Luis de Rosa,historia e arbëreshit
të rikthyer nga Italia në Shqipëri

Shqiptarët e tokën amë kanë shumë kohë që më mirë njohin italianët se bashkëkombësit e tyre të mërguar në gadishullin Apenin pesë shekuj shkuar. E ndjejnë vërtet ekzistencën e tyre, por si diçka romantike, si të jetë një ngjarje e rrëfyeshme që të ngjall mallëngjim, por, e përsëritim: i njohin konkretisht arbëreshët fare pak. Përveç ndonjë individi apo grupi modest studiuesish, ndonjëherë edhe këta më tepër tipa ceremonialë, shqiptarët e tjerë mund ta vizitojnë Italinë në grumbuj të mëdhenj të hipur mbi autobuzë, përherë për të qënë të pranishëm midis magjepsjes arkitektonike të Venecies apo mes historisë botërore të Romës. Veç të shkojnë në qytezat arbëre në Italinë e jugut, në Kalabri, ku ndodhen më e shumta numrikisht e arbëreshëve, dhe në Siçili, ku përndritin për nga tradita pesë nga fshatrat më përfaqësues të historisë së tyre, as që ndodh.

Nëpër to ka vazhdimisht turistë gjermanë dhe anglezë, madje jo pak edhe prej vendeve të tjera të globit, por nga dheu autokton i etnisë mungojnë.
Kur e mendon se shqiptarët e kanë aq fare afër strehën pesëshekullore të gjakut të tyre, pra mjafton të kapërcesh pesëdhjetë e pesë miljet e Kanalit të Otrantos, çfarë do të thotë shumë më pak se njëqind kilometra!

Ndërkohë tek mënyra e tyre e jetesës, tek mendësia, sjellja, kultura e ruajtur nga e shkuara dhe këmbëngultësisht e zhvilluar në kohët moderne, ka kaq shumë shqiptarizëm sa mbetesh i pagojë.

Ne atje, matanë Adriatikut, në vendbanimet arbëre, kemi identitetin, kemi vetveten, sidomos në cilësinë më karakteristike dhe shprehëse, më të jashtëzakonshme: qëndrestarinë nacionale.



Për ta kuptuar sadopak këtë ndonjëherë mjafton të njohësh edhe vetëm njërin prej arbëreshëve.
Kjo është edhe arsyeja përse do t’ju përcjellim, nëpërmjet këtij shkrimi në dy numra pasues të “Shqiptarja.com”, portretin e Luis de Rosa, ose Luixhi de Roza (Luigi de Rosa).
Posaçërisht për ta këndvështruar më qartë shpirtin stoik abëresh nuk e kemi zgjedhur këtë “kampion” apo model referimi, prej territorit me banimin më intensiv të tyre: Kalabrinë dhe Siçilinë.

Luis de Rosa (de Roza), është prej krahinës së Molises, në Italinë qëndrore. Shpesh kjo hapësirë mbijetimi e shqiptarëve të moçëm anashkalohet apo edhe harrohet.
 
“Fshati im arbëreshë”, një fotoekspozitë e çelur vetëm njëherë
 
Patjetër për këtë arsyes Luis de Roza kreu një veprim të zgjuar. Në fund të janarit 2013 çeli në Galerinë e Arteve Pamore të Durrësit një ekspozitë informative për katundin e tij të lindjes, Ururin, po ashtu edhe krahinën e Molises me të gjitha vendbanimet arbëre.



