Xhevat Lloshi: Si e sfidoi Ismail 
Kadare metodën e realizmit socialist

Intervista me regjisoren e njohur dhe gazetaren Nadire Buzo: “Ismail Kadare, e futi letërsinë tonë në një formë të re letrare. Ai ka një veçori, merr tema që e përcaktojnë njeriun brenda ekzistencës, dhe zgjidhja është letrare jo një fund i lumtur".
 
Xhevat Lloshi ka dhënë një intervistë për gazetaren dhe regjisoren e njohur Nadire Buzo, e cila është botuar në librin e saj më të ri “Epoka Kadare”.

Ky libër ka vetëm pak ditë që është hedhur në treg, ndërsa brenda tij gjejmë me dhjetëra shkrime e intervista që rrëfehen për herë të parë. Autorë, studiues dhe kritikë të njohur në esetë dhe intervistat e tyre kanë krijuar një imazh të plotë të Kadaresë dhe veprës së tij, ku janë intervistuar Valter Memisha, Persida Asllani, Matteo Mandalà-arbëresh, piktori Gazmend Leka, regjisori Rikard Ljarja, poeti Sadik Bejko, Republika Çulli, Agim Vinca, botuesi Bujar Hudhri, studiuesi Kostandinos Giakoumis, etj. 

Ajo që  bën të veccantë hedhjen në treg të këtij libri është se autorët e intervistuar të nxitur nga sinqeriteti dhe njohuritë e intervistues Nadire Buzo për veprën dhe karrierën letrare të Kadaresë, kanë thënë disa të vërteta teorike dhe shkencore që zbulohen për herë të parë në këtë libër.

Nadire Buzo ka intervistuar autorë, regjisorë, piktorë e artistë të njohur, të cilët nga optika e krijimtarisë së tyre sjellin këndvështrime speciale për shkrimtarin e madh Ismail Kadare. 

“Ne dhe epoka Kadare” është shkrimi hyrës  autores prej të cilit mban titullin libri. Për promovimin e këtij libri interesantë suplementi “Rilindasi” zgjedh një ndër intervistat më të veccanta, atë të gjuhëtarit Xhevat Lloshi, i cili ka folur jo vetëm për kontributin gjuhësor të veprës së Kadaresë, por edhe për elementë special të estetikës letrare, ide që shpallen për herë të parë, spontanisht e të thëna bukur, ku një nga ato është analiza sesi Ismail Kadare i ka shpëtuar modelit të krijimtarisë së realizmit socialist, duke hedhur tej një nga shtyllat më të forta të metodës së heroit pozitiv.
  
N.- Profesor Lloshi, ju si një studiues dhe stilist i gjuhës shqipe, ç’mund të na thoni për stilin, për mënyrën e të shkruarit  të shkrimtarit Ismail Kadare?
-Letërsia është mënyra e të rrëfyerit. Njerëzit kanë dëshirë të rrëfejnë dhe kanë kënaqësi të dëgjojnë dhe për këtë arsye forma e parë e rrëfimit të përpunuar ka qenë folklori dhe më pas letërsia e kultivuar. Duke folur për një shkrimtar si Ismail Kadare, gjëja e parë që vëmë re është  forma e re e të rrëfyerit në letërsinë shqipe, nëpërmjet gjuhës dhe letërsisë; jeta, mendësia, aspiratat,  riprodhimi i botës, transformimi i saj në letërsi artistike. Kjo mënyrë e re rrëfimi e Ismail Kadaresë, do të paraqiste edhe një mënyrë të pashmangshme të letërsisë cilësore, që do të sillte në letërsinë shqipe. Kështu që Ismail Kadare, jo vetëm ka çuar përpara letërsinë shqipe, por e ka plotësuar, e ka pasuruar duke e çuar në një drejtim, në një formë të tillë që nuk kishte qenë më përpara. Shumë pak dhe shumë rrallë ka të tilla mënyra rrëfimi tek autorët e rrëfimit përpara tij.

