Turizmi Kulinar, një arsye më
shumë për të vizituar Shqipërinë

"Shqipëria ime fantastike është një projekt i Agjencisë Kombëtare të Turizmit, i cili synon që çdo javë të sjellë në vëmendjen e lexuesit shqiptar destinacione dhe atraksione turistike të cilat vlejnë të vizitohen përgjatë 2014. Ky suplement do të çojë lexuesit në ҫdo cep të vendit për ta bërë atë të njohë elementë nga kulinaria, trashëgimia kulturore, hoteleria dhe artizanati që zona të veçanta ofrojnë."
 
MIRDITA
Ndër shekuj feja ka patur një ndikim shumë të madh tek banorët e Mirditës. Mirditasit i rregullonin tek fretërit katolikë gjithë konfliktet jo vetëm fetare, por dhe laike. Ndikimi i njerëzve me veladon është i pranishëm edhe në kulturën e gatimit. “Gjithçka përbën traditën kulinare të mirditorëve i dedikohet françeskanëve”- shprehen banorë të zonës. Edhe në traditën e gatimit çfarë ata kanë me shije në fakt e kanë të trashëguar prej lidhjeve të ngushta me katolicizmin.

Nëse ka një kulturë të vogël kulinarie në Mirditë kjo është falë fretërve françeskanë të cilët sollën në këtë zonë jo vetëm dije e kulturë, por dhe traditën e tyre të gatimit. Ndoshta ka qenë varfëria e madhe që s’e ka lënë të zhvillohet traditën e kulinarisë ashtu siç mund ta kenë zona të tjera të Shqipërisë, sepse për shumë shekuj mbijetesa ka qenë problemi kryesor i mirditorëve.
 
Prodhimi  bujqësor kryesor i zonës është misri dhe rrushi. Misri është në bazë të shumë recetave që përgatisin gratë mirditore, kurse rrushit i bëjnë hyzmet burrat vetëm për rakinë. Pak preferohet që rrushi të bëhet verë, përgjithësisht musht (verë e ëmbël). Blegtoria është gjithashtu shumë e zhvilluar. Racat më të mira të dhive mendohet se rriten në Fan, Velë dhe Bulgër, ndërsa lopët në Orosh, Fan dhe Spaç.
 
Derri mbetet ushqimi kryesor dhe baza e shumë prej recetave që gatuhen në Mirditë. Për “nder” të tij mirditorët çdo prag Krishtlindjesh të shtrojnë dhe darkën e derrit ku gatuhen të gjitha recetat që si bazë kryesore kanë gjithçka të derrit, madje dhe gjakun e tij.
 
Në çdo shtëpi në kohën kur pritet derri, i rritur gati 100 kg, gatuhen dhe recetat tradicionale me bazë gjakun dhe mishin e derrit. Në Mirditë ëshë traditë lakrori që gatuhet me gjakun, trutë e derrit dhe dhjamin e shkrirë ose siç i thuhet në dialektin e mirditorëve, zhikrra. 



Petët e holluara, piqen dhe spërkaten me yndyrën e derrit. Në një tjetër enë skuqet  me pak miell gjaku i  derrit të sapo prerë. Mund të përdoret miell misri ose miell gruri sipas dëshirës. Masa e përftuar shtrohet sipër petëve që spërkaten sërish me yndyrë dhe mbi të vihen trutë e skuqura më parë. Mbulohet me petët e mbetura dhe sipër u hidhen zhikrrat. Gjatë pjekjes zhikrrat lëshojnë yndyrë dhe lakrori zë një cipë të trashë sipër si kore. 
 
Ky lakror vazhdon të gatuhet edhe sot në disa zona të Mirditës,  por ka gatime që kanë humbur nga tradita për shumë e shumë arsye. Një e tillë është Kurma me gjak, një lloj “sallami” primitiv që përgatitej për të kaluar dimrin. Kurma me gjak përgatitej me zorrët e derrit që pasi pastroheshin, mbusheshin me gjak të skuqur me pak miell të pëzier me copa mishi dhe hudhër të prerë hollë. Zorrët e mbushura lidheshin anash dhe viheshin të thaheshin mbi trarë. Për ta ngrënë pritej në copa dhe skuqej.
 
Prej shumë vitesh Kurma me gjak nuk gatuhet më nga amvisat e zonës. Lakrat e zeza me mish të thatë derri vazhdojnë të mbeten një ushqim që ende ruhet në disa zona të Mirditës. Edhe lakra e zezë (në fakt është jeshile) është perime që në këtë zonë e kanë sjellë françeskanët italianë që si fasulja dhe preshi mbeten gjithashtu gatime që preferohen të gatuhen me mish të thatë derri. Koha më e ngarkuar me punë janë tre muajt e fundit të vitit, kur gratë e shtëpisë vihen në punë për të bërë turshitë e dimrit me domate, kastraveca e lakra.

