E drejta e autorit e veprave në
sheshe publike/ Nga Oltion Spiro

Më datë 12.12.2016, Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë, shqyrtoi çështjen që vinte përballë trashgëmtaren e skulptorit të popullit  Odhise Paskali, me disa institucione të shtetit shqiptar. Objekti i padisë së paraqitur nga trashëgimtarja lidhej me shpërblimin e dëmit me karakter pasuror, për shkak të përdorimit të veprave “Busti i Skënderbeut” dhe “Monumenti i Skënderbeut” nga ana e shtetit. Përdorimi qendronte në riprodhimin e imazhit të këtyre veprave në pasaportat biometrike. Për shkak të këtij përdorimi të konsideruar të padrejtë, trashëgimtarja kërkonte shpërblimin e dëmit në shumën 186 milionë lekë.
Çështja është shqyrtuar kryesisht gjatë vitit 2016, vit shumë i rëndësishëm për të drejtën e autorit në Shqipëri, pasi në 31 mars 2016 u miratua ligji i ri për të drejtat e autorit, i cili hyri në fuqi në 20 tetor 2016. Në këtë kontekst, kjo risi duhej të ishte shoqëruar me një vendim gjyqësor që të vendoste disa piketa interpretuese ligjore, të cilat do të shërbenin, në të ardhmen, për kuptimin më të mirë të ligjit.
Vështirësitë në realizimin e këtij qëllimi ishin të mëdha. Së pari, shqyrtimi i vendimit gjyqësor është bërë bazuar mbi ligjin e vjetër, në fuqi pothuajse gjatë pjesës dërrmuese të hetimit gjyqësor. Së dyti, vendimi në fjalë lidhet gjithashtu edhe me zbatimin e ligjeve të tjerë në kohë, si për shembull, ato të viteve '60, ligje të periudhës së komunizmit. Megjithatë, disa parime mund të ishin interpretuar në mënyrë të plotë, në mënyrë që të sigurohej një tranzicion i shëndoshë drejt zbatimit të ligjit të ri, si për shembull mbi konceptin e riprodhimit, të përcaktimit të autorit dhe të të drejtave që ai mund të cedojë dhe atyre që ai nuk i transferon dot.
Pyetja që shtrohej ishte nëse shteti ka përdorur pamje të këtyre veprave pa autorizimin e autorit ose titullares së të drejtave, që në këtë rast, ishte trashëgmitarja ligjore e skulptorit Odhise Paskali. Gjykatës i duhej t’i përgjigjej disa pyetjeve, që lidheshin kryesisht me pronësinë mbi veprën, tagret e trashëgimtares dhe llojin e të drejtave të shkeluara.
Ajo që bie në sy te ky vendim është arsyetimi jo i plotë ligjor nga ana e gjykatës. Kjo e fundit, me të drejtë, ka nxjerrë në pah kontradiktat në lidhje me provat e paraqitura, mungesën e qartësisë dokumentare të pronarit të vërtetë të veprave. Bazuar në shqyrtimin e tyre, gjykata duhet të kishte arritur në disa konkluzione ligjore në lidhje me fitimin dhe kalimin e pronësisë së të drejtës së autorit, gjë që do t’i jepnin vendimit më shumë qartësi. Në të njëjtën kohë, gjykata është bazuar në përfundimet e ekspertes për të përcaktuar dhe natyrën juridike të veprimit të kryer nga prodhuesit e pasaportave, gjë që zbehu akoma më shumë cilësinë e arsyetimit të dhënë nga gjykata. Ajo është e ngarkuar nga ligji që bëjë vetë cilësimin juridik të fakteve dhe jo t’ia delegojë atë ekspertit. Së fundi, gjykata në pjesën arsyetuese, shprehet në mënyrë të përmbledhur, se paditësja nuk kishte të drejtë të ngrinte këtë padi pasi ajo nuk kishte zgjidhur së pari çështjen e bashkëpronësisë, gjë që dilte jashtë objektit të këtij gjykimi dhe, së dyti, çështja e bashkëpronësisë mund të zgjidhej në një kohë tjetër, pra pasi të zgjidhej konflikti në fjalë.
 
