Intervista e fundit e Gëzim Qëndros
'Fluturim mbi muzgun e historisë'

“…Një pyetje ma kanë bërë shpeshherë: si nuk e patë që Kinostudio kishte këtë formë, ose simbolet dhe programin ikonografik. Hajdegeri thotë se një njeri që kërkon të vërtetën ngjan me një person që po kërkon në një dhomë të errët me elektrik dore. Pra, ti nuk mund ta shohësh të vërtetën të gjithën menjëherë, ashtu, siç ndodh kur hap çelësin e dritës në një dhomë dhe ajo ndriçohet e gjitha. Ti mund ta shohësh vetëm përmes rrethit të elektrikut të dorës dhe sipas Hajdegerit, që më duket se ka shumë të drejtë, zbulimi i së vërtetës nuk lidhet me zbulimin, por me fshehjen e asaj që nuk të le të shohësh detajin…”

Intervistoi Elsa DEMO
A ekziston një lexim i ri për trashëgiminë e komunizmit? Mendojmë se po. Ekziston një lexim i ri nga ata njerëz që ndër vite, në heshtje dhe në mënyrë rigoroze i kanë bërë kësaj trashëgimie. Prof. Qëndro, studiues, historian arti gjithashtu dhe filozof…, leximi që na vjen nga botimet tuaja vitet e fundit është një lexim në muzgun e historisë, po citoj kështu fillimin e librit tuaj. Ju e quani pikërisht muzgun momentin e përshtatshëm, momentin e duhur për ta bërë këtë lexim të trashëgimisë të komunizmit. “Kinostudio Shqipëria e Vjetër” është studimi më i fundit, i cili merret me arkitekturën, pas “Homosocialisticus” dhe “Surealizmi socialist” ku ju jeni marrë përkatësisht me skulpturën dhe pikturën, duke gjetur gjurmë të metarrëfimeve, të miteve, legjendave, besimeve fetare në artin e realizmit socialist. Këto gjurmë i gjejmë tani te “Kinostudio Shqipëria e Vjetër”. Kam një kënaqësi nga leximi i librave tuaj për të cilën ju falenderoj, edhe sepse kanë formën e një trilleri policor. Dhe kjo në pikëpamjen se gjithmonë aty ka një enigmë e cila duhet gjurmuar. Në rastin e Kinostudios, një objekt i ndërtuar plot 65 vjet më parë, cila është enigma?

Gjithnjë, librat që kam shkruar, kam dashur t’i nis me një Eureka. Me një, E gjeta! Sigurisht që nuk kam qenë aq me fat sa do të kisha dashur të kisha qenë, sepse jo çdo studim e kam filluar me një Eureka. Por Kinostudioja fillon kështu. Por është një gjetje krejt e rastësishme, pra gati-gati sikur zbulimi vjen tek unë. Ndryshe nga “Hutini i Minervës”, i cili studion me shumë kujdes çdo detaj dhe shkon te zbulimi. Dhe kjo tregon që nuk jam filozof, sepse ai është simboli i filozofisë. Të bësh një qasje filozofike, s’do të thotë që të jesh filozof. Unë përpiqem t’i shtoj një dimension, ose t’i jap një kuadër filozofik diskutimit. Në këtë rast një gjetjeje, që është programi ikonografik subversiv që përmban ndërtesa e Kinostudios, prodhuar nga një studio sovjetike në Moskë. Në fakt ishte një zbulim i cili më gëzoi shumë dhe më habiti jo pak sepse kisha punuar 10 vjet në atë ndërtesë dhe s’e kisha vënë re….

Kishtit punar në sektorin e filmit të animuar në kinostudio.