Po pse e çeli në Durrës dhe jo, për shëmbull, në Tiranë?
Sepse në kryeqytetin e shqiptarëve, nisur prej metodës së thjeshtë të paraqitjes prej tij (gjashtëdhjetë copë kartoni standart me në secilën prej tyre dy apo tre foto tematike të shoqëruara me shkrim shpjegues ose në një farë mënyre një lëndë sa broshurë me përmasa të mëdha), institucionet qëndrore të shtetit nuk kanë ndonjë joshje për ta sipërmarrë. Nëpër kthina të dorës së tretë apo të katërt, sallë e vogël e ndonjë mjedisi bashkie apo hoteli, partie politike pse jo, nuk kanë dhënë shenja përvoje të tillë.
Luis de Roza e çeli ekspozitën e tij informuese për Ururin dhe krahinën arbëreshmbajtëse të Molises në Durrës, sepse që prej vitit 2011 jeton aty. Por për këtë rikthim të këtij arbëri të vjetër në tokën e të parëve do të flasim më vonë.

“Fshati im arbëreshë” e quajti de Roza ekspozitën e vet në atë janar 2013 dhe duhet thënë se media tregoi menjëherë vëmendje si edhe i dha hapësirë. Po ashtu mbështetje morale, inkurajim.
Qe i vetmi institucion gjithkombëtar që iu gjend afër.

Shpjegoi atëherë Luis de Roza: “Ekspozita flet për historinë e fshatit tim arbëresh, Ruri, që në italisht ndryshe quhet Ururi, e cila ndodhet në krahinë e Molisë. Hulumtimi im kthehet pas ndër vite, që kur Gjergj Kastrioti Skënderbeu ka bashkëpunuar më Mbreterinë e Napolit të Arangonëve. Gjithashtu tregoj momentin kur na dogjën fshatin tim, ku shumë arbëreshë u detyruan të largohen për tu shpërngulur në një vend tjetër. Gjithashtu tregoj përpjekjet, peripecitë e shumta që ka kaluar populli im, pra shqiptarët arbëreshë”.

Sipas de Roza datimi i Rurit (Ururit) është i motit 1465, çasti kur baroni vendas u dha leje banimi të gjithë arbërve të emigruar nëpërmjet detit, sepse duhet thënë që ky katund ndodhet pothuaj në buzë të Adriatikut. Tërë krahina e Molises në Itali gjendet gjeografikisht midis Foxhias dhe Peskarës dhe deri në vitin 1811 i përkiste rajonit të Puljes (historikisht thirrur “Apulia”).



Atëherë kishte si qendër administrative një tjetër qytet, kurse tani ka Foxhian.
Moti regjistrues 1465, provë e pakundërshtueshme prej dokumentit të shkruar dhe të paraqitur në fotoekspozitë nga Luis de Roza, dëshmon se arbërit e ardhur në atë territor nuk përfaqësojnë atë shpërngulje të madhe të shkaktuar pas vdekjes së Skënderbeut (1468) dhe pushtimit total osman të Krujës, Lezhës dhe të Shkodrës (përfunduar në dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit të bëmës së Gjergj Kastriotit).

Në botën arbëreshe në Itali kjo karakteristikë, ngulitje para vitit 1468, vlerësohet posaçërisht për të provuar vjetërsinë e banimit në trojet italiane. Po ashtu kjo cilësi është mjaft e dobishme për studjuesit që analizojnë valët e shumta të shpërnduljes dhe të diasporës së vjetër shqiptare jashtë kufijve të  saj.

Ururi (në variantin italian dhe Ruri në atë arbëresh) nuk është gjë tjetër veç një shqiptarizim i emërtimit të mëparshëm vendas të fshatit. Ai quhej Aurora. Një apo dy dhjetëvjeçarë para motit 1500 nëpër dokumente ndeshet për herë të parë, në vend të Aurora, fjala Ruri dhe disa herë edhe varianti Urure.



