Dimër i rëndë 1943-1944 dhe një
kongres ballistësh në mes të tij 

Fillimi i janarit 1944 në luftën e përgjithshme mes Boshtit Fashist dhe aleancës antifashiste Anglo-Sovjeto-Amerikane kishte mbi një vit që ecte në favor të hovshëm të këtyre të fundit. Në Shqipëri këtë disfatë të pandalshme të Hitlerit e dinte pjesa më e madhe e popullit. Nazistët ishin të humbur.

Pasi në fundnëntor 1943 tre aleatët kryesorë të luftës totale kundër gjermanëve kishin organizuar me sukses Konferencën e Teheranit dhe bashkërenduar valën e re të goditjes, pasi në 20 dhjetor Josif Visianoroviç Stalini në një mesazh personal tepër sekret i shkruante presidentit amerikan Frank Delano Ruzvelt se i vlerësonte shumë vendimet e mara në Teheran “për shpejtimin e fitores sonë të përbashkët dhe për vendosjen e një paqeje të shëndoshë midis popujve në të ardhmen“, në 4 janar 1944 shefi i bolshevikëve sovjetikë i shkruante sërish Ruzveltit: “Lexova me gëzim në shtyp lajmin se po shëroheni. Ju dërgoj urimet më të mira dhe sidomos urimet për një shërim sa më të shpejtë dhe të plotë”.

Raportet mjaft bashkëpunuese, por edhe shumë të ngrohta dalloheshin edhe në marrëdhëniet me Stalinin të Çërçillit, ato kohë demokratit dhe antikomunistit më të njohur të Perëndimit.

Por nuk mendohej kështu në Shqipëri. Këtu ngjarjet ecnin krejt në të anasjellën. Për ta matur se sa në të kundërt të prirjes botërore antifashiste shkonte kjo dinamikë, duke qenë se fajin e palës PKSH e dimë mirë që të gjithë, po i japim reliev kësaj here asaj të Ballit Kombëtar, rreth të cilës ende ka mëdyshje dhe paqartësi.
 
BK para sprovës për vetë analizë
 
Për ta kryer një përpjekje të tillë do t’i drejtohemi ngjarjes më domethënëse të BK për tërë jetën e saj politike, që kur u krijua e deri sa, pas lufte, mbijetoi në emigracion në formën e partitëzave dhe pas rënies së diktaturës në Shqipëri e vijoi inercinë e vet deri sa u bë forcë politike krejtësisht e papërfillshme.
Ky është kongresi i ballistëve, sigurisht i pari i tyre. Dhe i fundit gjatë luftës.

Më kryesori në të tërë jetën e BK.

Në sprovën e analizës që do të bëjmë, kemi një fat: të dhënat për këtë ngjarje na vijnë prej më të informuarit historian shqiptar të Luftës së Dytë Botërore, njëkohësisht edhe protagonist i saj, Profesor Kristo Frashërit. Ne thjesht faktet që ai paraqet, shumë më të plota se të vetë ballistëve, do t’i lexojmë jo sipas këndvështrimit të tij, i cili është përherë për t’u respektuar, por edhe të mbështetur në një shtrat të historishkrimit të para nëntëdhjetës.

Do të ndjekim, si një prej mijra këndvështrimeve, mënyrën tonë. Sepse secili ka “çelësin” e tij.

Për këtë ngjarje politike shumë të rëndësishme të Ballit Kombëtar, por edhe të vetë luftës, heshtja e historisë zyrtare të periudhës realkomuniste ka qenë e hekurt. Nëpër librat shkollorë, përfshi edhe ata universitarë, nuk e gjen as të shkruar posaçërisht për keq. Në këtë profil të fundit ai u ekspozua vetëm në botime speciale një dhe shumëvëllimëshe për luftën apo në studime të veçanta. Në të gjitha rastet nëpërmjet fare pak radhëve.

Por përse historishkrimi i gjysmëshekullit të diktaturës së proletariatit bëri mund të madh që kongresi i parë i Ballit Kombëtar të shfarosej nga kujtesa kombëtare? Mund ta përdorte fare mirë për ta djallëzuar.

Arsyeja kryesore e censurës ka të bëjë, sipas mendimit tonë, me një “të fshehtë” të kësaj ngjarjeje: ajo nuk është aq zi sa të përdoret lehtësisht për propagandë. Në rast se, për shembull, do të përpiqeshin të nxirrnin në pah se në atë kongres nuk kishte aq unitet të plotë për çështjen e bashkëpunimit të tërthortë me gjermanët, kjo ngjarje jo vetëm do të hidhte edhe ca reze drite pozitive mbi ballistët, por prej kësaj të pazakonshmeje ngjarja e tyre kongresuale do të merrte në opinion dhe në histori famë të madhe, duke mënjanuar apo imtësuar atë që PKSH e konsideronte të realizuar prej saj në të njëjtin qytet, Berat: krijimin e të quajturës Qeveri e Përkohshme Demokratike.

