Jason Goodwin: Shqiptarët
monopolizuan sistemin e
ujësjellësit në Stambollin e 1838

Shtëpia Botuese “Saras” ka hedhur në treg romanin e dytë, pjesë e triologjisë me personazh dedektivin osman Jashim, “Guri i gjarprit”, vazhdim i romanit “Pema e Jeniçerëve” shkruar nga historiani dhe shkrimtari i njohur anglez Jason Goodëin. Ngjarjet e librit na çojnë në Stambollin e vitit 1838. Perandoria osmane është drejt fundit, ndërsa Sulltan Mahmuti i II ndodhet në prag të vdekjes, gjë që e ka çuar qytetin të përfshihet nga thashethemet dhe frika. Maksimilian Lëfevrë, një arkeolog francez mbërrin në qytet i vendosur të zbulojë një thesar të humbur bizantin dhe menjëherë fillojnë të qarkullojnë thashetheme për ato që mendohen se janë motivet e tij të vërteta.

Eunuku Jashim ngarkohet të bëjë hetime mbi Lëfevrin, por befas zbulohet trupi i gjymtuar i tij dhe del se ka vetëm një të dyshuar: ai është  Jashimi. “Libri i dytë i Jason Goodwin me personazhin misterioz, eunukun Jashim, e vendos atë në pararojë të prozës me tema të krimeve historike”, thotë Alda Bardhyli, redaktorja e librit. Libri është përkthyer nga Fari Laçka, dhe ajo çfarë e bën interesant për lexuesin shqiptar është fakti që shqiptarët janë sërish protagonistë të tij.

Nëse tek libri i parë “Pema e Jeniçerëve”, Goodwin kërkonte të zbulonte arsyet që e çuan Sulltan Mahmutin e dytë të zhdukte një ushtri të tërë jeniçerësh, që ishin shqiptarë, në këtë libër ai tregon sesi shqiptarët kanë drejtuar sistemin e ujësjellësit në Stambollin e viteve 1838. Vetë Goodwin gjatë vizitës së tij në Shqipëri ku promovoi librin “Pema e Jeniçerëve”, tregoi se “aty nga shekulli XIX, pjesa më e madhe e aparatit shtetëror osman, në fakt kontrollohej nga shqiptarët dhe duket qartë që ata kanë pasur ambicie të mëdha në historinë dhe kulturën osmane! Qëndresa ishte e ashpër, por më në fund shqiptarët depërtuan në Perandori si shtetarë apo ushtarakë.

Për shembull: sistemi i ujësjellësit në Stamboll ishte monopol i shqiptarëve”. Nga ky fakt historik ai ndërtoi subjektin e “Gurit të gjarprit”, një libër i cili të tërheq  me historinë që mbart. Janë katër vrasje që duhet të zbulojë dedektivi Jashim, ajo e një librari, një fajdexhiu, një arkeologu dhe një shqiptari. Personazhi kryesor në këtë libër është Enver Xani, një personazh që duket që Goodwin është kujdesur që nga emri të ketë lidhje me Shqipërinë. Historia e Enver Xanit është dhe historia e shqiptarëve në Turqinë e atyre viteve. “Përveçse një thriller i bukur historik, ky libër është dhe një mënyrë për të depërtuar në historinë tonë. Pasi nxjerr në pah cilësi të shqiptarëve, siç është besnikëria, Goodwin tregon se shqiptarët kanë qënë kontribuues në historinë e asaj çfarë është sot Turqia e sotme”, thotë Alda Bardhyli.

“Guri i gjarprit” na fut në një histori magjepsëse konspiracioni, duke na treguar se historia do vijojë të jetë akoma, një botë grishëse ku shkrimtarët do të ndalen shpesh. Në libër flitet dhe për Lordin Bajron, mjekun e tij, apo ka pasazhe mbi historinë e Sulejmanit të Madhërishëm dhe dashurisë së tij për Roksanën, apo nënën e Sulltanit Vahidenë. Ky libër është përzgjedhur si kandidat për çmimin CËAEllis Peters Historical Crime për vitin 2007. Aventura e dedektivit Jashim nuk përfundon me këtë libër, por do të vazhdojë dhe me tre libra të tjerë që Shtëpia Botuese Saras i ka në proces. Janë librat “Karta Bellini”, “Syri i keq” dhe “Klubi Bakllava”. Jason Goodwin u magjeps nga Stambolli ndërkohë që studionte histori bizantine në Cambridge University.