N.- Nga se ndryshon kjo mënyrë rrëfimi nga të tjerat? Cila është karakteristika e këtij rrëfimi dhe ku ndryshon nga rrëfimi klasik?
-Ismail Kadareja nuk e fillon tregimin e tij, p.sh. “–Në qytetin N. një mbrëmje....”, por në mënyrë të veçantë për çdo shkrim të tij, pa hyrë në hollësi të tjera, unë kam bërë një studim të veçantë, ku ana tjetër është paraqitja me paragrafë dhe personazhe. Ku si fillon njëri nuk fillon tjetri. Nuk i ndan fjalët e autorit nga fjalët e personazhit, si dhe përshkrimet, ndërthuren në një mënyrë të re dhe ky lloj shkrimi nuk njihej përpara. Nuk i ka shenjat e pikësimit si më parë. Gjithashtu shumë e rëndësishme është se Ismail Kadareja ka bërë që gjuha shqipe të ecë përpara edhe me formimin e fjalëve të reja, dhe kjo ka hapur mundësinë të zgjerohet edhe të përdoret edhe në fusha të tjera si ekonomia, politika, shkenca, etj., Formimi i fjalëve të reja si pjesë e stilit artistik ka bërë që gjuha shqipe të ecë në drejtimin që nuk është prekur më parë. Ka disa raste që fjalët  dhe paraqitja e tyre janë surrealiste, si psh.: Jetë-mosjetë-çjetë. E kundërta e jetës është vdekja. Kadareja na sjell analogji surrealiste.  Ka marrë fjalën ftesë, dhe po ta lexoni në libër, do të shihni se sa trillime artistike të gjalla surrealiste ka aty vetëm me një fjalë. Ismail Kadareja ka mundur t´i japë mundësi shqipes që nuk ishin hasur përpara. P.sh. “Pluhur lumturie”, askush më parë në gjuhën shqipe s’e kishte bashkuar fjalën pluhur me fjalën lumturi. Kjo ka bërë që të çlirohen lidhjet e ngurta, dhe ka krijuar mundësi për lidhje të reja. Pra ka krijuar lidhje të reja dhe mënyra të tjera si kurrë më parë. Një rrymë, një stil model, pasi në mënyrën e paraqitjes së botës nuk mund të kemi vetëm mënyra dhe lidhje fjalësh të vjetra e të zakonshme. Kjo ka bërë ndryshime rrënjësore në sintaksën e tij. Për këtë arsye përthyhen edhe në sintaksën e re. Pra, përthyen mendimet e veta. E ka shpalosur shqipen me mundësi të reja nëpërmjet përftesave, si dhe u ka paraprirë zhvillimeve të tjera më tej. Ismail Kadareja, ka gërmuar në motivet dhe mitologjinë e kësaj gjuhe, nuk e ka shmangur porse e ka paraprirë, e ka zhvilluar që të shkoj më tej. Kemi vënë re se shumë shkrimtarë i kanë përdorur këto  përftesa pa e ditur e pa e kuptuar se Ismail Kadareja, ka qenë i pari që i ka përftuar ato. Në këtë mënyrë Kadareja e ka shpalosur shqipen në mundësi të reja. E kam thënë edhe më parë në shkrimet e mia se, kemi një shkrimtar që e ka ngritur shqipen edhe një shkallë më lart; jo vetëm me mundësi të reja por e ka ngritur që nga lashtësia e deri më sot me terma dhe fjalë të reja nga folklori apo nga jeta e përditshme,  shtresa nga më të çuditshmet, ka përftuar pa u shqetësuar fare nga diskutimi kundër përdorimit të gegërishtes apo toskërishtes. E ka shpalosur shqipen pa kufij ndarës ku fillon dhe ku mbaron toskërishtja apo gegërishtja, pa kufij ndarës. Për Ismail Kadarenë, nuk ka kufij se ku fillon e mbaron gegërishtja apo toskërishtja. Ai i përdor natyrshëm pa u shqetësuar fare nga diskutimet e kota, është fjala e gjuhës shqipe dhe pikë. Ai e fillon fjalinë e parë tek romani “Ura me tri Harqe” me një përpunim të fjalisë nga të parat e gjuhës shqipe, e marrë nga pasthënia e Gjon Buzukut  për “Meshari”-n.