Ka edhe një variant tjetër shpjegimi, edhe ai sipas ligjësive të gjuhës shqipe, i cili është më emocionant dhe befasues. Ka lidhje me fjalën arbëre “huri”, hu ose flakadan i ndezur, që përdoret për t’u vënë zjarr banesave. Rrëfimi i vërtetësisë së kësaj teze kërkon hapësirë më të madhe shkrimi. Çfarë nuk e kemi mundësi këtë herë. 
Me pak fjalë katundi italian u arbërizua edhe në emrin e tij. Ardhësit qenë të shumtë, por mbi të gjitha plot vullnet të fortë për të mos e zhbërë identitetin e tyre.
Ruri tani ka afërsisht tremijë banorë. Më parë kanë qenë jo më pak se 5000 vetë. Aty ka shumë ullinj dhe duhet thënë se edhe vetë Luis de Roza ka njëzetë rrënjë të kësaj peme të shumuar aq tepër në Arbëri në periudhën e rezistencës së Skënderbeut.

Këtë vit, në tetor, Luis që prej Durrësit shkoi në katundin e tij arbëresh për t’i vjelë, por na tregoi se kishte mbledhur fare pak. Ullinjtë e Rurit nuk kishin bërë si përherë.
Për të spikatur, mes disa dhjetrave fshatrave arbëreshë, rolin e veçantë të katundit Ruri, ai thotë se kur erdhi vala e fundit e madhe e shpërnguljes së shqiptarëve, asaj të vitit 1990 dhe në vijim, në fshatin e tij si edhe në vendbanimet e njëllojta të tjera në rajonin e Molises u bënë afro pesëmbëdhjetë martesa vajzash të vendit, arbëreshes, me shqiptarë. Ngulmon se ndërkaq nuk ngjau e anasjella. Asnjë arbëresh nuk lidhi kurorë me ndonjë emigrante shqiptare (Me ndonjë përjashtim të rrallë kjo dukuri u vu re, sipas përvojës dhe njohjes së autorit të këtyre rradhëve, edhe kudo tjetër në Itali). Luis de Roza i gëzohet shumë martesave brendakombëtare, sepse është i bindur sa ashtu nuk ruhen vetëm zakonet e jetës nacionale, por mbi të gjitha gjuha shqipe, një perlë e rrallë e burimit të lashtë indo-evropian.
 
Nënkryeministri arbëresh i arrestuar për korrupsion
 
Luis de Roza ndihet krenar që Ruri i tij i ka dhënë politikës italiane tre deputetë, vërtetë një përqindje befasuese, e jashtëzakonshme, e papërsëritur kund, por ai hesht për një fakt tjetër: që prej katundit dhe krahinës së tij arbëreshe ka pasur një pushtetushtrues të lartë, i cili në historinë e Italisë ka fituar titullin e “kampionit” si i pari politikan i arrestuar dhe i burgosur për korrupsion. Ishte viti 1979.
Ky është Mario Tanasi (Thanasi në shqip).
Mario i përkiste Partisë Socialiste Demokratike Italiane dhe arriti njëri pas tjetrit postin e Ministrit të Industrisë, Ministrit të Mbrojtjes (dy herë) dhe të Financës si dhe të zv.kryeministrit të Italisë.

Në strukturat socialdemokrate qe edhe bashkëkryetar i partisë, shef i grupit parlamentar të saj. Ai u njollos në skandalin e çështjes “Lockheed Corporation”, duke përfituar një bakshish prej pesëdhjetë mijë dollarësh nga porosia blerëse për Ushtrinë Italiane të 14 avionëve të transportit “Hercules C-130”.
Duke qenë se qe ministër dënimi iu bë prej vetë Gjykatës Kushtetuese të Republikës Italiane. I kaloi katër muaj në burg.
Ishte një ndëshkim shëmbullor dhe me këtë rast u tha se Mario Tanasi qe një arbëresh.
 
Albanolog me jetë profesionale të patundshme dhe jetë personale nën tërmet lëkundjesh
 
Luis ka lindur në 5 tetor 1944 dhe si shtatëdhjetë e dy vjeçar mbahet mjaft mirë, pothuaj është tip atletik. Në dhjetë shtator të këtij viti e kaluam bashkë një bisedë të gjatë buzë detit, në të djathtë të portit, në një mol që hyn thellë në ujrat e Adriatikut dhe të cilit vendasit i kanë vënë emrin “Koka”. Sigurisht e kanë fjalën për mbiemrin e familjes së njohur durrsake që ka nxjerrë dekadën e fundit një bashkiak si edhe ministër.