Një rrethanë e tillë censure të kuptueshme prej kundërshtarëve politikë të Ballit Kombëtar bëhet e pashpjegueshme, mezi e interpretueshme, përballë faktit tjetër, shumë të çuditshmit dhe të bujshmit: për këtë kongres edhe vetë ballistët e sidomos grupi udhëheqës i tyre ka heshtur apo ka mezi folur. Duke vepruar kështu edhe ata kanë ndihmuar që ngjarja të mos lërë asnjë gjurmë të ndjeshme në opinionin publik dhe në historinë nacionale.

Kanë kapërcyer jo vetëm pesë dekadat e regjimit bolshevik por edhe më shumë se dy e gjysmë të tilla të pas rënies së tij dhe askush prej elitës së ballistëve nuk ka sipërmarrë një botim për këtë kongres. I vetmi që ia ka nënshtruar këtë ndodhi politike analizës profesionale, si edhe pasurimit me ndonjë informacioni të ri, është studiuesi Uran Butka. 

Të habit ky qëndrim mënjanues ndaj kësaj kryengjarjeje kur sheh se heshtjen ndaj saj e ka kryer me tërë vetëdijën dhe vullnetin e tij të fortë vetë një nga eksponentët pjesëmarrës në të si edhe po ashtu pas lufte. Menjëherë pas vdekjes në SHBA të udhëheqësit historik të BK, Mit’hat Frashërit, ky u zgjodh kryetar i kësaj organizate. Bëhet fjalë për Hasan Dostin.

Jetëndërruar në 1991, në 2008 i biri i tij, Viktori, botoi në Tiranë librin biografik për të atin, ku janë përfshirë edhe mjaft dokumente zyrtare të Ballit Kombëtar gjatë periudhës së konfliktit botëror 1939-1945, si edhe pas saj. Mes tufës së tyre nuk gjendet asnjë që ka lidhje me ngjarjen kongresuale të nacionalistëve.
Në të vërtetë libri ka një gropë të madhe: periudhën 26 tetor 1943, çast kur BK publikoi në Shqipëri “Thirrjen Nacional-Çlirimtarëve” dhe “Thirrjes Shqiptarëve” të kryer në emigracion në 28 nëntor 1945.

Janë prej Hasan Dostit plot njëzetë e pesë muaj heshtje shumë të qartë, ndërsa ai qe anëtar i Komitetit Qendror të Ballit Kombëtar.

Që nuk kanë bërë zë për periudhën e pranisë së Shqipëri, si forcë pushtimi, të gjermanëve, janë shumë eksponentë të kësaj organizate dhe prej kësaj kuptohet mirë vështirësia e tyre për t’i qartësuar historisë kombëtare përse, ndryshe prej periudhës kur qenë italianët, hoqën dorë përfundimisht nga lufta me armë kundër nazistëve.
Ndërkohë për këtë heshtje të thellë Hasan Dosti ka edhe ndonjë arsye tjetër.

Në kongresin e Beratit ai u kritikua prej disa pjesëmarrësve se qe përgjegjësi kryesor i qëndrimit të lëkundur, madje shumë afrues, me pushtuesit. Sipas qortuesve të tij kursi i mëparshëm i BK me shpirtin e kompromisit ndaj të huajve, të cilën që të gjithë ia hodhën mbi shpinë Dostit, jo vetëm nuk përputhej me thelbin programor të një organizate nacionaliste siç qe Balli Kombëtar, por binte krejtësisht ndesh.

Kështu në kongresin e Beratit Hasan Dosti u përjashtua nga radhët e anëtarësisë në Komitetin Qendror, çfarë qe një forum udhëheqjeje vetëm me elitë: gjithsej ishin shtatë-tetë vetë.
 
Numri dy i Ballit Kombëtar Abaz Ermenji?
 
Heshtja këmbëngulëse dhe masive e eksponentëve kryesorë të Ballit Kombëtar për kongresin e tyre të parë të mbajtur në Berat nuk mban të kyçur brenda vetes vetëm padëshirën personale të Hasan Dostit për të mos e kujtuar ngjarjen ku u kritikua fort si përgjegjës për kursin e deriatëhershëm të oportunizmit ndaj pushtimit italian. Pikërisht për këtë faj, siç e vumë në dukje edhe në shkrimin e mëparshëm, ai u dëbua nga komiteti qendror i kësaj organizate dhe nuk u ndodh më në listën e re.

