TIRANE- Disa ditë më parë, Ministri për Energjitikën deklaroi që kishte anuluar një sërë kontratash për ngritjen e hidrocentraleve lokale, ngaqë nuk plotësoheshin kryesisht kushtet teknike të ndërtimit të këtyre objekteve. Po me të tjera kontrata në fuqi, mos atakimi i të cilave ka lejuar të vazhdojnë punimet, çfarë po ndodh, çfarë po ”mbytet”?  Kjo pyetje shtrohet edhe këto ditë, kur për ngritjen e një hidrocentrali në Spaç të Mirditës humbën jetën tre punëtorë, dy prej të cilëve banorë të zonave përreth dhe njëri shtetas i Turqisë, prej nga e ka origjinën shoqëria që ka marrë përsipër kryerjen e punimeve atje.

Reagimit të ashpër të fuqisë punëtore të kontraktuar iu përgjigj negativisht Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore, duke shprehur në këtë rast opinionin për një aksident nga gabime njerëzore, pra të vetë viktimave të ndjera. Ndërsa, përfaqësues të punëtorëve që protestonin përpara zyrave të Firmës turke rendisnin një sërë arsyesh, që rrezikonin seriozisht jetën e tyre më së shumti gjatë hapjes së një tuneli, prej nga do të sillej në kaskadë uji i vendburimit Qafë-Mollë.

Arësyet që përmendin punëtorët kanë të bëjnë me mënyrën e kryerjes së punimeve për avancimin në hapjen e tunelit, pa u marrë masa mbrojtëse teknike për jetën e tyre, pa u akorduar lejet vjetore të pushimit etj. Mirëpo, ndonëse këta realisht mund ta kenë lidhur kontratën e punës me shoqërinë ndërtimore përkatëse në mënyrë të vullnetshme, krahas dhënies së pagave për punën e bërë askush nuk mund t’u mohojë së paku respektimin e të drejtave themelore të tyre.

Mbrojtjen e këtyre të drejtave synon në në thelb të pretendimeve të veta edhe komuniteti i Polisit të Librazhdit, që u konfrontua edhe ditët e fundit me forcat e Policisë së Shtetit gjatë protestës ndaj asaj Firme që ndërton atje një hidorcentral, duke ua rufitur plotësisht ujin e përroit, që natyra e ka shpënë në atë fshat. Sikurse po ndodh edhe në zonën e Zejmenit, ku një tjetër firmë për ndërtimin e një objekti të vogël hidroenergjitik po gëlltit tërë liqenin e atjeshëm, duke mos u lënë banorëve asnjë pikë ujë për të shuar etjen e asaj toke, me prodhimet e së cilës kanë mbajtur deri tani frymën gjallë.

     Duke e vështruar problematikën në një plan më të gjerë ndjehet e nevojshme të theksohet një përfundim i gjithëpranuar, sipas të cilit, parimet e autonomisë kontraktore u japin të drejtë palëve në kontratë që të përcaktojnë lirisht përmbajtjen e saj, por brenda kufijve të vendosur me ligj, sikurse parashikon edhe neni 660 i Kodit Civil të Republikës së Shqipërisë. Këta kufij ligjorë diktohen, ndër të tjera, edhe nga kërkesat e shoqërisë në kushtet e zhvillimit të proceseve teknike e teknologjike, çka bën të domosdoshme ndërhyrjen e administratës shtetërore, për t’i vendosur kufij të arsyeshëm lirisë kontraktore, duke ndryshuar ose zëvendësuar kushtet e vendosura fillimisht nga vetë palët apo ato të imponuara nga njëra prej tyre, që ka pozita dominuese në një sektor të caktuar të veprimtarisë ekonomike, ose edhe në një zonë të ngushtë gjeografikike.
Domethënë, që ka në dorë qoftë edhe bukën e gojës (në kuptimin konkret të fjalës) për një numër të caktuar familjesh, si rastet që sollëm në krye të këtyre rradhëve, apo të të tjerëve në minierat e kromit të Bulqizës.

