Agron Tufa: Do të hapim
dosjet e dënimit të artistëve

TIRANE- Krimet e komunizmit do të zbardhen shumë shpejt. Specialistët e Institutit të Studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, një institut i ri që sapo ka nisur aktivitetin e tij, do të kenë mbështetje ligjore për akses të pakufizuar në arkiva. Kjo do të thotë se çdo rast dënimesh, pushkatimesh, internimesh etj do të analizohet përmes të dhënave arkivore e dokumenteve.

Agron Tufa, drejtor i këtij instituti, thotë se pjesë e kësaj pune është edhe bota e artistëve, me Lidhjen e shkrimtarëve e gjithë institucione te artist e të kulturës, ku propaganda ishte më e pamëshirshme se kudo. Çfarë do të kërkohet? Një analiza e hollësishme e ekuilibruar dhe e kujdesshme për çdo rast dhe çdo dokument, në mënyrë që historitë tragjike të mos mbështeten më vetëm në fjalë dhe e vërteta të jetë e plotë.
Ju jeni drejtor i Institutit për Krimet e Komunizmit, i cili synon të zbardhë me fakte të gjithë krimet që janë kryer në këtë periudhë. Mes tyre janë dhe dënimet, burgimet, dhe pushkatimet e artistëve e shkrimtarëve, raste të cilat gazeta jonë ka nisur t'i trajtojë këto kohë. A keni në planet tuaja të zbardhni diçka edhe në këtë plan?
Instituti i Studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit thelbin e veprimtarisë së vet ka marrjen në shqyrtim të dokumentacionit të arkivave të fshehta, të cilat detyrohen me ligj t'i japin akses specialistëve tanë dhe brenda kuadrit studimor duke ju nënshtruar një ekspertize dhe kriticizmi çdo lloj dokumenti që gjendet në ato arkiva, do të synohet zbardhja sistematike dhe organike e gjithë bëmave në çdo lloj sfere, në mënyrë të veçantë, dhe për Lidhjen e Shkrimtarëve dhe artistëve në përgjithësi. Ka qenë në qendër të vëmendjes së aparatit të sigurimit të shtetit pikërisht veprimtaria e shkrimtarëve e artistëve. Këtë e tregon edhe fakti që ka patur mbi 160 informatorë të sigurimit të shtetit vetëm institucionet qendrore të kulturës. Kjo të bën të mendosh se ka qenë në fokus vrojtimi të pandërprerë. Këtu kemi të bëjmë me dramën e madhe morale që ka ndodhur brenda institucioneve të artit të Lidhjes së Shkrimtarëve. Sasia e dënimeve, ndalimeve, fakte të ndryshme të përndjekjes së represionit, e vërteton këtë dhe kemi të bëjmë me fakte, jo me hipoteza.Do të na duhet që gjithë këto krime t'i vërtetojmë në mënyrë dokumentare.
A mendoni edhe ju se Arkivi i Lidhjes së Shkrimtarëve është dëmtuar a zhdukur?
Flitet për zhdukje arkivash por me sa di unë nuk qëndron ky argument. Lidhja nuk ka pasur një arkiv që të funksionojë si Arkiv i Sigurimit të Shtetit. Të gjitha bëmat do të gjenden të klasifikuara në arkivat e sigurimit, si në Arkivin e Ministrisë së Brendshme a në Arkivin Qendror të Shtetit. Gjithçka gjendet në dosjet hetimore dhe ato gjyqësore. Përmes këtyre do të ndriçohen shumë ngjarje e dilema që kanë mbetur pezull në diskurset tona publike. Do të ishte me interes dhe në nderin e këtij Instituti që të merret me këtë sferë, që të mos ketë tymnajë, dhe gjithçka të zbardhet me ekspertizë të lartë, të krahasuar, për të eleminuar çdo lloj manipulimi a dyshimi të mundshëm.
Unë mendoj se në Lidhjen e Shkrimtarëve ka patur më shumë indikacione. Ka patur një survejim të pandërprerë të Sigurimit të Shtetit dhe barra në këtë rast është jo vetëm në kuptimin gjithëpërshirës institucional si Lidhje, por edhe individual. Gjithëseicili ka një ndërgjegje të caktuar dhe koston e saj. Zbardhja shkallë shkallë, integrale, e organike e Lidhjes së Shkrimtarëve, historia e këtij institucioni, gjithë etapat, gjithë fazat, kush ka drejtuar, dhe rolin që ka pasur, është me interes të madh publik, historik e edukativ, për të parë historinë e këtij institucioni në shërbim të doktrinës, propagandës dhe ideologjisë. Është e nevojshme kjo në radhë të parë për të qartësuar tymnajën, por edhe për edukimin e brezave në të ardhmen.
A i trembeni ndërhyrjeve apo përballjeve me ndonjë rast të veçantë?
Mendoj se nuk duhet patur asnjë ngurrim, kushdo qoftë e çka do qoftë. Kriteri ynë është të preket e të dëshmohet bindshëm e vërteta. Edhe sikur toka të përmbyset, këto dokumente që do të nxjerrim, do të kemi kujdes të madh që gjërat të mos jenë, relative dhe evazive. Kjo kërkon punë shumë të madhe, që bëhet më tej bazë për studimet që do të zbulojnë arsyet pse bëheshin, nga çfarë nxiteshin, për të parë tendencat, kahjet. Sigurisht kemi të bëjmë me psikologjinë njerëzore në kushte të caktuara. Të gjithë këto elemente do të vihen në peshore. Në fund të fundit, duhet sqaruar mjaft mirë sfondi psikologjik dhe histori, kur ngjarjet ndodhin, presioni i faktorëve etj. Kemi të bëjmë me një dukuri që cënon rëndë moralin jo vetëm kolektiv por edhe individual të shumë personave që përfshihen.