Po, dhe nuk e kisha vënë re që, së pari, ndërtesa kishte formë kryqi. Por, problemi ishte që nuk kisha përgjigje. Pra nuk mund ta gjeja dot se si shpjegohej prania e këtyre elementeve subversivë. Libri “Kinostudioja Shqipëria e vjetër” ndërtohet mbi një shprehje të Sokratit, në dialogun e tij me Teatetusin që thotë: Vula lë mbi dyllë gjurmën, por jo substancën e saj. Pra, ndërtesa e Kinostudios është gjurma që kishte lënë mbi dyllë një vulë. Dhe çudia ishte që, duke pritur që vula të kishte, lë të themi, formën e një ylli ajo ka formën e kryqit. Atëherë, pyetja e parë ishte: Çfarë ka ndodhur? Platoni përmes Sokratit flet për përputhshmërinë e vulës me gjurmën dhe për atë që ai e quan tupos, ose procesi i gjurmëlënies. Atëherë mendova, çfarë ka ndodhur gjatë këtij procesi? Mos vallë këtu ka ndodhur tradhëtia ndaj idealit, apo është vetë vula që e përmban substancën subversive?

Unë e kam lexuar qysh në fillim punimin, para 5-6 vitesh që fillimisht merrej me planimetrinë e Kinostudios në formë kryqi, një tip planimetrie që përdorej si standard për objektet e kultit, për kishat… Kjo ishte habia e parë. Po përtej kësaj, çfarë ka?

E gjithë vlera e serisë surrealizmi socialist, për të cilën për momentin kam planifikuar 9 tituj, është kjo: Përse marksisëm-leninizmi mori formën e një dogme? Ishte materialiste, dhe përse duhej të merrte këtë lloj forme kaq aksiomatike? Përgjigjja është, mendoj, shumë e thjeshtë dhe them se kjo ndërtesë është paradigmë pikërisht e kësaj prirjeje për t’u kthyer në dogmë. Sepse, të parashikosh të ardhmen për një besimtar do të thotë që t’i thonë: ti duhet të presësh fundin e kohërave, dhe ai të presë. Pra, ai beson dhe nuk bën pyetje. Po marksist-leninistët pretendonin se kishin përgjigje shkencore. Dhe në fakt dhanë përgjigje pseudoshkencore. Jo vetëm kaq, por një qëndrim i tillë ndaj një ideologjie që kthehet në dogmë, që të ndalon që të bësh pyetje, të jep të drejtën për të vrarë çdo kundërshtar, duke thënë se unë jam përfaqësues i një vullneti që e tejkalon vullnetin e njerëzve i cili hyn në botën metafizike. Për shembull Trocki thotë: Kush ta ka fajin kur ti del përballë trenit të historisë dhe ai të shtyp? Pra të tërë u pushkatuan, u shpronësuan jo se ne donim ta bënim këtë gjë – thotë ai, – por se ata ishin të dënuar nga historia, nga vullneti historisë. Pra ti duhet të vdesësh, ti duhet të dalësh nga shinat e historisë. Atëherë, ç’faj kam unë? – thotë, – Unë po zbatoj vullnetin e historisë.

Ju keni përdorur burime arkivore, që mua më duket se vijnë për herë të parë në këtë studim. Shfrytëzim i Arkivit shtetëror në Tiranë dhe i arkivave ruse. Na vjen informacion për herë të parë se cili ishte arkitekti dhe cila ka qenë karriera e tij… Përveç arkitektit për ta kuptuar, përse Kinostudio ka një simbologji fetare dhe shmang simbolet e komunizmit apo të ndërtimit të socializmit… mund të na vlejnë rrethanat e projektimit të objektit…

Lavrovi, siç dilte më pas, kishte qenë dhe një person i rëndësishëm edhe politik.

Në fushatën kundër burokracisë, ai për të mos humbur vendin si arkitekt, shkoi në një republikë tjetër dhe mbajti sërish atë vend.

Në vitet ’30 bëhet fjalë, pikërisht atëherë kur vendosën dhe normat e realizmit socialist…

Po. Duke qenë konstruktivist dhe funksionalist Lavrovi u kritikua. U lavdërua në fillim kur bëri Bibliotekën “Lenin”, pastaj u kritikua kur Zhdanovi shpalli parimet e realizmit socialist në kongresin e shkrimtarëve sovjetikë.