N.- Gjithashtu, ju keni nxjerrë në pah edhe lidhjet mes gjuhëve që përdor shpesh shkrimtari Ismail Kadare...
-Ka bërë një lojë të gjuhës shqipe me gjuhët e tjera: anglisht, rusisht, greqisht, gjuhët e Azisë Jugore e deri drejt stepave. Gjuhët e përfytyruara të Azisë Qendrore, turqishtes dhe këto i ka përftuar me mjete të gjuhës shqipe dhe ka hulumtuar në shumë fusha, që nuk kish qenë mundur përpara, dhe nuk mendohej se do t’i bënte shqipja.
Shumë vite më parë, pothuaj 80 vjet më parë ka qenë një tezë,  që shqipen do ta ngulitë një autor gjenial shqiptar. Unë mendoj se s’ka nevojë të presim, ja ku i kemi këta shkrimtarë që po e ngulisin shqipen. Tradicionalë, konservatorë, bashkëkohorë.  Ismail Kadareja, është një shembull i gjuhës shqipe të gjallë dhe dinamike.

N.- Po mbi tematikën e ngjarjeve që përshkruhen në veprën e zotit Kadare, çfarë mendoni profesor?
-Shpesh herë thuhet se Ismail Kadare ka trajtuar tema interesante nga Shqipëria dhe ka bërë përshtypje në botë duke shfaqur një jetë tjetër. Jo, veçantia e tij është se rrëfen një ngjarje jo për ta përshkruar kronologjikisht apo treguar qoftë nga mitet apo legjendat  dhe rrëfimet e tjera. Për Ismailin nuk ka rëndësi ngjarja  në vetvete, kronologjia historike e saj, por domethënia e saj. Në këtë kuptim sjell gjëra të papritura për ne.
Prilli i thyer është një rrëfim për një zakon shumë të rëndë, siç është gjakmarrja. Ismail Kadare i ka të gjitha elementët se ç’është gjakmarrja. Por për të nuk ka shumë rëndësi kjo. Për të rëndësi ka domethënia e saj, të cilën nuk e ka thënë asnjë nga studiuesit e tij deri më tani. Se gjakmarrja është vetëvrasje. Kjo është domethënia.
Marrim një libër që ka qenë i detyruar t’ia ndryshojë titullin nga “ Dimri i vetmisë së madhe” në “Dimri i madh”. Qëllimi i Kadaresë nuk është të nxjerrë ngjarjet kronologjike politike të asaj kohe dhe prishja me Bashkimin Sovjetik, për të cilën ai ka përdorur edhe materiale arkivore dhe dokumentare. Porse prishja e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik ishte një izolim, mesazhi, domethënia del që në titull, vetmia e madhe që do ta shoqëronte vendin tonë për shumë vite me radhë. Ndaj kundërshtarët e Kadaresë dhe mbrojtësit e regjimit u prekën drejtpërsëdrejti nga kjo domethënie që jepej qysh në titull.
Marrim p.sh. “Kush e solli Doruntinën”. Një legjendë shqip, por jo vetëm shqiptare. Një i vdekur sjell në kalë një të gjallë. Pra, Kostandini i vdekur sjell motrën, sepse i kishte dhënë besën. Duket sikur qëllimi i tij është të rrëfejë besën e shqiptarit. Tema themelore, sjell kumtin, strukturën e fjalëve të besës. Jo, nuk është kjo domethënia e kësaj vepre. Porse njeriu në jetën e tij ka dhe një fakt të tmerrshëm që është vdekja. Kjo del nga një lexim i vëmendshëm. Ky libër është një vepër e jashtëzakonshme në letërsinë botërore. Populli me mitologjinë e tij, është përpjekur ta kapërcejë  këtë ngjarje të tmerrshme që është vdekja. Pra sjellja ekzistenciale e njeriut. Po ta shohësh, fjalët në vepër e kapërcejnë këtë ngjarje të tmerrësisht midis jetës dhe vdekjes.