Megjithatë ne nuk jemi instancë që ndërton gjyqe e penalizon, por jemi një institut që zbardh të vërtetën e asaj që ka ndodhur, siç bën i gjithë rrjeti i instituteve analoge në botë.
Në debatet e fundit janë përmendur shpesh emra konkretë, janë bërë sulme të forta, janë ofruar shpesh herë edhe fakte e dokumente. A mendoni se janë të nxituara. Mos po përbalten njerëz pa të drejtë? Nisemi nga rasti i fundit i Agollit dhe i Buzës… Besojmë se e vërteta duhet të jetë diçka më e thellë…
Këtu qëndron çështja. Ne jemi të detyruar si opinion qytetar, që t'ju zëmë besë në fjalë. Këto janë fjalë. Problem është të gjenden dëshmi të pakundështueshme. Nuk duhet të flitet me hipoteza, me më duket sikur, e gjëra të kësaj natyre që relativizohen shpejt. Më e sakta do të ishte ndërmjetësimi dhe përforcimi i çështjes me dokumente, me akte. Përderisa deri më sot nuk është zbardhur fakti konkret, nuk kemi dhe aq të drejtë të besojmë gjithçka thuhet.
Pra është relative ajo që nxitet artificialisht një atmosferë, pa pasur fakte konkrete. Imagjinata tejkalon çdo kufi të arsyes. Sensibilitetet janë vërtet të përndezura. Ndaj duhet me çdo kusht të flitet me gjuhën e dokumenteve e dosjeve, që të zbardhet historia, jo e pjesshme dhe jo fragmentare, por tërë historia e Lidhjes. Ky është një projekt i Institutit tonë. Do të kërkojë sigurisht kohën e nevojshme për të realizuar qëllimet dhe synimet.
A mendoni se kanë qenë përgjegjës drejtuesit e Lidhjes për dënimet që janë dhënë ndaj artistëve e shkrimtarëve?
Nëse nuk do të jenë ata përgjegjës, kush do të jetë tjetër? Vetëdijshëm ata kanë qenë të përfshirë brenda një sistemi, por kanë pasur padyshim edhe të drejtën të mënjanohen. Nuk kanë asnjë lloj justifikimi të thonë sot: "mua më morën dhe më vunë dhe unë duhet ta tërhiqja këtë pendë të rëndë". Çdo njeri që ka arritur ta prekë e të vetdijësohet për sistemin e së keqes, mund t'i mënjanohej përgjegjësisë duke u kufizuar modestisht në rolin e një shkrimtari që merret me një punë të përditshme.
Por unë mendoj se ka ndodhur krejt ndryshe. Po t'u drejtohemi veprave letrare, opusit propagandistik gjërat na dalin krejt ndryshe. Ka pasur zell, madje zell të tepruar, që e tejkalon imagjinatën tonë të sotme. S'mendoj se ka pasur diçka me detyrim. Pastaj poezitë, poemat e shumta, nuk të dikton kush me gisht në tavolinë se si shkruan e çfarë shkruan. Ka pasur një fenomen tipik shqiptar që lidhet me atë idiomën, "të jesh më qen se qeni". Pra një zell i tepruar.
Unë besoj se nuk është e nuk duhen parë si viktima udhëheqësit e institucioneve të kulturës, por edhe të Lidhjes në veçanti. Ka qenë Dhimitër Shuteriqi, apo para tij kushdo që ka qenë, po ashtu edhe ai që ka ardhur pas Shuteriqit, dhe kanë qenë poste që janë mbajtur me një zell të caktuar.
Përmendët krijimtarinë e tyre. Si po e menaxhojnë sot ata këtë krijimtatri që i përket realizmit socialist?
Krijimtaria në fund të fundit është vetëpenalizimi i këtyre personave, sepse ajo gjendet me shumicë, sikundërse nuk ka asgjë të keqe për atë lloj kontributi të talentit individual, që ka pasur seicili. Ata kanë marrë meritat, janë vlerësuar vazhdimisht.
Kemi të bëjmë me një institucion si Lidhja që ka qenë gjenerator i një të keqe të madhe publike kolektive, një ndër mekanizmat bazë të shpërlarjes së trurit. Është një lloj letërsie që sot nuk rikthehet dhe nuk ka lexues që t'i futet e ta lexojë, të ndërtojë një komunikim me të. Kjo është sot një varrezë masive letrare.
Krejt në fund, mund të na jepni një opinion personal, si shkrimtar, jo si drejtues i këtij Instituti… mbi rastin e debait mes Maks Velos dhe dy ish-drejtuesve të Lidhjes. E njihni këtë rast dhe e keni një koment mbi të?
E kam lexuar librin e Maks Velos "Koha antishenjë". Madje kam qenë nga ata që e kam riprodhuar disa fragmente në gazetën letrare 'Fjala'. Por ato janë kujtime. Dalim dhe njëherë tek ajo që thashë, unë i zë besë në fjalë Maksit. Por pjesa tjetër e formimit tim profesional, si studiues, ku çdo gjë nuk legjitimohet sot nëse nuk e përforcon me referencë, më bën të përmbahem, për t'u njohur realisht me aspektin dokumentar. Mund t'i zësh besë në fjalë edhe Kujtim Buzës. Varet nga anoj unë. Sigurisht në këtë rast anoj nga Velo. Megjithatë është i domosdoshëm ndërmjetësimi me njohjen e arkivës për këtë çështje.
(shqiptarja.com)