     Por, a mund të shkrihet e drejta publike me atë private (ku përfshihen edhe e drejta e punës, edhe ajo e kontratave), përderisa ekzistojnë ende disa parime universiale për ndarjen e tyre? Sipas studimeve dhe analizave të shumë autorëve në zë, për shumë kohë te të gjitha shtetet evropiane e drejta publike ka qendruar disi indiferente ndaj invazionit të normave civile, për të mbrojtur të drejtën private nga ideologjizimi i reflekseve të frymëzimeve kushtetuese. Këto kërkonin një lloj programimi dhe nuk kishin të atillë karakter sa të aplikoheshin automatikisht. Sidoqoftë, menjëherë pas Luftës II Botërore, kur në Perëndim u hartuan kushtetuta moderne dhe hynë në fuqi disa traktate ndërkombëtare bazike, dihet mirë që nisën të zhvillohen edhe debate doktrinare, kryesisht mbi rolin dhe ndikimin e të drejtave themelore të njeriut në të drejtën private.

Këto debate, që sigurisht u reflektuan edhe në legjislacionet kombëtare dhe në politikat gjyqësore, deri tani kanë kaluar përgjithësisht në katër faza, e fundit e të cilave është ajo që i përket periudhës që nga fillimet e viteve ’90, kur nën dritën e të drejtave themelore u prekën, veç të tjerash, edhe çështje të lidhura me dëmin jomaterial, me rishikimin e normave të kontratës dhe ato me kompetencat ex officio të gjykatave për reduktimin e penaliteteve të ekzagjeruara që rridhnin prej kontratave.

Këto zhvillime u shoqëruan me dy projekte të ndërlidhura në nivel evropian: nga njëra anë u kryen studime krahasimore në kuadër të kompletimit të tregut të përbashkët dhe nga ana tjetër u hartuan rregulla model të së drejtës private, që vlerësohet të jenë pararendëse të një Kodi Civil të përbashkët, apo të një dokumenti tjetër harmonizues të ngjashëm, për Evropën e bashkuar. Sidoqoftë, një prej prirjeve që aktualisht sa vjen e po konsolidohet është ajo e prejardhur nga evolucioni humanocentrik i kontratave.

     Zhvillime të tilla, pa dyshim që janë reflektuar edhe në Shqipërinë postkomunister, veçanërisht ndërmjet parashikimeve kushtetuese dhe marrëdhënieve kontraktore. Për shembull, në kuptim të nenit 11/3 të Ligjit tonë Themelor, liria e palëve në kontrata nuk mund të jetë e pakufizuar dhe e pamonituruar nga autoritetet publike të caktuara me ligj; ajo mund dhe duhet të bëhet për arsye të rëndësishme publike. Në një vështrim të veçantë, parashikimet e ndërvarura në neneve 3 dhe 16/2 urdhërojnë që respektimi i dinjitetit njerëzor në sens të gjerë dhe të drejtat e liritë e tij të sistemuara në tre vektorë kryesorë, si bazë e këtij shtetit që ka për detyrë t’i mbrojë, vlejnë edhe për personat juridikë. Sigurisht, për aq sa përputhen me qëllimet e përgjithshme të këtyre personave dhe me thelbin e të drejtave, lirive dhe detyrimeve.

Nga kjo optikë kushtetuese bëhet e qartë që roli i organeve shtetërore, pa dyshim, vlerësohet që të mos pengojnë lirinë kontraktore, por njëherazi të garantojnë që ajo të mos bjerë ndesh me parimin e sigurisë juridike të domosdoshme për të mbrojtur sigurimin kombëtar, rendin publik dhe parandalimin e krimit, ruajtjen e shëndetit dhe të moralit, ose për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të të tjetrëve. Dhe, jo të ndodhë si në rastin e pasojave të dhimbshme për ngritjen e HEC – it në Spaç të Mirditës, apo për nxjerrjen e mineralit në minierat krommbajtëse të pellgut të Bulqizës, ku punëtorët ankohen publikisht që nuk kanë pasur dhe as kanë gjatë orarit të kryerjes së punës siguri të mjaftueshme teknike, mungesë kjo që çon deri në cenimin e të drejtës për jetën. Pa folur për të drejta të tjera themelore.