Gjatë kësaj periudhe përgatitet dhe mishi i tharë, me të cilin si dikur, edhe sot familjet mirditore kalojnë dimrin e ftohtë. Laknuri me rena është gjithashtu një recetë që gatuhet shpesh në familjet mirditore. Varfëria ka qenë e madhe dikur dhe me ato pak gjëra, gratë mundoheshin të sajonin ushqime të mira. Laknuri me rena do veç miell e yndyrë derri. Sot në vend të yndyrës përdoret gjalp. Të gjitha recetat e zonës janë të thjeshta me pak asortimente dhe përgjithësisht të yndyrshme. Yndyra, mishi dhe bulmeti nuk shtrohen kurrë vetëm në tryezën e Krishtlindjeve.

Po të trokasësh natën e Krishtlindjeve në ndonjë derë Mirdite, ajo që do të shtrohet është byreku me arra, ullinjtë, hudhrat, peshku dhe shishja e verës.
Për mishin duhet të presësh drekën e ditës tjetër. Por “mbretëresha” e tryezës është byreku me arra; petë të shtruara njëra mbi tjetrën të lyera me vaj dhe në mes shtrohen dy sërë me arra të shtypura. Kaq e thjeshtë është dhe kjo.

TIRANA
Ç’ka për të na ofruar Tirana? Dhe ç’është më e rëndësishmja; a mund ta gjejmë veten në zgjedhjet që na ofron ajo?
 
Besojmë se po. Vitet e fundit kemi përjetuar një shpërthim të vërtetë restorantesh të reja. Aq shumë sa ndonjëherë të krijohet përshtypja se ëndrra e çdo shqiptari është të hapë një restorant…  Larmia dhe dëndësia e restoranteve sot në kryeqytet, do të dukej imagjinatë e shfrenuar 10 vite më parë. Zhvillimet në fushën e gastronomisë po ndodhin me shpejtësi marramendëse.



Shqipëria e Mesme ka dy lloj kuzhinash: (kjo ndarje e Shqipërisë së Mesme e heq Elbasanin dhe përfshin Kavajën, Durrësin, Tiranën, deri diku edhe Peqinin) një është ajo qytetarja dhe e dyta kuzhina fshatare, që dallohet për pulën me qull, pilafin me gjel deti apo fërgesën e Tiranës. 
 
Këto ushqime i njohin pak a shumë të rinj e të vjetër. Gjithsesi, sipas biznesmenëve që merren me restorante në Tiranë, pasi ata e dinë vetë ku u dhemb,  kryeqyteti ka një problem të madh: Ne kemi një kuzhinë italiane, austriake etj. ndërkohë që kemi pak vende, raste të izoluara, ku prezantojmë kuzhinën tonë, qoftë atë shqiptare e qoftë më gjerë, atë ballkanike.
 
Mjafton të shkosh në Kosovë, Maqedoni apo Mal të Zi dhe shikon që restorantet kanë menu të vendit. Duhet gjetur një mënyrë që të investohet në këto drejtime! Në kuadrin turistik këto sipërmarrje mund të kenë kredi më të buta, taksa më të ulëta …
 
 
Në rrethinat e Tiranës, në rrugën për në Dajt, në zonën e Ndroqit dhe në rrugën e Elbasanit përtej Saukut do të gjejmë kryesisht restorante me gatime vendi, ku peshku është fare pak ose aspak i pranishëm.
 
Në këto restorante, veç të tjerash, do të gjeni sallata të ndryshme të freskëta, fërgesa e të brendshme, jufka dhe pilaf, pula të freskëta fshati, të cilat shpesh herë janë dhe bio, produkte të zgarës dhe mishra të pjekur në hell me çmime relativisht komode, që lëvizin zakonisht nga 1200-1700 lekë për person, përfshi këtu edhe verën e hapur. Këto restorante janë ideale për të kaluar një drekë të këndshme e të gëzuar familjare pa shumë shpenzime, ose për të nderuar me gatime shqiptare një mik të huaj.
 
Për sa u përket cilësisë së ushqimit dhe nivelit të shërbimit të ofruar, mendimet mund të jenë ndryshme, ka prej tyre që meritën kryesore ua njohin restoranteve të rrugës së Elbasanit, të tjerë atyre të ish bllokut, ndërkohë që disa të tjerë vlerësojnë gatimet, që ofrohen diku në lokalet e autostradës, apo në ndonjë cep të fshehur të kryeqytetit. Pronarët dhe kuzhinierët e disa prej këtyre restoranteve përpiqen dhe shpeshherë ia arrijnë, të gjejnë produktet më të mira në treg dhe i shërbejnë në pjatë të gatuar vërtetë me merak. 
 