N.- Profesor, ne na është ngulitur në mendje, që nga shkolla e mesme dhe e lartë, se është “Besa”, por më pëlqen shumë edhe interpretimi modern që ju i dhatë veprës “Kush e solli Doruntinën”?
-Po kjo është e gjithëkohshmja në veprat e Kadaresë. Nga ngjarja Ismaili shtrydh simbolikën, lexuesi lexon një ngjarje të jetës shqiptare, ndaj vepra e tij ka kaq famë dhe bujë botërore. Simbolika është shtrati i lojës së madhe botërore, domethënë i jetës njerëzore. Ismail Kadare, e bëri letërsinë shqipe me famë botërore, pasi paraqet historitë e thjeshta njerëzore me një formë jo kronologjike, siç e bën historia apo shkenca të tjera, por në formë simbolike, që vlen për të gjithë njerëzit kudo që janë, me një domethënie të thellë njerëzore. Kadare shtrydh simbolikën si diçka e fuqishme njerëzore. Ismail Kadare, e futi letërsinë tonë në një formë të re letrare. Ai ka një veçori, merr tema që e përcaktojnë njeriun brenda ekzistencës, dhe zgjidhja është letrare jo një fund i lumtur.

N.- Ekziston mendimi i përgjithshëm se shkrimtari Ismail Kadare, rrok temat e mëdha, temat universale, dhe i shtjellon ato me art të madh, ndaj dhe është gjithmonë i suksesshëm...
-Ishim në kohën e realizmit socialist. Në këtë letërsi duhet të triumfonte heroi pozitiv, pasi në të gjitha romanet apo prozat dhe letërsinë e socializmit, triumfonte parimi dhe ideologjia e partisë e kështu me radhe. Po ta marrim në këtë pikëpamje Ismail Kadare merrte tema që përcaktojnë njeriun në një situatë të jetës a të vdekjes dhe sheh se si njeriu sillet në këtë rast. Kjo do të thotë se Ismail Kadare, duke parë këto probleme ekzistenciale nuk e zgjidh problemin me një fund të lumtur, siç ishte parimi i asaj kohe por bën një zgjedhje letrare. Kështu që në veprën e tij, mishërohet një anë tjetër interesante: simbolika, pasi simboli lejon interpretime të ndryshme.  Prandaj vepra e Kadaresë, në gjuhën e saj lejon disa interpretime, sepse nuk jep një zgjidhje, nuk jep një përfundim. Merrni p.sh. “Dimri i fundit” nuk ka një përfundim. Apo “Një natë me hënë”, aty shtrohet çështja për të arritur një fund, duhet vërtetimi me anë të një dokumenti për virgjërinë dhe kjo vajza duhet të shkojë te mjeku. Dhe novela përfundon duke e hedhur këtë copë letër në vijën e ujit. Kjo gjë tregon që në veprat e tij letrare, të mos kemi një zgjidhje siç e kërkonte realizmi socialist, por të përshkohet nga një zgjidhje që unë e kam quajtur të papërcaktueshme. Shkrimet e Ismail Kadaresë kanë edhe një gjuhë të papërcaktuar, d.m.th. lejon mundësi dhe interpretime të ndryshme. Dikush mund të thotë: -po mirë me gjykime të tilla lexuesit çfarë i thuhet. E po ndryshe duhet të kthehemi tek romanet dedektivë, të gjejmë  që dikush vrau dikë. Në të vërtetë veprat e Kadaresë e kanë edhe këtë element, elementin e romanit dedektiv. Prirja për të zbuluar diçka por jo vrasja, por një problem i madh i jetës njerëzore. Për këtë ndonjëherë kritika shpreh mendime krejt kontradiktore. Vepra e Ismail Kadaresë, është krejtësisht letrare për nga mënyra e rrëfimit. Ndaj ngjall tek lexuesi ndjenja emocionale të forta, pasi ai solli një mënyrë të re rrëfimi. Jo vetëm solli domethënie të reja të gjuhës shqipe, jo vetëm përpunoi gjuhën e vjetër shqipe, por bëri që rrëfimi të ngrihet në një nivel të lartë artistik, por ajo që është shumë e rëndësishme për mua e bëri gjuhën shqipe shumë interesante dhe më të bukur nëpërmjet rrëfimit. Ndaj vepra e Kadaresë lexohet me një frymë dhe pasi fillon ta lexosh është vështirë të shkëputesh prej saj. Por edhe pasi e ke lexuar, prapë nuk je shkëputur prej saj, pasi ke kuptuar  mjaft  gjëra, të cilat vazhdojnë  të bëjnë të mendohesh, por edhe të kuptosh artin e madh të letërsisë shqipe.