Nuk mund të shkruante çfarë ngjau në këtë kongres Hasan Dosti, edhe pse gjithçka rreth punimeve të tij e dinte shumë hollësisht, sepse pas vdekjes në Mit’hat Frashërit në 1949 ai do të bëhej, ndërsa jetonte në SHBA, kryetar i BK dhe për rrjedhojë edhe drejtues i Komitetit Kombëtar “Shqipëria e Lirë”.

Si mund ta shkruante në biografinë e tij se qe një i përjashtuar nga forumi kryesor i udhëheqjes?

Nuk ishte fare i interesuar për shkrimin e detajuar të këtij kongresi edhe një eksponent tjetër, i cili si edhe Dosti, pas vdekjes së liderit historik të Ballit Kombëtar, Mit’hat Frashërit, u bë udhëheqës i tij, madje duke e gëzuar këtë status edhe pas rënies së regjimit stalinist në Shqipëri: Abaz Ermenji.

Këtij në Berat i pati ngjarë mosrealizimi i një ambicieje të vjetër. Abazi, ballist me koncept të kundërt me atë të Hasan Dostit në raport me pushtuesin, përherë i gatshëm dhe i dëshiruar që ndaj tyre BK të zgjidhte luftën me armë, nuk u miratua të qe komandanti i përgjithshëm i forcave ushtarake të organizatës.

Po të realizohej kjo do të ishte një mënyrë e shkëlqyer që të ndodhej shumë afër me postin e kreut, si pasardhës i Mit’hatit pas ndonjë vdekjeje të këtij për shkak të moshës së lartë apo edhe të një lëngimi të zemrës, të cilën lideri historik e kishte të sëmurë.

Ose edhe në rast të ndonjë zëvendësimi të papritur të tij, ndonjë “grushti shteti” brenda organizatës.

Alternativa e detyruar e heshtjes për kongresin e parë të Ballit kishte edhe një të dëshiruar të tretë, po ashtu edhe ky eksponent i dorës së parë: Ali Këlcyra.
 
Faik Quku shpjegon në një libër me dy vëllime
 
Aty, në kongres, duhet të ketë ngjarë diçka për të cilën të gjithë krerët ballistë, edhe pse qenë me pikëpamje të ndryshme për mjaft çështje të diskutuara, për diçka janë njëlloj dakord të mos e thonë, të mos i japin mundësi historisë ta regjistrojë dhe tua kujtojë brezave të ardhshëm.

Duke u mundur të fiksojë kohëzhvillimin e tij historiani Kristo Frashëri nënvizon se “Faik Selenica, një pjesëmarrës i thjeshtë i kongresit, njoftonte më 1951 se Kongresi i Beratit i zhvilloi punimet e veta nga 1-3 janar 1944, Hasan Dosti thotë më 3 janar, kurse Faik Quku, edhe ky pjesëmarrësi i kongresit, madje një nga organizatorët e tij, shkruan se punimet vazhduan dy, ditë 3-4 janar 1944”.

Duke qenë se profesor Frashëri konsideron si burimin kryesor dhe më të sigurt Faik Qukun, si edhe librin e tij dy vëllimësh “Qëndresa shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botnore”, të botuar në Tiranë në 2006, gjejmë rast të vëmë në dukje se edhe Faiku, me arsimim ushtarak të përfunduar në Akademinë San Cyri të Versajës në Francë, më pas edhe me një akademi tjetër të kryer në Torino të Italisë, pati shërbyer si oficer karriere në qytetin e Beratit gjatë kohës së monarkisë.

Faiku qe, duke filluar nga kohë krijimi i Ballit Kombëtar, edhe sekretar i përgjithshëm i tij, në një farë mënyre “organizativi”, i ngarkuari me funksionimin e brendshëm të organizatës.

Ajo që ai shkruan për kongresin, jo vetëm për shkak të detyrës, por edhe të natyrës së tij korrekte, ndihmon të konsiderohet burim i besueshëm.
Sipas Qukut ata që kërkuan tek Mit’hat Frashëri mbajtjen e domosdoshme të një kongresi ishin të dy grupimet kryesore që vepronin brenda Ballit Kombëtar. Këto palë qenë, edhe sipas Kristo Frashërit, “ballistët e brezit të vjetër që kishin në dorë Komitetin Qendror ashtu edhe ballistët e brezit të ri që mbisundonin në komitetet krahinore”.
Më tej ngjarjet janë zhvilluar pak a shumë me këtë rrjedhë: kërkesa unanime për ta mbajtur kuvendin u miratua pa asnjë tension përplasjeje. Menjëherë pas kësaj Faik Quku u dërgoi, si Sekretar i Përgjithshëm i Ballit Kombëtar, një qarkore të gjitha komiteteve krahinore. Në të porositeshin të zgjidhnin dhe dërgonin delegatë në kongresin e parë të tyre, cili do të mblidhej në qytetin e Beratit më 3 janar 1944.