Para pesëmbëdhjetë vjetësh, pas suksesit të librit Kopshtet e Barutit: Udhëtime përmes Indisë dhe Kinës në kërkim të Çajit, ai bëri një udhëtim gjashtë mujor përmes Europës Lindore për të arritur për herë të parë në Stamboll. Këtë udhëtim e përshkroi tek libri “Më këmbë deri tek Briri i Artë”, me të cilin në vitin 1993 fitoi çmimin John Lleëellyn Rhys/Mail on Sunday.

I befasuar nga ndikimi i gjatë i Perandorisë Osmane mbi Europën Lindore, Jason filloi të bënte kërkime dhe të shkruante librin Zotër të Horizonteve: Një Histori e Perandorisë Osmane. Jan Morris e quajti një ‘vepër madhore’ dhe gazeta Neë York Times e ngriti lart si libër me ‘bukuri verbuese … gërshetim i rrallë i një studimi historik dhe kureshtjes për vendet e largëta me një mënyrë të jashtëzakonshme të shkruari’.   Libri i parë Pema e Jeniçerit, me personazhin misterioz të quajtur Jashim, u bë një bestseller ndërkombëtar kur u publikua në vitin 2006. Ky libër dhe pjesa e dytë e tij Guri i Gjarprit, janë përkthyer në 40 gjuhë të botës.
 
 
Pjesë nga libri
Jason Goodwin
Vrasja e shqiptarit
 
Enver Xani futi çelësin në dryn, shtyu derën lehtë dhe përballë iu shfaq një dhomë e ftohtë, e errët që ushtonte nga zhurma e ujit të rrjedhshëm. U fut brenda, shumë i kënaqur që ishte shkëputur nga të nxehtët dhe pluhuri i qytetit dhe u përkul të zgjidhte këpucët. I vuri me kujdes mbi një gur, mbylli derën pas vetes dhe ndenji një hop në pritje që t’i mësoheshin sytë me errësirën.

Përsëri u çudit me ujin e ftohtë. Në dimër, thoshin sivëllezërit e tij, uji të futej mu në palcë. Gjithë ditën mund ta kaloje i lagur, i ngirë akull, duke lëvizur mes tubave dhe cisternave të qytetit, veshur me çizme lëkure, me duart dhe flokët të qullura vazhdimisht, me nejet e gishtave të duarve dhe këmbëve të enjtura nga të ftohtët. Nuk ishte punë për të moshuar. Kjo ishte arsyeja që shumica e varkëtarëve merrnin çirakë; gjithmonë njërin nga djemtë.

Gjatë verës gjithkush kënaqej nga freskia, zhaurima e qetë dhe flladitja e ujit. Jashtë në rrugët e përvëluara nga dielli, pluhuri ishte tharë nga të nxehtët, nakatosur nga këmbët e njerëzve të panumërt por i patrazuar nga puhia e erës. Aty, në çdonjërën prej sifonëve ose cisternave të përhapura anembanë qytetit, mund të shijoje freskinë dhe qetësinë e pyjeve që ishin rreth njëzet kilometra më larg, vendi nga ku uji niste rrjedhën e tij të gjatë e të ngadaltë drejt kryeqytetit të etur. Ishte një privilegj, për të cilin Enveri kishte paguar një dorë të mirë.

Vari çelësin në çengel ashtu siç e kishin mësuar; duhej bërë kujdes të mos e humbisje në atë labirint kanalesh që gjarpëronin poshtë këmbëve të tij. Gjatë tre muajve i kishin mësuar gjithçka që një çirak duhej të mësonte pas shumë vitesh pune pas të atit: vetëm duke ndjekur rregullat mund të zëvendësonte përvojën që i mungonte. Për sivëllezërit, rregullat ishin si rite fetare; dhe ajo dhomë me sifone, sipas mënyrës së saj ishte si kishë apo xhami, e freskët dhe e qetë në zemër të të nxehtit dhe zallamahisë së qytetit.
Enveri mori një shkop nga muri dhe e zhyti në cisternën e madhe të ujit, së cilës i mati thellësinë.