N.- Profesor, çmendim keni ju për debatin e zotit Kadare me zotin Qose, mbi “Identitetin europian të shqiptarëve”.
-Në këtë debat, duhet të ishin mënjanuar gjërat personale. Unë nuk dëshiroj që anët negative që kanë njerëzit të dalin dhe të bëhen publike, pasi çdo njeri ka anët dhe dobësitë e tij dhe aq më tepër tek njerëzit e artit dhe kulturës shqiptare, pasi është shumë e lehtë të gjesh anë negative tek njerëzit. Disa njerëz kërkojnë nga shkrimtari që të jetë shenjtor. Në jetën e përditshme dhe në jetën politike shkrimtarët janë si të gjithë njerëzit dhe nuk përfaqësojnë modelin e shenjtorit kristian. Nuk janë të tillë shkrimtarët se po të ishin shenjtorë, nuk do të ishin shkrimtarë.  Nuk mund të përputhen këto dy anë. Shkrimtari i hyn një fushe të rëndësishme të jetës njerëzore, por nuk dominohet në këtë aspekt nga ideologjia, nga pedagogjia, nga morali, etj. Prandaj unë mendoj se nga shumë autorë që duan t’i hyjnë kësaj rruge, të mos e bëjnë pasi asgjë me vlerë nuk del as për shkrimtarin e as për lexuesin. Unë u bëj apel  shkrimtarëve që të mos zbatojnë atë parim:  O je me mua ose kundër meje. D.m.th.  Kritikët tanë, historianë,  në asnjë mënyrë nuk duhet të pozicionohen, o je me Kadarenë ose je me Qosen. Këtë mënyrë pranimi unë nuk e pranoj, është jashtë letërsisë, jashtë kuptimit letrar. Kjo formulë e egër, ka lindur pastaj shumë fjalë të egra dhe qëndrime jo të drejta.
Tani të kalojmë tek identiteti i shqiptarëve. Unë jam një nga shkrimtarët që e kamë në vëmendje këtë problem. Ky është edhe një problem i madh edhe i politikës së sotme. Cilat janë këto aspekte që e ngjallën këtë diskutim, duke e çuar drejt një debati. Ismail Kadare, ishte i mendimit se me përmbysjen e diktaturës ushtarake në Shqipëri, do të ndryshonte dhe feja. Kadareja e ka kuptuar edhe vetë se diskutimi për fenë e ka çuar në një drejtim tjetër. Nga ana tjetër Rexhep Qosja ishte në një ambient ku diskutimi për fenë kishte mendime dhe diskutime të ndryshme. Rexhep Qosja ka thënë se: -është e vërtetë që pas pushtimit nga Turqia, u kthyen në myslimanë që të mos asimiloheshin nga grekët dhe serbët. Gjithashtu Qosja thekson se kthimi ynë në myslimanë në atë kohë ishte një gjë e mirë, e vlefshme për atë periudhë, ndërsa në ditët tona në kohët moderne, është e dëmshme. Kjo gjë për ne në kapërcimin historik, është kthyer  në një haraç përballë evropianëve, sepse ne jemi një popull europian. Diskutimi vazhdon edhe sot. Siç e shihni këta autorë mbajnë secili qëndrime të caktuara. Që në kohën e filozofëve të lashtësisë është thënë se e vërteta del nëpërmjet diskutimit, prandaj ne duhet të arrijmë në një etapë të re diskutimi, siç është ai i historianëve, politikanëve, filozofëve, etj. Dhe të dalin në përfundim se identiteti i shqiptarëve është një identitet i veçantë. Në këtë rast “i veçantë” duhet përdorur, pasi shpesh e përdorim vend e pa vend. Unë do ta përmbledh diskutimin për identitetin me një shembull konkret: Skënderbeun. Ai ishte një mysliman, u bë ortodoks e më pas u kthye në katolik. Skënderbeu ka qenë një shqiptar i vërtetë. E pra ky është identiteti i shqiptarëve. Identiteti ynë nuk është thjesht një copë guri, një kometë apo diçka e ngurtë. Ne kemi sot një përpjekje për një identitet europian. Jemi në një fazë që do ta çojmë identitetin tonë drejt Europës, për arsyen se kjo është ana europiane e shqiptarëve, me gjithë fajet që kanë ardhur nga historia. Kjo shpjegohet, ashtu si për shumë popuj të tjerë që të bëhet pjesë e padiskutueshme e Europës. Kjo fjali tregon se identiteti ynë do të jetë europian.