Çdo komitet krahinor, sipas direktivës së dhënë, do të dërgonte një numër të caktuar delegatësh, gjysma e të cilëve do të qenë anëtarë të komitetit krahinor, kurse gjysma tjetër përfaqësues të çetave të armatosura.

Me baraspeshim të dy krahët e BK patën vendosur për mbajtjen e kuvendit të tyre dhe me po aq ekuilibër u përpoqën të materializojnë me përfaqësues edhe sallën, ku do të debatohej dhe merreshin vendimet. 

Gjithnjë sipas Faik Qukut, kur kongresi u hap në pasditen e 3 janarit 1944, që ishte ditë e enjte, nëpër karriget e kinemasë së Beratit ndodheshin të ulur 74 delegatë. Duke pasur parasysh edhe rrethanat e luftës, po ashtu edhe të largësive, pse jo edhe situata të tjera, cilësia e përfaqësimit nuk qe e plotë.

Në librin e tij dyvëllimësh, çfarë e qëmton dhe e bën të dukshme edhe profesor Frashëri, Faik Quku pohon se nga çetat e Shkodrës në këtë kongres të parë të Ballit “nuk erdhi asnjë delegat; po ashtu nga Durrësi dhe nga Elbasani; nga komiteti i Korçës asnjë, por nga kundërshtarët e komitetit erdhën Qazim Prodani, Jani Dilo së bashku me Xhevdet Kapshticën dhe 3 djem të rinj; nga Tirana mjaft delegatë, por asnjë nga çetat; nga Berati dhe nga Gjirokastra erdhën shumë delegatë; nga Vlora prej çetave asnjë delegat. Nga Vlora meqenëse nuk kishte komitet erdhi avokati Skënder Muço së bashku me disa shokë të tij”.
 
Pikëpamja e Balli duhet të militarizohet sa më shpejt
 
Quku informon historinë se të enjten e 3 janarit 1944 në vigjiljen e tij, paradite, kongresi kishte përjetuar një ngjarje krejt të veçantë, mjaft domethënëse dhe rrezatuese për të mos u lënë në terr apo mbështjellë mes pluhurave të harresës.

Qe mbajtur mbledhja e fundit e komitetit qendror të Ballit, i cili sipas rregullit do të ndërrohej gjatë punimeve të kuvendit dhe në vend të tij organizata do të drejtohej prej një të riu, të porsazgjedhur.

Faik Quku, përherë në pozicionin si sekretar i përgjithshëm i Ballit Kombëtar, i parashtroi forumit një tezë veprimi mjaft të rëndësishme, për të cilën, në vijim të orientimit politik të organizatës, komiteti qendror në ndërrim ua bënte tërë anëtarëve dhe ndjekësve të vet. Teza e hedhur për diskutim prej ushtarakut të përgatitur në dy akademi të Perëndimit, pra e një mjeshtri të efektivitetit të luftës së armatosur në rrethanat e kërcënimit të sovranitetit territorial të një shteti, “e vetmja rrugë shpëtimi nga ndeshja me forcat partizane”, ishte “militarizimi i organizatës balliste”.

Sipas tij rritja e aftësisë përballuese ndaj goditjes ushtarake që PKSH po i jepte Ballit Kombëtar, mund të realizohej me ushtarizimin total të saj. Ku çdo ballist duhej të qe një luftëtar me armë në sup dhe në duar.

Vetëm kështu, besonte Faik Quku, mund të përmbahej, frenohej dhe mbase ndalej, lufta ndërmjet dy palëve të rezistencës. Sekretari i Përgjithshëm i BK nuk mendonte se një militarizim i Ballit dhe rritje e fuqisë luftarake të tij do të zgjeronte përmasat e përleshjes dhe gjakun e derdhur. Gjykonte se do të ngjante e kundërta: fikja.

Përballë gjermanëve të armatosur deri në dhembë dhe të përgatitur shkëlqyeshëm ushtarakisht, njësitë e Lëvizjes Nacionalçlirimtare, për të mbijetuar, do të zbutnin qëndrimin ndaj forcave luftarake të rritura të nacionalistëve, do t’u druanin atyre dhe kështu do të hapeshin për ndonjë kompromis të përkohshëm me ta.

Në një farë mënyre vëllavrasja do të pakësohej, me shpresë që në të ardhmen të mënjanohej fare. Balli njëkohësisht do të ruante identitetin e tij politik dhe me çlirimin e vendit do të imponohej në madhësinë e pjesës së pushtetit që do të merrte.
 
(Vijon)
 
Redaksia Online
XH.K/shqiptarja.com