Pronësia mbi veprat
Palët debatuan mbi pronësinë e veprave. Trashëgimtarja argumentonte se autorësia mbi to ka qenë gjithmonë e babait të saj dhe dy autorëve të tjerë, ndërkohë që përfaqësuesit e shtetit argumentonin se pronësia nuk i përket më autorit, por është pronë publike. Në mbështetje të këtij qendrimi, përfaqësuesit e shtetit iu referuan përmbajtjes së ligjeve të kohës së krijimit dhe publikimit të parë të veprave, kryesisht ligjit të 1960, sipas të cilit “riprodhimi i veprave artistike për të cilat autorit i është paguar njëherë shpërblim, nuk do të quhet shkelje”. Gjithashtu, ata argumentuan se marrëdhënia mes autorit dhe shtetit ishte një marrëdhënie mes punëmarrësit dhe punëdhënësit, ku shteti, në cilësinë e punëdhënësit, kishte siguruar mjetet e punës për autorin që të krijonte veprën. Rrjedhimisht, të drejtat mbi këtë vepër, do t’i kalonin shtetit.
Gjykata, nga analiza e provave nuk e krijoi bindjen se veprat ishin në pronësi të trashëgimtares. Së pari, disa nga provat e paraqitura ishin kontradiktore me njera-tjetrën, disa flisnin për pronësi të autorit, disa për pronësi publike. Nevojitej një shqyrtim i thelluar i kwtyre provave nga gjykata, në mënyrë që të vendosej përfundimisht se kush është titullar i të drejtave mbi vepra. Për këtë, gjykata mund të kishte gjetur mbështetje  ndihmuar nga parimet e lindjes së të drejtës së autorit dhe të dallimit mes pronësisë së suportit fizik dhe pronësisë së idesë së materializuar, të cilat gjendeshin në ligj edhe në kohën e shfaqjes në publik të këtyre veprave. Sepse çështja e autorësisë është problemi i parë me të cilin duhet të përballej gjykata dhe të jepte një përgjigje të prerë.
Çështja e pronësisë lidhet me veprimin e kryer nga ana e shtetit dhe nëse kishte ai tagër që të përdorte pamjet e veprave në pasaportat. A është riprodhim, apo ndonjë formë tjetër e realizimit figurativ të veprave veprimi i kryer? Pra, cili aspekt i pronësisë mbi vepër është përdorur nga ana e shtetit?
Gjykata bazohet në thëniet e ekspertes, sipas të cilës kalimi nga një format skulpturë në një format vizatim nuk quhet riprodhim, por kopjim. Por në fakt, çfarë është kopjimi nëse nuk është riprodhim? Duke bërë këtë analizë, i shmanget përgjigjes së çështjes thelbësore: cila e drejtë e autorit është prekur? Vizatimi i një skulpture quhet riprodhim, edhe pse kalohet nga një perspektivë 3D në një rrafsh dydimensional. Pavarësisht formës dhe mjetit, riprodhimi do të konsiderohet se është kryer që nga momenti që është objektivisht e dukshme dhe e kuptueshme se kemi të bëjmë me një vepër të caktuar.
 
