12 nëntor.
Pra deri me 12 nëntor qëndrimi i opozitës nuk ishte kundër armëve kimike, ishte thjesht  kundër mungesës së transparencës së këtij procesi. Ata duhet të ishin prezentë në tryezën e negociatave së bashku me amerikanët. Ky ishte qëndrimi i opozitës.

Pastaj më 12 nëntor, Sokol Olldashi ka hedhur një postim në facebook, kundër armëve kimike, me sa duket një qëndrim krejt personal. Pastaj vetëm më 13 nëntor opozita e ka mbështetur qëndrimin e Olldashit duke dalë kundër. Ndërsa data 14 nëntor është një ditë shumë e veçantë, pasi në kuvend shpërthyen debatet, Sali Berisha doli hapur kundër importimit të armëve kimike në Shqipëri. E mandej nga kuvendi ka kaluar në shesh. Ishte një skenar që më ka kujtuar shtatorin e 1998-s, kur në momentet kulmimante të një proteste u sulmua kryeministria dhe u tentua të rrëzohej qeveria. Dua të besoj se ky skenar nuk ka qenë i përgatitur të ndodhte kështu, por ishte shumë i afërt me  skenarin e 14 shtatorit të një tjetër viti shumë të trishtuar për historinë e Shqipërisë. Për fat të mirë, demonstruesit e kanë dëbuar Sali Berishën nga sheshi, nuk e kanë pranuar provokacionin e tij.
 
Pra, edhe opozita kishte heshtur, sikurse ju e thoni që në titull. Po ashtu heshti edhe pala e huaj. Ky është thelbi i librit tuaj, apo jo, kjo është fjala kyçe...?
-Po sepse opinioni publik e ka kritikuar, ndoshta edhe me të drejtë, pasi heshtja e kryeministrit Rama ishte e pakuptueshme për ta. Ai duhet të kishte ofruar më tepër informacion mbi këtë çështje dhe për ta informuar opinionin publik. Por nuk ishte vetëm ai protagonisti që heshti. Po ashtu kanë heshtur negociatorët amerikanë. Heshtja e tyre është demonstruar nga mungesa e një përgjigjeje.

Sepse kryeministri kishte bërë disa pyetje dhe po priste disa përgjigje duke filluar nga një marrëveshje e shkruar me palën amerikane për të gjithë procesin me detyrat dhe të drejtat e Shqipërisë ndaj këtij procesi. Ky dokument ka munguar gjithmonë. Amerikanët kanë heshtur pse nuk kanë bërë asnjë deklaratë për armët kimike dhe mbështetjen e qeverisë shqiptare. Por ka heshtur edhe opozita. Sipas informacioneve dhe elementëve që unë kam botuar në libër, ka mundësi që Berisha të ketë pasur dijeni për armët kimike që nga shtatori 2013.

Pra, më shumë se 40 ditë përpara daljes publike të lajmit në mediat shqiptare. Po ashtu unë e kam argumentuar në libër që edhe presidenti Nishani mund të ketë pasur dijeni për këtë çështje që në fund të shtatorit. Natyrisht nuk kam në dorë prova që vërtetojnë 100% se këta të dy kanë qenë në dijeni, por ka elementë për të ngritur këtë hipotezë. Dhe e vërteta është se ata nuk reaguan dhe nuk folën kurrë për këtë çështje.
 
Dhe vijnë në fund tek Jo-ja sfiduese e Edi Ramës. Sipas jush në çfarë rrethanash e dha ai këtë përgjigje?
-Nga informacionet që kam e që i kam përfshirë në libër Jo-ja ka ardhur si rezultat i një sërë elementesh. Patjetër protesta ishte një nga elementët. Mungesa e përgjigjes apo mungesa e një marrëveshjeje të shkruar me negociatorët amerikanë, ka qenë elementi kyç sigurisht. Po ashtu një element i rëndësishëm ishte mungesa e një vendi të dytë që do të përfshihej në këtë proces, emër që amerikanët nuk e dhanë kurrë.

Por mbi të gjitha ka qenë një fakt që ka ndodhur me 13 nëntor që për mendimin tim ka qenë kthesa vendimtare.
Më rezulton se më 13 nëntor Edi Rama kishte hequr dorë përfundimisht dhe kishte vendosur ta refuzojë propozimin amerikan. Në fillim të ditës më 14 nëntor para përshkallëzimit të protestave ai iu ka komunikuar disa ministrave vendimin për ta refuzuar këtë  propozim. Po ashtu ia kishte komunikuar edhe zotit Meta. E fill pas kësaj është nisur për në Mal të Zi. Në kuvend ndodhi ajo që ndodhi, një lumë i tërë polemikash dhe vetëm të nesërmen me 15 nëntor Edi Rama doli para opinionit publik dhe komunikoi vendimin e tij.

Po më 14, menjëherë pas kthimit nga Mali i Zi ai komunikoi sërish me Departamentin e Shtetit Amerikan, me John Kerry-n, të cilit i bëri të ditur vendimin përfundimtar. Dhe pastaj, gjatë gjithë natës në vijim, ai shkroi fjalimin e famshëm që e lexoi para kamerave më 15 nëntor.
Këtu mbyllet kjo histori, por jo libri, pasi kam shkruar edhe një kapitull shtesë për të treguar se çfarë ka ndodhur pas datës 15 nëntor dhe si ka përfunduar historia e armëve kimike. 

Shkrimi u publikua sot (02.03.2014) në gazetën Shqiptarja.com (print)

Redaksia Online
(d.d/shqiptarja.com)

TAG:
• carlo bollino