     Mirëpo, duke iu referuar shembujve të mësipërm, nuk mund të mohohet gjithashtu, se edhe autonomia private përfshihet te liritë e njeriut. Kështu, palët mund të ngrenë secila nga pozicioni i vet pretendime për shkelje ose jo të të drejtave themelore. Prandaj, aplikimi i plotë dhe direkt i këtyre të drejtave duket i pamundur. I pamundur, sepse po të pranohej plotësisht zbatimi i të gjithave atyre, me gjasë nuk do të merreshin parasysh interesat e dëmtuara të palës tjetër.

Kështu, paradoksalisht do të dhunohej autonomia dhe liria e palës dëmtuese, duke aspiruar mbrojtjen tërësore të të drejtave të tjetrës. Duke i konsideruar, me fjalë të tjera, individë të veçantë si destinatarë të drejtpërdrejtë të vlerave kushtetuese. Por, ndërkohë, përpjekjet për aplikueshmëri direkte të Ligjit Themelor do të konsideroheshin ekscentrike, prandaj më e vlerësueshme dhe e rekomandueshme është arritja e një ekuilibri mes këtyre të drejtave, përmes mekanizmave të legjitimimit demokratik. Ndonëse kriteret për t’u arritur një ekuilibër i tillë do të ishte vështirë të pë pcaktoheshin saktësisht, përderisa edhe ndonjë ”privilegj” që lidhet drejtpërsëdrejti me paprekshmërinë e personalitetit, në rrethana të caktuara mund të vlerësohet si një ’e drejtë private’; përderisa natyra abstrakte e të drejtave kushtetuese lejon të vështrohen apo të konkretizohen ato sipas interpretimeve që u bëhen, fjala vjen, prej gjyqtarëve.   

Sidoqoftë, çdo alternativë e efektit të të drejtave themelore synon në çdo shtet, sado të zhvilluar, konceptimin e tyre si burim frymëzimi për aplikimin e parashikimeve ligjore, deri në masën e përmbushjes së kuptimit të klauzolave të përgjithshme të parimeve kushtetuese. Ky aplikim varet nga një sërë faktorësh, që janë pjesë e vetë sistemit ligjor, si karakteri i të drejtës që duhet mbrojtur, natyra që ia njeh asaj të drejte Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave Themelore dhe Lirive të Njeriut, roli i dispozitave kushtetuese të depërtuara në brendësi të legjislacionit kombëtar etj.

Në këto kushte, e natyrshme është që së paku respektimi i të drejtave themelore të njeriut të ndërhyjë (siç ndodh në çdo Shtet Anëtar të Bashkimit Evropian, por edhe gjetkë) në të drejtën private me disa mënyra, ndër të cilat meritojnë të përmenden pas përparisë që kanë të drejtat dhe liritë individuale në kontratat e punës dhe në trajtimet mjekësore, edhe ndërhyrjet rast pas rasti në të drejtën kontraktuale apo legjitimimin e ngritjes së pretendimeve në këtë plan përpara gjykatës.

Prandaj, rrethanave të papërshtatshme të ditëve tona, që i lejoi, krijoi apo i stimuloi qeverisja e mëparshme në disa sektorë (ngritjen e HEC – eve e morën në këto rradhë si ilustrim për të shpjeguar idenë), autoritetet zyrtare aktuale mund t’u përgjigjen me vendosmërinë për t’i përmirësuar ato ndjeshëm, nëpërmjet korrigjimeve të ndryshme edhe të kontratave administrative apo konçensionare, në mënyrë që, për shembull, jetë punëtorësh të mos varrosen thellësive të tuneleve ose të galerive, dhe që banorë të zonave përreth të mos mbyten më shumë se sa nga përroi apo gjoli i fshatit.        


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 8 Gusht 2014

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)