Drama e panjohur Koliqit në vitet '70
ku parashikohej rënia e komunizmit

Ngjarja e dramës zhvillohet në Shkodrën e tij, në vitet ’70, kur diktatura ishte ende në kulmin e saj, në mesnatën e rëndë. Autori, si një orakull, parashikon vdekjen e diktaturës, por dhe atë të veten…
 
Në librin e tij “Panteoni i nëndheshëm” shkrimtari Visar Zhiti  i kushton një vend të veçantë shkrimtarit Ernest Koliqi, dhe veprë ssë tij të ndaluar gjatë regjimit komunist.  Aty Visar Zhiti njoftoi për herë të parë ekzistencën e një drame të rrallë të Koliqit shkruar në vitet ‘70 me titullin  “Rrajët lëvizin”, e shkruar në Romë, një dramë përmes të cilës koliqi parashikonte rënien e regjimit komunist në një kohë kur ky fakt nuk artikulohej ende në asnjë vend të Lindjes.
Para pak ditësh me 20 maj u shënua përvjetori i 113 i lindjes së Ernest Koliqit. Për ta kujtuar këtë përvjetor të poetit, shkrimtarit, dramturgut dhe publicistit të njohur e të dënuar përgjatë gjithë viteve të regjimti komunist sjellim një pjesë nga kjo dramë pothuaj e panjohur për publikun shqiptar. 
Ja si e prezanton Visar Zhiti këtë dramë në sprovën e tij “Panteoni i nëndheshëm”:
“E tij është drama e çuditshme, e shkruar në Romë, “Rrajët lëvizin”, e vogël dhe e madhe njëkohësisht, sa e brishte, po aq edhe epos qytetas, klasike dhe moderne, profetike sa asnjë vepër tjetër në të gjithë perandorinë komuniste. Ernest Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që parashikoi rënien e asaj perandorie me një vepër letrare. Ngjarja e dramës zhvillohet në Shkodrën e tij, në vitet ’70, kur diktatura ishte ende në kulmin e saj, në mesnatën e rëndë. Autori, si një orakull, parashikon vdekjen e diktaturës, por dhe atë të veten… rënien e kambanave të Shqipërisë së përjetshme, pra ringjalljen. Parashikimi ka një saktësi tronditëse, jo vetëm për veten, por se vërtet në vitet ’70 diktaturat komuniste nisën të tatëpjetën. Shkrimtari anglez, Xhorxh Oruelli, moshatar me Koliqin, shkroi romanin e zymtë “Tetëdhjetekatra”, si vitin alarmant të triumfit të komunizmit në vendin e tij (nënkupto botën), kurse Koliqi si një anti-Oruell, ose Oruell pozitiv, me dramën e vet, vegoi të kundërtën. Kuptohet, diktatura e goditi dhe e përfoli, e fyeu si shumëçka me shkurtpamësinë e saj. Kjo vepër e vogël i bën nder të madh letërsisë shqipe, inteligjencës në përgjithësi, sidomos asaj të Europës Lindore. Shqiptarët që vuajtën më shumë, dhanë kumtin lajmëtar më shpresëdhënës”.
Më poshtë sjellim nëj fragment nga drama e Koliqit “Rrajët lëvizin”…
Ad.Pe.
 
Nga Ernest Koliqi
 
“Rrajët lëvizin”
(Fragment nga draman e panjohur e vitit 1970)
 
Ngjarje me një dukë
 
...Ëhat are the roots that clutch, ëhat branches groë
Out of this stony rubbish? Son of man,
You cannot say, or guess, for you knoë only
A heap of broken images, ëhere the sun beats…
T. S. Eliot
 
 
Vetjet
Shuku, mësim-dhanës (28 vjetsh)
Ndreka, ish-tregtar (66 vjetsh)
Iza (24 vjetshe)
Roza, e shoqja e Shukut (25 vjetshe)
Ganxhja, e shoqja e Ndrekës (26 vjetshe)
Lina, e motra e Rozës, nzanëse (17 vjetshe)
 
