Noli apo Zogu? Revolucioni i
debatueshëm i vitit 1924 në Shqipëri

Historia që mësojmë dhe e verteta historike janë nocione ende në bashkëjetesë të vështirë në Shqipëri. Të ardhur nga një regjim i mbyllur ku historia ishte produkt i vullnetit politik të një partie, ideologjie dhe udhëheqësi, gjatë viteve të tranzicionit janë bërë përpjekje të mëdha për të krijuar një model të ri të shikimit të historisë, si një kompleks ngjarjesh të bazuar në dokumente, të dhëna, dëshmi dhe burime të tjera të referueshme. Me burimet e reja që erdhën nga hapësira e arkivave të huaja, kryesisht të vendeve që kanë pasur rol qëndror në zhvillimet politike shqiptare të shekullit të kaluar, panorama e studimeve dhe fakteve është bërë më e larmishme dhe më konkurruese. Institucionet zyrtare të shtetit kanë arritur të prodhojnë botime zyrtare të historisë, të cilat, me gjithë risitë në burime, në trajtimin e pavarur dhe profesional, ende nuk kanë fi tuar statutin e dokumenteve të gjithëpranuara. Në gamën e gjërë të ngjarjeve dhe personazheve historike shqiptare ka ngjarje dhe emra që ende përbëjnë objekt debati dhe studimi, kryesisht për shkak të leximit të kundërt që iu bëhet, sipas praktikës së historigrafi së në regjime të kundërta, bardh e zi. Ashtu sic jeta politike dhe publike shqiptare vijon prej mëse dy dekadash të debatojë mbi datën e clirimit të vendit, rolin dhe pozicionin e rezistencës në Luftën e Dytë Botërore, rolin e partive politike të kësaj periudhe, apo bilancin e periudhës së monarkisë shqiptare, ashtu ende nuk ka një qëndrim unik dhe të gjithëpranuar mbi vlerësimin që i bëhet ngjarjeve të vitit 1924 në Shqipëri.

Analiza e këtyre ngjarjeve vijon të jetë në kontrast të thellë midis vlerësimit si produkt popullor dhe produkt kundër institucioneve legjitime, midis revolucionit progresist dhe praktikave jolegale të dhunës për pushtet, midis tendencës moderne e liberale dhe kritikës për keqpërdorimin e nocioneve demokratike. Ndikimi është shumëplanësh: gjykimi nga faktet me vlerë të dyanshme dhe shpesh të intepretueshme, ndikimi nga fi gurat politike të përfshira në to, ndikimi nga shtetet e përfshira, ndikimi nga pritshëmritë e sotme në raport me një ngjarje të rreth një shekulli më parë, apo ndikimi nga nevoja për identifikim të sotëm me ngjarje e personazhe që ndihmojnë në jetësimin e justifikimin edhe sot të të njëjtave praktikave politike e juridike.Ky punim analizon aktet politike dhe zyrtare të kësaj periudhe, botimet më të rëndësishme memoristike dhe historike, si dhe burimet arkivore për të parashtruar tezën se leximi i të kaluarës politike e shtetërore në Shqipëri vijon të mbetet një temë ndarëse, plot kontraste dhe kundërshti, të motivuara jo nga vetë ngjarjet por nga leximi politik që regjimet dhe institucionet zyrtare të mëvonshme i kanë bërë historisë. Leximi politik në rastin shqiptar imponon leximin historik, duke ushqyer një sistem vlerësimi në kontrast bardh e zi të historisë, si dhe duke lënë gjurmë negative në procesin e formimit të elitave të reja politike dhe të kulturës demokratike në Shqipëri.