De Roza është jo vetëm një i njohur dhe miku im, por kur në vitet 1997-2003 punova në ambasadën shqiptare në Romë, edhe bashkëpunova zyrtarisht me të. Qe mjaft i vendosur në çështjen shqiptare, sidomos gjatë luftës së Kosovës, por edhe pasionant për ruajtjen e gjuhës arbëreshe.
Luis de Roza është gjuhëtar dhe jo vetëm autor i një Abetareje për mësimshqipen e moçme të krahinës së Molises (konsiderohet një nga abetaret më të vjetra të publikuara në Itali), por edhe të një libri shumë cilësor, afro dyqind faqesh, me titullin “Elementi di gramatica albanese, variante arbëreshe del Molise” (“Elementë të gramatikës shqip, varianti arbëresh i rajonit të Molises”), botuar në 2005.

Këtë herë takimi ynë ishte përtej rregullave dhe detyrimeve të punës shtetërore, shumë i lirë, për pasojë edhe më i thellë në depërtimin e të pathënave të dikurshme.
Ai mburret me aftësinë e tij për të gatuar makaronat, cilësi e të gjithë italianëve, sepse në thelb Luis de Roza dhe identiteti i tij kanë një gjysmë mijëvjeçari që jetojnë dhe përshtaten në gadishullin Apenin.

Pastaj tregon për divorcin që pa pasur me të shoqen, duke manifestuar edhe në këtë rast se më shumë nga arbëresh mbetet një latin. Kishte qenë një ndarje pa ndonjë problem të madh, ndërsa ish-bashkëshortja pas kësaj ishte  rimartuar.
Kështu Luis mbeti beqar dhe qenë të gjitha mundësitë të vazhdonte këtë status familjar, i lidhur fort pas dy fëmijëve të tij, një djali dhe një bije, por qe Shqipëria që ia pati përmbysur të gjitha.

Vizitën e parë në të e kishte kryer në motin 1990, të dytën në 1997 dhe të tretën, vendimtaren, në 2008. Këtë herë, pra tek “e treta e vërteta”, vendosi të banonte në tokën e stërgjyshërve. Në fillim këtë e bënte për vetëm disa muaj dhe pasi në vitin 2011 mori leje qëndrimin e përhershëm, raporti i zgjedhjes u përmbys: pothuaj tërë motin rri në Shqipëri, në apartamentin e tij në Durrës, që sheh nga deti (Rruga Taulantia) dhe disa javë në shtëpinë e familjes së vet në Rur (Via Marina 93).
Me bashkëshorten e re ka një histori të thjeshtë. E kishte njohur në qytetin e Durrësit në shtator të vitit 2011, madje fillimisht prej rrjetit social fejsbuk. Ajo qe me prejardhje gorane. Për ta saktësuar këtë identitet të saj Luis de Roza plotëson se e shoqja vjen prej viseve të Namik Dokles, por me vetëm një ndryshim të vogël. Dokle, thotë, ka lindur në Mborje, ime shoqe në Shishtavec.
 
“Shqiptarët nuk dinë të kërkojnë falje”
 
Jeta me shqiptaren autoktone i ka sjella disa surpriza, që të gjitha të llojit profesional, pra gjuhësisë. Një nga këto ai e shpjegon me humor. E thotë saktësisht “Erdha në Shqipëri për të mësuar sa më mirë shqip, por këtu po mësoj turqisht”.
Të ikur para pushtimit përfundimtar osman, pra kur gjuha qe arbëre, ai e toleron një prani relative të fjalëve turke, por ato që ka mbartur shqipja realisht nëpër pesë shekujt e sundimit të Portës së Lartë, i duken mjaft të tepruara. Shumë i quan të panevojshme dhe urgjente një aksion kombëtar për të përdorur në vend të tyre variante shumë të bukura të gjuhës amë.