Në Shkodër, me 197...
(Nji odë buke, e gjanë, në nji shtëpi të vjetër zotnijsh. Mure prej shum kohe së palyeme.
Nji tryezë e thjeshtë katranëshe në mjedis rrethue me ndejse të zhgatrrueme të ndryshme njana prej tjetrës. Në fund të dhomës dy dritore të mëdhaja qi biejnë kah rruga. Në perden e mbajtë, në skaj kah fundi, një derë qi qet n’odë të zjarrmit, madej një kanapeh mbulue me pelhurë të zgjedhur, tshti e repun dh’e zverdhkatë në ngjyrë. N’anën e djathtë nji derë qi qet në shenashin. Edhe pse s’mungon dlirsija, ambjeti ep nji përshtypje së lanumi mbas dore. Shifet menjiherë se dikur ajo banesë shkelqente me orendi të begatëshme e dallohej për mbajtje të kujdesshëme. Asht mëngjesi i një dite së dielle vjeshte).
 
LINA (tue hy nga dera e shenashinit, veshë me petka shetije, përshëndetë Rozën qi del
me dy broka plot me uj nga dera e odës së zjarrmit) Nadja e mirë!
 
ROZA Sa heret kenke çue! Mirë se vjen!
 
LINA Mesha në Shkollë të Murgeshavet thohet në shtatë. Mbaroi e këtheva këtu. Erdha
me pa si keni ndjehë e me të marrë me dalë në Fushë të Qelës.
 
ROZA Ka kohë. Nuk do të jet sahati ma tepër se tetë e gjysë. Shetija fillon mbas Meshës s’orës njimbëdhetë të Fretnevet. Po i çoj ujin m’u la Shukut e po vij. Si asht nana?
 
LINA Mirë. I kanë pushue dhimbat n’ijë. Shuku si po asht?
 
ROZA Me shëndet mirë, por, si gjithmonë, i habitun mbas trilleve të veta. Lexon, merr shënime e çohet e shetitë nëpër odë. Duhet me ia përsritë disa heresh fjalën para se t’a marrin vesht: kaq përqëndrohet në mendime...
 
LINA Pregatitë ndoj vepër të re, sigurisht.
 
ROZA Shka me kenë! Humbë kohën kot. Kur s’mujt me nxjerrë gja në dritë sa ishin.... ata, sot duhet t’a kuptojë se puna e shkrimeve të tija ka marrë fund. Mue më ban me plasë. Në vend me ia vu menden si e si me e përmirsue kët gjendjen t’onë dhe m’u vu për fije si shokët, qi pra s’e lanë kurrkund zotsin e tij, bieret mbas andrrave. Jam në hall të madh. Linë!
 
LINA Shuki asht i zoti. Heret a vonë ka me i a dalë m’u rradhitë ndër shkrimtarë në
shej e me kenë i çmuem si meriton.
 
ROZA Prit gomar sa të dalë tërfoja! S’kam besim në zotsin e tij. Ka mbetë mbrapa shokve. Mandej... (me za t’ulët) kujton ti se e lanë... këta të sotshmit me çue krye si shkrimtar? Rrehet kot. Por.... më len t’i a çoj ujin m’u la. Mos u mërzit. Qe, erdha! (Del kah shenashini).
 
GANXHIJA (hyn nga e djathta) Nadja e mirë Linë. S’ashtë nevoja me të pyetë si je pse po shof se ke ndjehe si molla në gem. Kaq herët, sot?
 
LINA Jam kenë në Mesh te Murgeshat.
 
GANXHIJA Ty të ndihmoftë. Edhe unë aty kjeçë në meshë, por ishem në fund të kishës
e s’të kam pa. Ke pasë fat, moj bi, m’u rritë në hir të Zo’it e me marrë mësime të mbara
ndër Murgesha. Mjrisht ka gjind qi, qyshë se kanë le, nuk e kanë pa kishën me sy dhe
nuk njofin ngushullimin e madh t’uratës....
 
LINA Si ime-motër, për shembull, as? Mos i ven faj, Ganxhe. Ka thithë mendimet e...
atyne. Nuk asht zemër – keqe, por koha e përparëshme ka lanë gjurmë të forta në të.
 
GANXHIJA Ajo qi nuk më pëlqen, lum Lina, asht se jote-motër nuk i mban për vete mendimet qi ka, por mundohet me i a rrasë në tru edhe tjervet. Qe, tuk asht zotni Shuku: ai nuk i a thotë të bindun se asht e mirë e e drejtë. E, pra, kisha me thanë se atij i përket ma tepër me u dalë zot mendimeve t’atyre....
 