Uji që futej mbushte ngadalë njërën anë të cisternës, rridhte në anën tjetër të saj dhe derdhej pa zhurmë nëpër shtatë govata të cekëta në hauzet shpërndarëse. Në orën e caktuar ai duhej të mbyllte rrjedhën e hauzeve numër tre, pesë dhe gjashtë, të hapte tubin për të lëshuar rrjedhën nga hauzi numër dy dhe t’i përcillte sinjalin punëtorit tjetër përmes ujësjellësit kryesor.

Enveri ndjeu një shtrëngim ankthi në kraharor, ndërkohë që kujtonte përmendësh numrat që kishte mësuar. Tre, pesë, gjashtë. Pastaj numri dy. Numrat ishin pjesë e rregullave ashtu si dhe topthi i zgavërt prej kallaji të oksiduar, që shumë shpejt do të dilte nga tubat prurës dhe do vinte sistemin në punë. Për momentin duhej vetëm të shikonte topthin.
U ul galiç në skaj të ujëmbledhësit, me ballin vrenjtur, i përqendruar tek tubi prurës. Uji gurgulloi në buzë të ullukut dhe filloi të rridhte pa pushim brenda ujëmbledhësit si litar i trashë. Herë pas here rrjedha mekej nga pas; ndonjëherë ishte i sigurt që uji vinte jo duke rrjedhur në mënyrë të njëtrajtshme, por me shkulme që nuk viheshin re fare, si gjaku që rridhte nëpër damarë, pik-pik-pik.

Ndaj ai mbyllte sytë dhe merrte frymë thellë për të davaritur vegimet. Por a ishte vegim vallë? Shumë nga vëllezërit ishin të aftë të thonin me saktësi se kur ishte duke ardhur topthi, edhe kur vëllimi i prurjes ndryshonte sadopak, ose kur ujit nuk zhaurinte si më parë. – Hap sytë tani. Rri gati, - do të thonin ata, gjithnjë me sytë katër ndaj ndryshimeve më të vogla dhe duke ndërprerë bisedën. Dhe pa kaluar shumë topthi prej kallaji rrokullisej brenda ujëmbledhësit, zhytej paksa, pastaj brofte në sipërfaqe dhe rrëshkiste ngadalë anash.

Akoma jo, - mendonte Enveri. Por e kishte llogaritu keq, sepse në çast një cingërimë e lehtë lajmëroi që topthi kishte mbërritur. Nuk e kishte vënë re fare: duhej të kishte rënë kur kishte mbyllur sytë, duke u përpjekur të kuptonte ndryshimin e ritmit të rrjedhës së ujit.
I zhgënjyer, ia nguli sytë ujëmbledhësit.  Duhej ta merrte topthin përsëri, të bllokonte disa nga tubat shpërndarës me leckë dhe pastaj ta lëshonte përsëri në tubin shkarkues, nga ku do të ndërmerrte udhëtimin e tij të gjatë përmes Stambollit.

Tre, pesë, gjashtë. Pastaj dy. Drita vezulluese që futej nga disa vrimëza në çatinë e dhomës, vallëzonin dhe treteshin në sipërfaqen e ujit, që dukej si pellg vaji i zi dhe i thellë. U përkul duke psherëtirë dhe kapi topthin prej kallaji. Për një çast u duk sikur drita kërceu nga sipërfaqja e ujit mbi mure. Ishte një ndriçim i beftë të cilin Enveri e kapi me bisht të syrit; pastaj gjithçka u bë përsëri terr dhe atij iu ngjeth trupi. Kishte dëgjuar nga sivëllezërit histori me ifritë[1] dhe shpirtra të këqij që përgjonin në skutat e errëta të ujëmbledhësve. Ndërkohë po bëhej edhe më ftohtë.