Shumë interesante ta shohësh dhe nga pikëpamja e një krijuesi, që ka krijuar në rrethanat e kontrollit dhe të censurës. Veprat e Lavrovit u ripanë, gjithmonë informacion që na vjen te libri juaj…

Atë që nuk bënë dot predhat gjermane e bënë kolegët e tij, të cilët i “rishikuan”, i bënë nga e para dhe sipas disa kritikëve, tani janë më mirë nga ç’kanë qenë më parë. Nuk e di reagimin e tij, sepse ai nuk guxonte të kundërshtonte. Pra, e shihte që veprat po ia ndryshonin dhe nuk guxonte të thoshte asnjë fjalë pse po ndërhynin pa i marrë leje. Kam përshtypjen se do të ketë qenë një person shumë i shkathët për të notuar në ujra të turbullta, në kuptimin që edhe atëherë kur rrezikonte, gjente personat e duhur në majën e pushtetit që e shpëtonin. Nuk e gjykoj dot talentin e tij, por më duket që biblioteka “Lenin” nuk është keq, por sigurisht është në hullinë e krijimeve të gjithë asaj kohe, të konstruktivizmit dhe modernizmit sovjetik.

Çfarë ia vlen të theksohet në periudhën pas revolucionit të tetorit 1917 deri në vitet ’52 kur ndërtohet Kinostudio?

Le të shohim periudhat kur Lenini drejtoi dhe më pas Stalini. Lenini lejoi një liri shumë më të madhe kulturore nga ’18-’30 dhe Stalini, sigurisht, e ktheu në kazermë gjithçka. I futi gjithë artistët në shoqata sipas profesioneve, shkrimtarët dhe gjithë të tjerët. Në kohën e Leninit ishte për shembull Lunaçarski, një person shumë i kulturuar që ishte ministri ose komisari i kulturës. Sigurisht ai ndiqte edhe një politikë kontrolli, nuk po e bëj situatën rozë, padyshim. Por, në atë kohë, mund të gjeje për shembull një pllakat ku Trocki tregohet si Shëngjergji.

Është marrë ikonografia e krishterë.

Po. Në atë kohë nuk ishte fare e çuditshme për publikun të shikonin engjëj, dragoj, të shikonin pegasin kalin me flatra, në këtë rast është i dijes…

Shtizën, mburojën… Tamam si një kalorës mesjetar, Trocki.

Pra, Shën Gjergji, shpëtimtari. Dhe të mos harrojmë që Trocki ishte edhe komandanti i Ushtrisë së Kuqe. Ishte shpëtimtari në njëfarë mënyre. Kundër kundërrevolucionit, se dragoi është kundërrevolucioni, përfaqëson të gjithë shtetet kapitaliste, që bashkë me ushtrinë e bardhë po përpiqeshin të rikthenin Carin sërish në pushtet. Pra e shihni që mitologjia dhe mistika fetare është e parathënë. Personi që ka hipur në kalë do ta mundë dragoin. Pse e kanë zgjedhur? Nuk e kanë zgjedhur rastësisht. Dihet që Shëngjergji do të fitojë. Dhe Trocki do të fitojë, pra Ushtria e kuqe do të fitojë. Shikoni se si transplantohet mistika në një ideologji e cila pretendonte të ishte materialiste. Edhe ajo është njësoj si Kinostudioja. Eshtë ajo adn-ja në vertebrën e dinosaurit, që është krejt e pakuptueshme dhe e pabesueshme, por tregon thelbin e sistemit. Duke parë se çfarë ndodhi më pas, vëmë re se në mungesë të përgjigjeve shkencore, u kërkua strehë te metafizika dhe u vazhdua të flitet për marksizëm-leninizmin si një dogmë të cilës nuk mund t’i diskutohej asnjë rrjesht. Dhe mendoj që këtu qëndron vlera e diskutimit të Kinostudios dhe simbolikës fetare të saj.