LINA Unë nuk jam fort e rrahun në këto çashtje. Por... me shka kuptoj unë, Ganxhe locja, Shuku ka mendime krejt të veta qi janë bukur larg prej parimeve t’atyne pa kenë, merret vesh, kurrkund afër me t’onat; me këto të sotmet, due me thënë...
 
NDREKA (tue hy nga e djathta_ Mirë se të gje, zojushë.
 
LINA Mos më thirrni zojushë, zotni Ndrekë. Unë...
 
NDREKA Don ndoshta me të thirrë shoqe? Fjalët shok e shoqe i urrej edhe i kam
qitë, sa për vete, jashtë përdorimit.
 
LINA Më thirrni Linë.
 
GANXHIJA (të shojt) Edhe ti ke nisë m’u ba i mërzitshëm. Lene rahat vajzën qi kurr
s’t’a ka këthye fjalën.
 
NDREKA Ke arsye. Lina s’asht si...
 
GANXHIJA Leni fjalët boshe, po të tham. Po shkoj me ju pjekë nji kafe. E kam xhezën në zjarrm. (Del kah oda e zjarmit).
 
NDREKA (tue u ulë ndejun në kanapeh) O Zot i lum, kjosh levdue qi premtove me më falë nji pleqni të rahatshëme! E din, Linë, sa vuejshem kur ishin ata. Sidomos të diellavet. Nuk u dallote e diellja prej ditve tjera. Qe, ndëgjo. Po biejnë kumbonët e Kiëshës së Madhe. Aman, mos prito, çolma dritoren. Due me ndëgjue kumbonët. (Lina hapë xhamat e dritares). A ka lezet ma të madh? Me gëzue lirisht të diellen; me shkue në Meshë të madhe, ashtu si përpara. Ti je e re dhe s’merrshe gja vesh kur ishin ata. Por ne na e kanë terratisë jetën. Kishim lakmi ata qi dishin. A merr vesht? I njehshim të lum ata qi përsiellshim ndër Rmaj... me i shti në dhe!
 
LINA Unë s’mabaj mend mirë’ po, vërte, të ramit e kumbonvet ishte asokohe i ndaluem?
 
NDREKA Rrebtësisht.
 
GANXHIJA (tue hy me do filxhana në nji
 
NDREKA Të lumët dora, grue. Prej erës kuptohet se na ke pjekë nji kafe tarrnake.
 
LINA (Ganxhes) Njimend pak e kush din me pjekë kafe si ti.
 
NDREKA Duket gja e kollajtë, përkundrazi don shum marifet. Ah. s’ka ma gja të kandëshme se me pi kafe tue ndëgjue kumbonët qi bijnë e tue mendua se “ata” nuk na rrijnë ma përsipër me na marrë frymën. Lirija, lirija, s’ka të paguem në kët botë.
 
ROZA (tue hy ka ndëgjue fjalët e Ndrekës) Liri kallpe... Vetam mendelehti nuk kujtohet
se priftnija i a futë shpirtin njerzis në nji  burg gënjeshtrash lara lara. Nuk asht liri ajo qi pa u kujtue të ban me ndjekë vijën e caktueme prej priftënvet dhe prej qeverritarve të cilët tjetër mendim s’kanë veç me shfrytëzue vogjëlin e shkretë.
 
LINA Pash fen, pse nuk shikon punën t’ande!
 
NDREKA Lene të turfullojë.... Fjalët e saja nuk m’a prishin lezetin e kësaj së dielle plot kumbonë. Kumbomnët s’i bajnë dam kujt. Kjo pëlqente krizmën e batareve qi vinte prej Zallit të Kirirt kur u pushkatojshin Tashti angthi u zhdavarit... Ah. kjo muzikë e kumbonve t’a zgjanon shpirtin.
 
ROZA E besoj: tash qi këthyem prap në Mesjetë...
 
NDREKA Këthyem në jetë te mbarë e të lume!
 
GANXHIJA Po ti, more, pse e gërget? Lene në punë të saj. Ajo asht rritë me ato mendime.
 