Mbërtheu topthin me dorë dhe pa fytyrën e tij të pasqyruar në ujë.
Sa hap e mbyll sytë pikasi një fytyrë të dytë që e vështronte nga uji i zi.
Enveri nuk pati kohë të habitej. Zgurdulloi sytë dhe ndjeu ta kapnin nga zverku dhe gjëja e fundit që pa Enver Xani në këtë botë ishte fytyra e vet që po bëhej njësh me pasqyrimin në ujë, me gojën hapur, por pa mundur të thërriste.
 
39
 Ishte mbrëmje vonë kur Jashimi arriti tek portat e Pallatit Topkapi. Ndërkohë që futej, dy rojat u ngritën furishëm. Njëri prej tyre mbuloi i shkujdesur me këmbë, dy zaret që ndodheshin përtokë.
-          Qetësi, hë, - mërmëriti Jashimi.
Rojat qeshën tërë siklet. Jashimi kaloi mes tyre dhe doli në oborrin e parë që rrinte hapur për njerëzit. Kapërceu kalldrëmin nën hijen e rrapeve, duke sjellë në mendje kohën kur oborri i madh kishte qenë plot me njerëz: ushtarë që zbrisnin nga kali hijshëm, shërbëtorë në gadishmëri, pashallarë me ecejaket e tyre të shoqëruar nga shpura, kuzhinierë që thërrisnin me zë të lartë, shërbyes që vraponin sa andej - këndej për të kryer porosi, karroca plot me ushqime që shkonin drejt kuzhinave të pallatit, kadinj me çallmë që diskutonin hijerëndë proceset e ditës pa e vënë re zhurmën përreth, karroca të haremit që kërkëllinin drejt ndonjë vendi me hije për piknik pranë Ujërave të Ëmbla, eunukë të zinj që çapiteshin për në shtëpi me trasta rrjete pasi kishinë bërë pazarin, një grup shqiptarësh që ecnin serbes dhe të krekosur, me pisqollat në brez, djem të vegjël që vështronin ngultazi kokat e prera mbi kolonë dhe përreth tyre vinin njerëzit e thjeshtë të Stambollit, me bisedat e tyre si mërmërimë e mbytur, si oshëtimë deti.
Në oborr ishte qetësi; vetëm kopshtarët i ishin vënë punës me zell, nën degët e rrapeve që lëkundeshin.

Ku kanë përfunduar të gjitha këto? - pyeste Jashimi me vete. Sigurisht që jo në Beshiktash, në pallatin e ri të sulltanit ndërtuar në Bosfor sipas stilit europian, ku roja me kapele alla frënga rrinin gatitu jashtë vendrojave të tyre të vogla, afër kangjellave. Në Beshiktash, karrocat, rrotat e të cilave kërcisnin mbi zhavorrin e krehur me gërbujë, futeshin me shumë hijeshi dhe prej tyre zbrisnin njerëz të veshur me kostum të zi, të cilët ngjisnin shkallët dhe zhdukeshin.

Përtej Oborrit të Parë ndodhej Porta e Lumturisë, kullat konike të së cilës mund të shiheshin që nga Bosfori dhe Briri i Artë. Pyeste veten nëse quhej ende Porta e Lumturisë, tani që nuk hapej më për të shkuar në banesën e Hijes së Zotit mbi Tokë. A mundej ndokush të ecte përmes saj i lumtur, megjithëse nuk mundej më të përdorte të njëjtat ambiente ashtu si vetë sulltani?

Ndërkohë që pyeste veten, Jashimi e dinte që nuk po mendonte për banesën e sulltanit, por për hijen e tij mbrojëse, nën të cilën kishte vepruar gjithnjë. Sulltani kishte pasur gjithnjë besim tek ai. Edhe një fjalë do ta shpëtonte, por ajo fjalë nuk do të dilte nga goja e një njeriu të sëmurë, mbyllur në pallatin e tij në Bosfor. Raporti i ambasadorit francez do të përfundonte në të tjera duar. Shumë - shumë fakti që Jashimi ishte ngatërruar me arkeologun do t’u dukej një marrëzi. Kjo ndodhi do t’i nxinte emrin e mirë, do të vinte në dyshim karrierën e tij të shkëlqyer.