Në periudhën e Stalinit, përse arkitektura, stili i arkitekturës neoklasike ishte më i përshtatshmi? Për simetrinë, rregullin, idenë e kontrollit që ai mund të jepte?

Të mos harrojmë që stili neoklasik fillon me Napoleonin, me perandorinë e tij. Dhe, Rusia po ashtu, mendësinë e të qenit perandori edhe sot e kësaj dite e ka. Çfarë do të thotë perandori? Do të thotë një qendër që kontrollon deri në periferinë e territorit qoftë edhe shumë larg. Pra, është një qendër e cila shpërndan gjithçka, çdo mesazh. Dhe ç’është më e rëndësishmja, marrëdhënia e qendrës me periferinë është një marrëdhënie hierarkike ku nuk lejohet asnjë shenjë rebelimi e periferisë ndaj qendrës. Dhe arkitektura, siç do ta shohim po të krahasojmë pedimentin e katedrales së Vilnusit dhe të Kinostudios, ka pikërisht këtë thelb. Pra strukturaliteti ose parimi organizues ndërtohet mbi konceptin e qendrës, strukturës dhe njësive strukturore, që ndërtohen mbi një telos, mbi një qëllim. Cili është qëllimi? Është nxjerrja në krye e një të shënjuari transcendental: është kryqi, është Shën Helena në Katedralen e Vilnusit dhe Shqipëria me yllin në Kinostudio. Pra programi që ka historia për Shqipërinë për ta shpëtuar…

Që sot s’e kemi më me yll.

Jo. Nuk është më me yll. Kanë bërë një gabim mendoj. Është gati komike sepse kanë hequr yllin dhe kanë vendosur një pishtar. Te të dyja është mistika e dritës. Të dyja bëjnë dritë, atëherë cili është ndryshimi? Nuk ka, pra, asnjë ndryshim. Mistika revolucionare vazhdon të jetë aty.

Përse katedralja e Vilnusit në Lituani ishte objekti i përshtatshëm për ta krahasuar me Kinostudion tonë?

Do më lejosh vetëm një shmangie të vogël nga pyetja, por do të kthehemi prapë. Në fillim, pyetja ime ishte që kjo planimetri është rastësisht apo është pjesë e një programi më të gjerë? Duke parë që në të dy anët ka dy objekte liturgjike, jam konsultuar me një specialist të telologjisë të krishterë, Christopher Lockëood, i cili ka dhe tekstin e tij në libër dhe e falenderoj për kontributin. Ai ishte i bindur kur i thashë a mund të jenë pagëzimore…

E keni fjalën për burimet e ujit jetëdhënës që gjenden në portën hyrëse të Kinostudios?

Po. Pse duhej të vendoseshin aty? Më pas është kubeja, e cila ka një përmbajtje metafizike të padiskutueshme. Ndërtesa e Kinostudios është e vetmja ndërtesë publike në Shqipëri që ka një kube. Nuk ka asnjë tjetër. Përse duhej vendosur? Shumë elemente kanë përmbajtje fetare dhe metafizike…

Guaska është gjithashtu një simbol të cilin nuk mund ta shmangësh në Kinostudio.

Dhe duhet thënë, përmbajtja e saj është e jashtëzakonshme. Eshtë pagane, është piktura e famshme e Botiçelit “Lindja e Afërditës”, e cila është duke ecur në ujë mbi një guackë. Pra, ajo lindi nga guaska, por sidomos për të krishterët ka një vlerë shumë të madhe sepse guaska është simbol i Maries, e cila mbajti perlën e çmuar Krishtin. Përveç kësaj në shekujt e parë kur Krishtlindja u bë festë zyrtare, çdo të krishteri i vendosej një guaskë në varr, si simbol i ringjalljes së tij. Në libër është një pikturë e Esteban Murillos ku tregohet Gjon Pagëzori, i cili po pagëzon Krishtin duke i hedhur ujë me një guaskë.