LINA (qi ka qitë kryet kah rruga prej dritores së hapun) Gra, eni e shifni. Në krye të rrugacës asht ndalë nji zojë e huej... Se ç’petk qi ka!.... s’ka si bahet ma i bukur... e i rri mbrekulli në shtat.... Qe, ka ndalë diken e dishka po e pyetë tue ba shej me dorë kah kjo rrugacë....
 
(Roza e Ganxhja shpejtojnë me dalë në dritore).
 
GANXHIJA Kush do të jet, vall? Po hyn në rrugacë t’onë. Po afrohet këtej...
 
ROZA  E veshun vërte në mënyrë të përsosun.... Sa t’encun të zhdërvjellët... Shifet se nuk e topitë halli i jetës si ne të shkretave.
 
LINA Zojë e randë duket me kenë....
 
ROZA Po ndalet para derës s’oborrit t’onë...
 
GANXHIJA Jeee... Po kjo shka lypë te na? (bjen trakllojca e derës s’oborrit: i ndëgjohet krizma nepërmjet derës së shenashinit)
 
ROZA Tham se e kanë drejtue gabim...
 
GANXHIJA (tue dalë me shkue e me çelë derën e oborrit) Në kjoftë e huej si do të merrem vesht unë me te?
 
NDREKA (pa u tundë prej kanapehit, tue mbështjellë një cingare në kuti të duhanit) Më thirr mue. Unë italishten e dij....
 
ROZA (si në tallje) E po foli rusisht, jam këtu unë!
 
NDREKA S’ka me kenë nevoja as për ty as për mue. Ka gabue derë, po kjo se kërkon ndokend. Këtu te na s’ka kush punë me të huej... Shko, Linë, të paça, e shif kush asht ajo grue e si po i shkon puna Ganxhes me te.... (Lina del kah e djthta).
 
NDREKA Shum të huej kanë fillue me ardhë. I ka dalë nami vendit t’onë e, tash si udhëtohet pa pengime, shum kend ngucë kureshti m’e shetitë fun e maje. ROZA Në kët shtëpi gjysë të rrenueme s’ka kush shka me pa...
 
NDREKA Eeeh.... Dukur kjo shtëpi ka kenë nji ndër ma të mirat e Shkodrës...
 
ROZA E sot asht çerdhe mijsh. Të mjerët na qi jemi të dënuem me jetue këtu mbrendë.
 
NDREKA (tue mos u vu vesh fjalëve të saja, vazhdon si të flike me vete) Shtëpija e Sinadinvet, zotnij zemërbardhë.
 
ROZA Pasanikë qi jetuen të kërtylun me miradina në shpinë të popullit t’unshëm. Mandej nji prej tyne a më bahet a ishte i dam me gisht si njeri me idena antipopullore?
 
NDREKA Thue për Pjerin Sinadinin, shkrimtar? ROZA (tue hy turravrap pa frymë) E dini se kush asht? E zoja e shtëpis!
 
NDREKA (tue broftë në kambë) Kush? Kush, thae?
 
LINA E zoja e kësaj shtëpije, pra! Ka ardhë prej Italije. Po shetitë oborrin me Ganxhen.
 
NDREKA A ka se si? E ka marrë mire vesh Ganxhja? LINA Po, po ajo flet shqip si na. Asht bijë Sinadinësh; a u thoshin kështu pronarëvet të kësaj shtëpje?
 
NDREKA Ashtu. Po pse ka ardhë?
 
LINA S’dij. Unë porsa u paraqita me te e ngava këtu me ju kallzue.
 
ROZA (me za idhnak Ndrekës) shif: unë të kam pague qiran për nji vjet e, t’a dijsh mirë:para Shën gjergjit nuk los prej klëndej edhe me ardhë të gjithë Sinadinët e dekun e të gjallë...
 
LINA Para se me thanë ashtu, preit me marrë vesh si po merr zhvillim puna.
 
NDREKa (Linës) A të tha Ganxhja me më ba za mue?
 
LINA Jo; por, kësi i a pash gjasën, ajo tash po njitet këtu nalt.
NDREKA Si t’u duk?
 