 N.- Profesor, po për Nobelin cili është mendimi juaj?
-Në botë ka shumë shkrimtarë të mirë që vetëm disa prej tyre kanë marrë çmimin Nobel. E askush nuk mund të thotë se ata nuk e meritojnë. Këtu pikëpyetja shtrohet, në këtë masë shkrimtarësh të mëdhenj kush do ta fitojë çmimin Nobel.

N. - E, as shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare nuk e ka thënë këtë në asnjë rast. Porse ne të tjerët, përfshi këtu edhe personalitete të artit dhe të kulturës në vendin tonë dhe në botë kanë të drejtë ta thonë sipas gjykimit dhe argumenteve të tyre. Një ndër ta është dhe Anëtari i Akademisë Suedeze të Nobelit që nga vitit 1983, Knut Ahnlund. Ai dha dorëheqjen në 2005-n, sepse Nobeli iu dha shkrimtares austriake Elfriede Jelinek në 2004-n dhe jo shkrimtarit Ismail Kadare.   
 - Gjithashtu është e vërtetë që për fat të keq, ka pasur disa ndërhyrje qoftë nga shqiptarët apo të huajt, që kanë penguar marrjen e çmimit nga Ismail Kadareja. Ne duhet ta themi në mënyrë të veçantë  se midis të merituarve të çmimit Nobel është dhe Kadareja, dhe se ka disa forca që janë përpjekur ta pengojnë. Dëshira jonë natyrisht ishte që ta merrte. Ne vazhdojmë të presim dhe ta duam Nobelin. Por në kohët e sotme lufta merr forma nga më të ndryshmet. Ka edhe forca të huaja që mendojnë se ndër shqiptarët nuk duhet të ketë shkrimtar me Nobel. Këtë duhet ta kemi të qartë të gjithë ne. Por as Kadarenë dhe as ne kjo gjë nuk duhet të na dëshpërojë. Në fund të fundit rëndësi ka vepra, rëndësi ka vlerësimi që i bëhet nga lexuesi dhe opinioni i madh shqiptar dhe botëror, dhe askush nuk duhet ta vërë në diskutim se Ismail Kadareja do të hyjë në letërsinë botërore,  si shqiptar, me apo pa çmimin Nobel. 

Redaksia Online
l.q/Shqiptarja.com