Në ndryshim nga restorantet e rrethinave të Tiranës, që bazohen kryesisht te cilësia e lëndës së parë dhe gatimet relativisht të thjeshta, brenda kufijve të qytetit do të hasni shpesh restorante me kuzhinë të përpunuar, ku një pjesë të madhe të vëmendjes ia kushtojnë përpunimit të produktit dhe dekorit të pjatave.
 
Nga shpeshtësia e termave italiane në tabelat e restoranteve të Tiranës do ta kuptoni menjëherë që miqtë tanë të përtej detit janë kampionët e padiskutueshëm të restoranteve të huaja. Deri para pak vitesh ishin shumë në modë dhe kuzhinierët italiane. Madje edhe tani dëgjon pronarë lokalesh të deklarojnë me vetëbesim dhe krenari se kanë pasur kuzhinierë italianë.
 
Kjo lloj reklame e ka humbur prej kohësh shkëlqimin. Të rinjtë shqiptarë vërtetuan se mësojnë shpejt dhe nuk vonuan t’u zinin vendin të ardhurve…
 
Italianët ndiqen nga turqit, të cilën dominojnë fushën e ëmbëlsirave dhe nga grekët, të cilët kanë prezencë të konsiderueshme në disa restorante të Tiranës me pjata mesdhetare.
 
Gjithashtu dhe “gjigandët” e Lindjes së Largët nuk kanë hezituar të shfaqen në qendër të qytetit. Janë të paktën 2-3 restorante kineze dhe japoneze, që po bëjnë përpjekje serioze dhe disa herë të suksesshme, për të afruar publikun shqiptar me shijet që vijnë si risi në restorantet e kësaj zone.
Si përfundim, Tirana gastronomike është si vetë ne, e paparashikueshme; një bashkëjetesë midis nxitimit për t’u quajtur evropianë dhe shpirtit e mentalitetit ballkanas, modernes dhe tradicionales, ekstravagantes dhe modestes, bukurisë dhe shëmtimit, e aftë për më të mirën, por dhe për të keqen njëkohësisht.
 
ELBASAN
Për Elbasanin, kalanë dhe lagjen e saj, janë shkruar dhjetra e dhjetra libra nga autorë vendas e të huaj. Por interesi ynë është diku tjetër: Tava e Elbasanit është shndërruar në një simbol jo vetëm të kuzhinës tradicionale, por edhe të kulturës së jetesës, në tregues të zhvillimit ekonomik ndër shekuj, në dëshmi të fantazisë dhe pasionit qytetar, shkurt, në një nga elementet më domethënës të kulinarisë shqiptare në rrafsh botëror!

Në Elbasan ka një traditë shumë të gjatë të kulinarisë ballkanike, apo më saktë të kuzhinës osmane, nga që ka qenë një kështjellë, një qendër garnizoni osmane. Në Elbasan kanë mbetur disa ushqime që edhe në Turqi janë zhdukur. Tava e kosit, që është tepër e shijshme, e që në të gjitha menutë njihet si tava e Elbasanit. Nuk mund të harrojmë  pa përmendur tavën me pistil, ballakumet apo bugaçen. Elbasani ka disa përgatitje që duken si parahistori e kuzhinës ballkanike. Një turist i shijes do të ndalonte me shumë dëshirë në Elbasan. Për më tepër në këtë qytet janë disa restorante që po mendojnë për rikthimin e traditës…
 
Tava e Elbasanit bën pjesë në kuzhinën e pasur shqiptare. Ajo bëhet me kofshët e qengjit të marinuara në kos. Kjo tavë u bë e famshme në Perandorinë Osmane për shkak se atë e pëlqeu Mehmeti  II , i cili e provoi gjatë fushatës për marrjen e Krujës më 1452, aty ku dha urdhër të ndërtohet një qytet mbi rrënojat e një qyteti të vjetër me qëllim mbajtjen në presion të Krujës.
 
Por, nga Tava e Elbasanit me kofshë qengji të marinuara në kos, sot për gjithësisht ka mbetur e famshme gjella e shërbëtorëve të kuzhinës, të cilët nuk e hidhnin kosin poshtë, por fusnin aty copat e tjera të qengjit dhe e piqnin atë në furrë për veten e tyre.
 
Një fakt tjetër me rëndësi është se Tava e Kosit bëhet ende në familjet e njohura të Kaninës. Në këto familje mbahet mend se Ismail Qemali, kur erdhi në Vlorë më 1912, kërkoi t’i bënin tavën e vërtetë të kosit të Elbasanit. Në këto familje edhe sot Tava e Elbasanit bëhet për ditën e pavarësisë.

Redaksia Online
(a.h/shqiptarja.com)

/Shqiptarja.com