Ju thoni se simbole të tilla nuk i gjen në asnjë ndërtesë publike në Shqipëri…

Jo. Mund të jetë diku një apo tjetërkund një tjetër, por jo në mënyrë të organizuar dhe kjo është pjesa që doja të theksoja. Sipas meje, kjo është një hipotezë sigurisht, Kinostudioja ka një program me dy pjesë njësoj si në një kishë. Çdo kishë është e ndërtuar sipas një itinerari. Pra, hyn i ndotur nga perëndimi, ecën drejt altarit, që thotë: këtu do ndalosh, këtu do pastrohesh, ngri kokën lart, ja këtu është kubeja. Shikoje, do ngjitesh i pastruar kurse trupin do ta lësh këtu. Dhe model ke gjithë shenjtorët, i ke të pikturuar. Në Kinostudio gjejmë të njëjtën gjë… nga shatërvanët, pagëzimoret...

Uji është një pastrim, çlirim…

Pagëzimoret dhe burimet e shenjta janë në dy anët e hyrjes në Kinostudio dhe siç e thatë me të drejtë, uji është elementi përbashkues, i cili në të gjitha fetë e botës është simbol i pastrimit. Kur ngjitesh në katin e dytë është kubeja. Pasi pastrohesh sheh modelin e njeriut socialist. Pra, të thotë, kështu duhet të bëhesh, ky është modeli që duhet të marrësh.

Në kube ku janë të pikturuar, punëtorë… Atyre u është bërë premtimi i botës së re.

Jo. Kjo është shprehja e Biblës: Të varfërve do t’u takojë bota. Bota është e tyre. Pra, ata që janë të përbuzur, të shkelur atyre do t’u takojë bota.

Kinostudio nuk ishte si një kishë në kuptimin një objekt kulti. Të mos harrojmë që Kinostudio do të pastronte shpirtërisht njeriun e ri socialist nga të gjitha mbeturinat e botës së vjetër të cilat nuk zhdukeshin menjëherë, vazhdonin të mbijetonin, por që duheshin pastruar dalngadalë nga shpirti i njeriut socialist.

Thjesht për kuriozitet. Një nga dhjetë medalionet, paraqet një artist që pikturon një nudo. Ju thoni që është nudo-ja e vetme në publik edhe pse mezi ta rrok syri, që ka në institucionet tona. Ka të bëjë me atë klimën disi të lirë, liberale që ekzistonte dhe te ne akoma? Jemi në vitet ’50.

Jo. Nuk besoj. Ata e kanë sjellë dhe nuk kanë pyetur askënd. Udhëheqja shqiptare ka qenë gjithmonë e njohur për servilizmin e saj, qoftë në rastin e Bashkimit Sovjetik. Ju e dini që emri i Partisë Komuniste në Parti të Punës është ndërruar me një telefonatë të Stalinit, që tha pse nuk e ndërroni në Parti e Punës. Vetëm kaq, dhe në kongres u tha që tani duhet të votoni për ta kthyer emrin në Partia e Punës.

Atëherë, faleminderit për fjalën “punë” që na sollët, sepse është shumë domethënës shpjegimi që i bëni kësaj fjale dhe se si ajo merr një vlerë për ideologjinë e kohës. Çfarë vlere ka pasur kjo fjalë në Bibël dhe çfarë vlere merr për komunizmin, për idealin komunist?

Në parajsën komuniste nuk gjen sensualitetin, nuk gjen mosbindjen, nuk gjen paratë, nuk gjen shiun… Pra është e njëjta gjë me parajsën biblike. Por, ka një ndryshim të vetëm mes dy parajsave. Tek ajo komuniste gjen punën që nuk e gjen në parajsën biblike. Kur Adami dhe Eva u përzunë çfarë iu tha Adamit ishte që, ti duhet ta nxjerrësh gjithë jetën bukën me djersën e ballit. Pra, puna ishte ndëshkimi. Ndërsa Evës iu tha, ti do t’i lindësh fëmijët duke vuajtur. Nëse hulumtojmë etimologjinë e fjalës punëtor në gjuhët e ndryshme evropiane del se kuptimi i saj ka qenë sinonim i mundimit dhe torturës. Pra, të punosh do të thotë të mundohesh. Për lindjen e gruas, në frëngjisht dhe në anglisht ka dy terma: en travail-in labor-në punë e sipër. Dy termat janë marrë nga Bibla.