Trokiti dhe priti. Pas pak porta u hap dhe një rojë i vjetër, të cilin e njihte, e ftoi brenda pa shumë temena.
-          Kërkoni Validenë, efendi ? Po ju pret?
Jashimi tundi kokën. Vetëm ndonjë vit më parë, - që Jashimit i dukej një jetë, - do ta kishin ndaluar dhe menjëherë dhe do të fshehtas, i sigurt që nga pas e ndiqnin me qindra sy ziliqarë! Plaku rrëmbeu një tufë çelësash dhe duke luajtur me ta kaluan përmes Oborrit të Dytë.
-          Tani i mbaj të gjithë unë, efendi, - tha ai gëzueshëm. Ndërsa ecnin ndau mënjanë çelësin e kuzhinës dhe atë të stallave. - Këtë nuk e gjen kurrë se çfarë është, - tha ai duke mbajtur drejt dritës një çelës të madh hekuri.

-          Çelësi i hambarëve, - tha Jashimi.
-          Pikës i ke rënë, efendi. I hambarëve është. Por besoj se peshon më shumë se drithi tani. Po ky i vogli?
-          Nuk e kam idenë, - pranoi Jashimi.
Plaku kukurisi. – Tani do t’ju tregoj diçka, efendi. Kini mendjen.

U ndalën tek një derë e vogël e futur në murin e jashtëm të Oborrit të Dytë. Në të majtë ishte dhoma e divanit[2], me trenëzimet e mëdha e të gjata, ku pashallarët e mëdhenj diskutonin çështjet e një perandorie që shtrihej nga portat e Vjenës deri tek Piramidat. Në atë dhomë ishte caktuar fundi i shumë mbretërive; ishin nisur ushtri drejt betejave të lavdishme dhe të dështuara; ishte caktuar fati i shumë racave; shumë njerëz ishin nderuar ose shkatërruar vetëm nga një fjalë goje, një shenjë ose një firmë. Tani ishte e zbrazët.

Roja futi çelësin në bravë të vogël. E rrotulloi vetëm njëherë dhe dera u hap.
-          U habitët, efendi? Shih sa punë bën ky çelës i vogël.
Gjithçka fliste vetë.

Jashimi u fut brenda. Hyrja drejt haremit ishte si një rrugë në miniaturë, e cila pak metra më tutje dilte në qiell të hapur, me dritaret e eunukëve të zinj që binin mbi kalldrëm. Vetëm se ajo ishte një rrugë me mermer të lëmuar mjeshtërisht, me shatërvanë, uji i të cilëve vërshonte nga kamaret në mur, ku mbretëronte një heshtje e plotë.
Dera pas tij u mbyll. Dëgjoi zhurmë pantoflash mbi plloçat e gurta dhe një plak i vjetër i zi me një kaftan të qëndisur bukur dhe një çallmë të madhe të bardhë u afrua tek një qoshe, duke bërë freski me një erashkë xunkthi.
-          Ç’kemi, Jasint.
-          Oho, Jashimi. Po bëhet vonë.

-          Më fal. - Tre vjet më parë, kjo orë do të kishte qenë çasti më i rëndësishëm në jetën e një haremi: ora e thashethemeve dhe familjaritetit rreth tryezës së shtruar, kur mijëra pjata të shijshme udhëtonin nga kuzhinat e pallatit tek apartamentet e sulltanit; por mbi të gjitha, ishte ora e përgatitjeve të fundit gjatë së cilës stolisnin, parfumonin dhe qetësonin gözden, vajzën fatlume që ishte përzgjedhur të flinte me sulltanin. Të gjithë në harem do të fluturonin dhe cicërinin si një trumë zogjsh të vegjël.
Tani mbretëronte një heshtje e rëndë.
-          Pyete validenë, Jasint, nëse dëshiron të më presë.
40
 -          C’est bizarre[3], Yashim. Im bir sa më shumë që plaket, aq më shumë jepet pas stilit europian. Megjithatë unë, që jam rritur me atë stil të jetuari, parapëlqej rehatinë e traditës orientale. Vjen rrallë dhe vetëm për të më takuar mua. Ka teptisur mbas pallatit të tij të ri. Mua më duket si fabrikë.