Shkelja e pretenduar e të drejtave mbi veprat
Pasi të zgjidhej çështja e të drejtës së pretenduar që shkelet, duhej të diskutohej çështja nëse ka patur shkelje ose jo. Gjykata bazohet në ligjet e kohës të cilat përcaktonin se riprodhimi i veprave artistike nuk do të quhet shkelje e të drejtës nëse autori është shpërblyer një herë. Sipas kësaj dispozite, autori humbte çdo përfitim që lidhej me riprodhimin e veprës së tij, që nga momenti që ai kishte marrë një shpërblim për veprën. Një dispozitë e tillë asimilohet me një lloj shpronësimi të të drejtës së gëzon autori. Në ndryshim nga forma të tjera shpronësimi të njohura në periudhën komuniste, të konsideruara të padrejta, parashikimi ligjor i asaj kohe nuk përbën shkak për mënjanimin e tij. Në këtë kontekst, ndodhemi përpara një situate ku ligji nuk mohon autorësinë mbi vepër dhe as të drejta të tjera që mund t’i njihen autorit, ashtu siç pretendonte shteti në gjykim (duke argumentuar se me heqjen e të drejtës së riprodhimit, vepra ka rënë në domen publik), por vetëm atë të riprodhimit, të cilin ligji e konsideron të shteruar me shpërblimin që i është dhënë autorit. Faktikisht, autorët e veprave monumentale në atë kohë, janë shpërblyer për punën e tyre.
Pyetja vijuese që duhet të shtrohej ishte nëse ligji i kohës mund të shtrinte efektet e tij edhe mbi legjislacionin e ri të të drejtës së autorit, të periudhës postkomuniste. Ligji i ri modern i të drejtës së autorit është miratuar në vitin 1992. Ky ligj nuk mund të ndryshojë një situatë të krijuar më parë në kohë, por ligji i ri mund të parashikojë situata të favorshme që mund të zbatohen në të ardhmen. Kështu, çështja e të drejtës së riprodhimit mund të ishte hapur pas ligjit të vitit 1992, i cili garanton të drejtën e riprodhimit në favor të autorit. Kjo e drejtë garantohet edhe nga Konventa e Bernës mbi pronësinë letrare dhe artistike, në të cilën Shqipëria u bë palë në vitin 1994.
Në këtë kuadër, duhej të ishte analizuar nga gjykata statusi i veprave të krijuara në kohën e komunizmit, mbi të cilat ndryshimi i ligjit mund të kishte një pasojë. Kështu, ligji i vitit 1992 përmbante një dispozitë që rregullonte situatën e skulpturave në sheshe publike. Kjo dispozitë parashikonte se lejohen pa shpërblim vetëm ato fotografi të skulpturave në sheshe publike nëse nuk bëhen për qëllime tregtare dhe nuk janë tema kryesore e fotografisë. Që do të thotë se, në një interpretim në të kundërt, çdo përdorim tjetër i veprave skulptura, do të kërkonte autorizimin e autorit dhe potencialisht të drejta të lidhura me riprodhimin. Kjo situatë mbeti e pandryshuar edhe me hyrjen në fuqi të ligjit të vitit 2005, ligj në të cilin është shqyrtuar dhe çështja. A ishte përdorimi i pamjeve të veprave nga ana e organeve shtetërore pjesë e këtij parashikimi?
Përgjigja e kësaj pyetjeje do të përbënte dhe përgjigjen për pretendimet e paditëses se jemi në prani të një shkelje të të drejtës së riprodhimit. Përdorimi i riprodhimeve të skulpturave në formën e vizatimeve në pasaportë hyn apo jo te përdorimet e lejuara pa autorizimin e autorit?
Pra çështja duhej të përmblidhej në këto dy pyetje kryesore. Nëse gjykata do të bindej se pala paditëse nuk kishte asnjë të drejtë pronësie mbi skulpturat, në cilësinë e trashëgimtares, duhet të kishte bërë një analizë më të plotë të fakteve dhe dispozitave ligjore. Gjithashtu, gjykata duhet të kishte bërë një analizë më të plotë të të drejtës që ishte në diskutim, gjë që do të ndihmonte në përkufizim e saktë të drejtës së riprodhimit dhe do t’i jepte përgjigje analizës së pasaktë të shtetit se veprat kishin hyrë në domenin publik.
 
E ardhmja e veprave të ndodhura në sheshe publike
Ligji i ri që ka hyrë në fuqi në fund të vitit 2016 (që zëvendësoi ligjin e 2005), parashikon një status tjetër për këto lloj veprash. Sipas dispozitave të ligjit të ri, lejohet riprodhimi i veprave pa autorizimin e autorit dhe pa shpërblim, të cilat janë të vendosura në mënyrë të përhershme në […] sheshe publike, me dy kushte: (i) qe riprodhimi mos të jetë tridimensional dhe të përmendet autorësia mbi veprat. Shteti, me prodhimin e pasaportave ka bërë pikërisht këtë gjë që i mundëson ligji i ri i 2016, por në mungesë të bazës ligjore, sepse në kohën e prodhimit të pasaportave ka qenë në fuqi ligji i mëparshëm.
Statusi i ri i përafrohet teorisë së “lirisë së panoramës” që zbatohet në Gjermani. Në parim, ky status i ri i këtyre veprave nuk shkel të drejtën e autorit. Por, në kontekstin shqiptar, duke patur parasysh se ligji i vjetër parashikonte një status më të favorshëm për autorin (duhet të kërkohej autorizimi i tij, në rastin kur fotografitë nuk bëhen për qëllime tregtare dhe nuk kanë si pjesë kryesore të tyret veprat artistike), mund të paraqiten disa problematika ligjore të humbjes së sigurisë juridike të autorëve dhe titullarëve të tyre dhe kështu, të vihet në pikëpyetje kjo dispozitë.


Monumenti i Skenderbeut në qendër të Tiranës


Redaksia Shqiptarja.com

/Shqiptarja.com