Në fund të shekullit të 19-të dhe fuqishëm pastaj me revolucionin e tetorit, bolshevikët do t’i japin një vlerë të re dhe një kuptim të ri fjalës punë dhe punëtorisë.

Po. Në kushtetutën e Bashkimit Sovjetik, në të dytën se u ripunua, thuhet: Nuk lejohet të zgjidhen në poste parazitët dhe priftërinjtë. Dhe jo vetëm kaq, por ata morën shprehjen e Shën Palit: Kush s’punon nuk ha. Te ishe dembel, të ishe parazit, të jetoje në kurriz të të tjerëve ishte shfaqja më e hapur e rebelizmit ndaj sistemit. 

Si e shpjegoni, që copa që përfaqëson parajsën komuniste në arkitekturën e Kinostudios duhet të rrinte në terr, në errësirë? Kubeja ka qenë gjithë kohës e pandriçuar, thoni ju.

Kubeja, dihet, ka një simbolikë metafizike. Eshtë krejt e pazakontë që në një institucion që prodhonte filma kundër fesë, dokumentarë kundër fees, të kishte një kube. Dhe, ka shumë të ngjarë që të kenë thënë më mirë, për të qenë në rregull, po heqim ndriçimin, të paktën. Shumë mirë kështu, se mund ta kishin prishur dhe kubenë, mund ta kishin lyer me bojë të bardhë, të kishin hequr shandanin. Në fakt nuk i kanë bërë.

Duket se nuk ka asgjë të rastësishme te ky objekt, ashtu sikurse prapë asnjë gjë të rastësishme kur sheh që këto dekoracione janë bërë nga njerëz që o kishin dalë nga burgu, o kishin një njollë në biografi. Kemi rastin e Shadan Toptanit që ka dekoruar pikërisht një pjesë të kubesë.

Ai ka pikturuar një nga gjysmërrathët.

Ishte shkolluar në Itali?

Ka studiuar në Milano.

Dhe ishte dënuar në ’46, kur pati një valë dënimesh dhe ekzekutimesh.

Kishte vetëm dy muaj që kishte dalë nga burgu dhe ka të ngjarë ta kenë liruar para kohe pikërisht për ta bërë pjesë të ekipit që do të përfundonte programin ikonografik të Kinostudios. Dhe është e pamendueshme që, dikush që sapo ka dalë nga burgu të kërkojë të kthehet prapë me këmbët e tij, duke pikturuar një simbol që s’mund të ishte ishte më subversiv. Ka një moment interesant me Danish Jukniun i cili tregon për modelin e një qilimi që pikturoi për Presidiumin e Kuvendit Popullor. Sekretari zbuloi disa kryqe fare të vegjël dhe i përmendi piktorit studimet që kishte bërë në Poloni, në një vend katolik që donte të thoshte se kryqet e qilimit ishin të e qëllimshme. Mendoni tani që ai sekretar partie të shihte kryqin e kubesë dhe të mos thoshte asgjë. Kjo mund të shpjegohet dhe me servilizmin ndaj cdo gjëje që vinte nga Moska. Sidoqoftë, unë që kam qenë shumë i kujdesshëm që të mos jap përgjigje aksiomatike. Kujtoj fjalët që më tha drejtuesi i kërkimeve në Universitetin Paris 8: Do të kesh kujdes, nuk duhet të shkruash një libër kundër totalitarizmit duke mbajtur qëndrime totalitariste. Ishte një këshillë shumë e vlershme, që nuk e kam harruar asnjëherë. Ndaj në fund të librit kam thënë që, ky libër nuk është një ndërtesë e mbyllur. Megjithëse jam munduar ta mbyll strukturën, ky libër nuk është një ndërtesë e mbyllur por është një gurore, ku secili mund të marrë gurë dhe të ndërtojë ndërtesën e tij. Unë jam i hapur që kushdo që merr diçka dhe e ridiskuton nga e para, me kënaqësi do të ndaja me të gjithçka që diskutohet në libër. Pra, unë nuk kam asnjë monopol mbi ndërtesën e Kinostudios.