LINA S’ka si bahet ma e njerzishme. Si cërcerrim bylbyli e ka zanin. Nji buzqeshje e ambël i a ndritë fytyrën kur flet
 
NDREKA Kjo nuk u donte!
 
ROZA Shka nuk u donte?
 
NDREKA Ardhja e kësaj – deh?
 
LINA Po kush asht kjo, zotni Ndrekë? Bash e zoja e shtëpis?
 
NDREKA Kjo – a? Mbas hamendjes asht e bija e Pjerin Sinadinit.
 
ROZA T’atij shkrimtarit me mendime prapanike?!
 
NDREKA (tue mos i vu vesh Rozës flet me Linën) Pjerin Sinadini –unë e kam njoftë – ka kenë njeri me idena të vjefshme, nisjatuer i palodhëshëm veprimesh të mbara, shkruente ndër fletore, qitte libra, ka pasë nji rreth të gjanë miqësh qi e dojshin me shpirt, por edhe shum anmiq qi e mënjijshin....
 
ROZA Njerzit e këqij janë të mënim....
 
NDREKA Ai s’i ka ba keq kuj. Disave, prej atyne qi e mënishin, u kish ba nderna e çfarë ndernash....
 
LINA Po kjo zoja kush asht?
 
NDREKA Sigurisht e bija, qi ka trashigue pasunin e tij.
 
LINA Po vjen! Qe, i ndëgjohet zani. Janë në shenashin me Ganxhen.
 
ROZA Unë s’due t’a shof.
 
LINA Ti rri, he mos pritsh. Të shofim shka thotë e shka ka ardhë ma ba....
 
IZA (tue hy e përsjellun prej Ganxhes, me njerzi të spikatun) Mirë se u gjej!
 
NDREKA Mirë se të bjen Zoti! Unë jam Ndrekë Beitoja, kujdestar i kësaj shtëpije....
 
IZA Më falni qi po u trazoj, zotni Beltoja. Deshta me pa, mbasi më qiti rasa me ardhë në Shkodër, shtëpin e prindve të mij.
 
NDREKA Jeni e bija e zotni Pjerinit, atëherë?
 
IZA Po.
 
NDREKA E kam njoftë babën e juej.
 
IZA (me sy qi i ndrisin papritmas prej gëzimit) Vërtetë?
 
NDREKA Po kush nuk e njifte? Asht përpjekë shum për kët qytetin t’onë.
 
IZA Shkodrën e ka dashtë me shpirt. Ka dekë me zemër të plasun prej mallit të saj. Më flitte gjithmonë për Shkodër, për Shqipni, për kët shtëpi....
(Shikon rreth e rrotull me nji hije mallëngjimi në fytyrë)
Kjo asht oda e bukës.... Aty në skaj dikur ishte nji poltronë ku rrinte gjyshi.... Këndej duhet të jet oda e zjarrmit. A kam lejën t’a shof?
 
NDREKA Kjo asht shtëpija e juej, zojë... Urdhnoni: po ju përsjellim (bashkë me Ganxhen shoqnon Izën dalë kah e mbajta).
 
LINA Sa grue e hijshme dh’e njerzishme.
 
ROZA Kështu e kanë të pamit këto reshpereshat, por përmbrenda janë pleh.
 
SHUKU (tue hy prej së djathtës) Kush asht ajo zojusha qi erdh me Ganxhen n’odë t’onë e shikoi me përmallim të dukëshëm trapazanin e musandrën? Kishte në shikim nji shprehje të çuditëshme! si me kenë tue pa andërr....
 
ROZA Ti, ti, je gjithmonë i humbun ndër andrra, more tatalosh. E kjo bukurushë ka ardhë me të zgjue... agimi e hjedh në liqe synin e qetë. Perhapë lajmin e zgjimit rrezja e parë të parat përshëndetje dridhen në heshti të letë, e shpejt në at lavdi dielli, qi e veshë fare Shkodra kumbon me zane, zhurmë e jetë. E ai diell prendvere i ri shprazet në shtepij udha e lulishta tue ngjallë ngjyra e shkendija, tue mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i hollë: skaj në skaj si lum gzimi tue rreshqitë në syt e vashave, qeshë, e mbush me dritë kaçurrelat e tyne kur shkojnë në shkollë.
 
Redaksia Online
l.q/Shqiptarja.com