Jashimi uli kokën. Valideja rrinte ulur mbi divanin e mbushur me jastëkë, me dritën si gjithnjë të rregulluar mjeshtërisht pas kokës, dritaren e vogël të mbyllur me grilë dhe njërin gju të ngritur hijshëm. Tani shëtiste shumë pak, në mos fare; megjithatë ishte ende e hijshme në fytyrë dhe trishtimi i lehtë nxirrte më në pah bukurinë e dikurshme që në njëfarë mënyrë binte ende në sy. Nën kaftanin prej mëndafshi kishte veshur një mantel të hollë byrynxhyku, jaka dhe mëngët e së cilit ishin zbukuruar me dantellën më të bukur nga Transilvania; Jashimi u kujtua që dantellën e qëndisnin murgeshat. Shtjella e çallmës së saj mbahej nga një xhufkë diamant dhe smeraldi. Duart i kishte të bardha dhe të brishta. Nuk e dinte që i biri po vdiste në Beshiktash?

-          Ti e di që u plaka Jashim. Topkapi ka qenë shtëpia ime, - ndonjë mund të thotë burgu im, - për gjashtëdhjetë vjet. Edhe ai është shumë i mplakur. Kurse bota ka ecur përpara nesh. Por tani më pëlqen të mendoj se e kuptojmë mirë njëri - tjetrin. Na lidhin shumë kujtime. Kam ndër mend të vdes këtu dhe e veshur, Jashim. Në pallatin e sulltanit në Beshiktash do të më vishnin një këmishë nate, do të më plasnin në një shtrat francez dhe udha mbarë.

Jashimi tundi kokën. Kishte shumë të drejtë. Aq shumë vite kishin kaluar që nga koha kur një vajzë të re, robinë e piratëve algjerianë, e kishin dorëzuar aty, në apartamentet e haremit të sulltanit të moshuar Abdul Hamit, sa ishte e lehtë të harroje që valideja e njihte mirë stilin europian. Emé Dybyk du Rivieri, e bija e një plantatori në ishullin e Martinikës: një franceze. E njëjta tekë misterioze e fatit që e kishte shpënë në sarajin e sulltanit ku ishte bërë valide, i kishte hapur udhën Rozës, mikes së saj të fëmijërisë, drejt fronit të Francës, si Zhozefina, perandoresha e Napoleonit.

Një këmishë nate. Një shtrat i ngushtë francez. Jashimi e dinte si jetonin europianët me maninë e tyre për t’i ndarë gjërat. Shtëpitë i ndanin ashtu siç planifikonin veprimet e tyre. Kishin dhoma të veçanta për të fjetur me lloj - lloj marifeti për t’i zënë gjumi dhe gjatë ditës ato mbeteshin bosh dhe të shkreta, të ngushëlluara vetëm nga pluhuri që ngrihej lart, - përveç rastit kur i përdorte ndonjë invalid.

Madje edhe në këto raste vetë invalidi bëhej pre e vetmisë dhe pikëllimit, shumë larg nga aktiviteti shtëpiak.
Europianët kishin dhoma ngrënie dhe ndënjeje; sallone ku çlodheshin nga rutina e përditshme, - sikur jeta e tyre të mos ishte një seri mbylljesh në vetvete; një mori ecejakesh nga njëra dhomë në tjetrën, apo ndërrimi të herëpashershëm të veshjeve, një arrati e përhershme nga jeta e vërtetë. Ndërkohë që në një shtëpi osmane, - madje edhe në harem, - të gjithë mund të ndiqnin rrjedhën e jetës ashtu si të vinte.

Njerëzit jetonin midis asaj që ishte publike dhe familjare; ndërmjet selamllikut dhe haremit: në shtëpitë më të varfra ata i ndante vetëm një perde. Po të ishe i uritur, të sillnin ushqim. Po të doje të flije, shtrije këmbët, mblidheshe kutullaç dhe mbuloheshe me një shall. Po të ishe i mërzitur, me siguri dikush do të mundohej të të hiqte trishtimin; po të sëmureshe, dikush do të të bënte shërbim; po të lodheshe, mund të dremisje dhe nuk të shqetësonte kush.
Valideja mori librin dhe ngriti njërën vetull.