Edhe diçka, një pyetje ma kanë bërë shpeshherë: si nuk e patë që Kinostudio kishte këtë formë, ose simbolet dhe programin ikonografik. Hajdegeri thotë se një njeri që kërkon të vërtetën ngjan me një person që po kërkon në një dhomë të errët me elektrik dore. Pra, ti nuk mund ta shohësh të vërtetën të gjithën menjëherë, ashtu, siç ndodh kur hap çelësin e dritës në një dhomë dhe ajo ndriçohet e gjitha. Ti mund ta shohësh vetëm përmes rrethit të elektrikut të dorës dhe sipas Hajdegerit, që më duket se ka shumë të drejtë, zbulimi i së vërtetës nuk lidhet me zbulimin, por me fshehjen e asaj që nuk të le të shohësh detajin.

Pjesa që mua më ka pëlqyer më shumë është epilogu i librit, pavarësisht analizës shkencore përgjatë gjithë librit. Kjo, është ajo pjesë që jep një analizë pak më njerëzore dhe që ka të bëjë me nostalgjinë. Ju nostalgjinë e quani një kurth për njeriun, dhe po citoj: “kurthi qëndron te censura që ajo i bën kujtesës sonë. Nostalgjia përmes një censure të pavetëdijshme pret të gjitha pjesët e pakëndshme të kujtesës, duke lënë ato më të mirat. Kjo lloj nostalgjie i shkon Kinostudios, sepse ajo u përpoq gjatë gjithë ekzistencës së saj të krijonte një hartë të realitetit, ku pikërisht hiqeshin pjesët e pakëndshme të realitetit dhe tregohej një botë ideale”.

Padashur Kinostudioja krijonte një hapësirë ku vinte në dyshim atë që bënte me filmat e saj. Ajo që quhet ontologjia negative. Pra që një forcë politike gjen identitetin e saj duke u ndarë, duke sulmuar, duke treguar ndryshimet që ka nga një forcë tjetër politike. Pra, unë jam ateist,dhe  shiko fetarin i cili gjithçka që mendon e ka gabim. Por, po të shkoje në klubin e atëhershëm të Kinostudios, para ose në pushimet e xhirimeve, do të shikoje, është shumë komike kjo, një hoxhë, një prift, një partizan, një sekretar partie, një diversant… dhe të gjithë diskutonin për futbollin dhe pinin kafe. Vetëm në Kinostudio krijohej ajo që Fukoja e quan hapësira heretopike, sepse ishte hapësira e vetme ku mund të takoje një prift, të shihje një partisan, një officer gjerman… Përfytyroni p.sh. sikur ky prift të dilte në rrugë, të hypte në autobus, të ecte në bulevard. Do të përfundonte në burg. Në Kinostudio lejohej. Ose kur qëllohej me automatik. Kush do të guxonte të qëllonte në një institucion me automatik. Do të shkonte policia… Në Kinostudio ndodhte me ndonjë maliher të vjetër apo ndonjë pushkë të kohës së shkuar, ndonjë automatik gjerman. Ne ishim mësuar me këtë, ishte pjesë e jetës sonë.

Te kjo pjesë e librit, mund të gjejmë dhe humorin tuaj të hollë, elegant, fin.

Faleminderit.

Unë ju falenderoj shumë dhe presim librin e ardhshëm.

Po. Eshtë në proces.

Në zbulimin e enigmave të tjera të artit pamor shqiptar?

Po. Janë dy tablo, të cilat kanë një eureka të vogël dhe aty.

d.b/shqiptarja.com