Ndërkaq për mënyrën e jetesës së bashkëkombësve të vet ai sërish përdor humor. E përsërit disa herë se “nuk kam parë një shqiptar që të kërkojë falje”. E shpreh këtë habitje edhe në fytyrë. Ajo një çast i bëhet si pikëpyetje.

Luis de Rozën e ka shtangur periudha e komunizmit të zbatuar nga Enver Hoxha. Ai vetë është eurokomunist i vjetër dhe për këtë arsye në Itali ka pasur ndonjë telash, histori për të cilën gjë do të flasim në shkrimin e të nesërmes.

Por de Rozën e ka lënë pa mend edhe koha tjetër, ajo që thirret “e demokracisë”. Ngul këmbë se pasarbërit, pra shqiptarët e paemigruar prej viseve të tyre, autoktonët, e kanë ngatërruar atë me gjendjen e kaosit. Me pak fjalë, thekson Luis, ju nuk keni kaluar as komunizëm dhe nuk po jetoni as në demokraci.

Thekson se kyçi i jetës së një njeriu është puna, raporti që ai ka me të. Në Itali ne themi kështu, shpjegon Luis. Banori i veriut ndryshon prej atij të jugut, sepse i pari e kërkon punën, i dyti e pret. Ju, shqiptarët, shpotit de Roza, zakonisht e prisni punën. Mbase e keni ves prej periudhës komuniste, ku gjithçka i merrte përsipër shteti. Kjo dukuri e pritjes së punës dhe jo e kërkimit, e krijimit të saj, vihet re në të gjitha vëndet e tjera ish-socialiste.
 
Mëma dhe tata, dy prindërit pa shkollë që ia mësuan arbërishten si të qenë profesorë
 
Luis de Roza është bir i vetëm. Që kur mbushi shtatë vjeç dhe shkoi në klasën e parë ai nuk dinte as të shkruante dhe as të fliste një fjalë italisht. Përdorte dhe kuptonte vetëm arbërishten. Dy prindërit e tij i kishin mësuar vetëm gjuhën e origjinës nga vinin gjysmë mijëvjeçari më parë.

I ati, Mili de Roza, është dhe mbetet udhëheqësi i tij shpirtëror. E ka përmendore. Me krijime të tij, poezi, në vitin 2007 ai ka publikuar një vëllim të titulluar “Mjeshtri dhe burri i dheut”, “Il maestro e il contandino”. Libri ka përfshirë edhe një autor tjetër, Nikolli Muzaqin, i cili në Ruri ka qenë një “figurë poliedrike, këngëtar, piktor, rapsod. Veprën e tij Luis de Roza e konsideron “një thesar të madh për kulturën arbëreshe të horës së Molizit”.

Për të atin, Milin, de Roza shkruan se është “i njohur si Ylluçi” dhe se krijimet e tij janë bërë vjersha popullore. I lindur në 1916 ka jetuar gjatë “tata”, siç e thërret arbërisht. Mbi të nëntëdhjetat. Në këtë rrëfim Luis përdor fjalë arbëre si mëmëmadhe (gjyshe), joshi ose tatamadhi (gjyshi). Por tatajoshi, sqaron, i themi bubullimës.
Ndërkaq të ëmën e kishte të pashkollë, por ndërkohë mësuesen më të rreptë dhe të ditur të arbërishtes. Nuk i bënte asnjë lëshim në numrat njëjës dhe shumës, në gjininë, në kohën e foljeve. I vogli de Roza bënte shumë kujdes të mos gabonte, sepse e ëma, e cila ishte me origjinë prej një familjeje të pesëqind viteve të shkuara nga Lëkurësi i Sarandës, nuk vononte të ndërhynte për të bërë korigjimin.
 
(Vijon)

Redaksia Online
Al.N/Shqiptarja.com