-          Unë mund të të dukem tmerrësisht e plakur, Jashim, por shpresoj që nuk dyshon se e njihja autorin.
Jashimi kukurisi me vete. Valideja u zgjat të kapte librin dhe vuri një palë syze. E vështroi Jashimin nga lart xhamave. - Megjithatë, kam sqimën time, - tha ajo.
Por ai u befasua aq shumë nga risia e një gruaje me syze, sa nuk e vinte re se ç’efekt krijonin ato mbi nurin e validesë. Natyrisht e dinte se ajo lexonte shumë; por syzet e bënin të dukej jashtëzakonisht e zgjuar.

Ajo vëzhgoi kapakun prej lëkure ngjyrë kafe të libërthit, duke e rrotulluar nga të tëra anët. Kaloi gishtin e hollë brenda kapakut dhe e hapi në faqen e parë. Uli kokën.
-          Nuk më duket nga ata libra që mund të na interesojnë neve, - tha ajo. Pikë së pari nuk është frëngjisht. De Aedificio et Antiquitae Constantinopolii, - lexoi ajo ngadalë. E uli dorën që mbante librin mbi jastëk. - Vallja. Sjellja. Tragjeditë e pafund të zotit Rasin. – Ndali për pak çaste. - Ka qenë shumë kohë më parë Jashim dhe ne u edukuam të merreshim me stolira, jo me kulturë. Besoj se është latinisht, - shtoi ajo duke fërgëlluar lehtë.
Jashimi, i cili e kishte kuptuar vetë, u përpoq të mos e shprehte zhgënjimin e tij. - Mendova…mbase… dinit sadopak.

-          Latinisht, Jashim? - Valideja ia dha një të qeshure të lehtë. – Po, po. Ke të drejtë. Më vjen keq sepse ka kaluar gjithë ajo kohë. - Valideja kaloi gishtin nën qepallë për të fshirë një pikë loti. - Sa e marrë që jam. Po mendoja për nënën time. Një grua shumë e zgjuar. Por shumë ndryshe nga unë. Ishte ëndërrimtare, idealiste. Babai donte që ne të ishim të bukura. Kurse nëna… u përpoq të na mësonte diçka tjetër përveç kërcimit dhe tundjes së erashkës. Madje edhe latinisht. - Buzëqeshi trishtueshëm. - Them se atëherë bënte gjithnjë shumë nxehtë.

Ajo ngriti sytë si me druajtje. - Kam vite pa folur me ta, - vazhdoi ajo.
Pastaj hoqi syzet dhe i vuri mbi qilimin pranë saj. - Ndërtesat dhe Gjërat Antike të Konstandinopolit, - tha ajo duke i kthyer Jashimit librin. - Nuk të ndihmoj dot shumë. Ti mbase e di se kur është botuar.
-          Në Romë, në vitin 1560.
Valideja e vështroi me habi. – Seç po kurdisni ti dhe miku yt, Palevski, hë ?

-          Urdhëroni Valide?
Ajo qortoi me kokë dhe tundi gishtin. –Turp, Jashim. Palevski është njeri me kulturë dhe është rritur në një vend katolik. Një vend i ftohtë, ku ndër të tjera është e lehtë të mësosh edhe latinisht. Besoj se ai e njeh latinishten shumë më mirë se unë. Pse nuk flet me të? Jeni miq.
Jashimi ktheu kokën anash. - Monsieur Palevski më ka futur në një histori të sikletshme, - u përgjigj ai ftohtë.
-          E kuptoj. E bëri qëllimisht?
Jashimi tundi kokën. - Jo.

Valideja anoi kokën. - Miqësia nuk çohet dëm, Jashim dhe jeta është shumë e shkurtër. Ke biseduar me të?
-          Jo, akoma.
-          Ta marrë e mira! Mos u bëj kaq i marrë, djalosh. Tregoja këtë libër mikut tënd. - Rregulloi shallin e hedhur pas supeve dhe tha : - Tani jam e lodhur.
Mbylli sytë dhe psherëtiu thellë.
-          Ah, latinishtja!

Shkrimi u publikua sot (23.02.2014) në gazetën Shqiptarja.com (print)

Redaksia Online
(d.d/shqiptarja.com)