Erotika e trazuar e
Lasgushit dhe Migjenit

Pranëvënia nuk u ka pëlqyer asnjëherë të mëdhenjve në art. Asnjëri prej tyre nuk ka thënë gjer më sot: “Unë i ngjaj këtij apo atij.” Pse kjo bezdi gati “patologjike” ndaj pranëvënies? Edhe pse mund të shfaqet në shumë pamje, kur vjen puna te të mëdhenjtë, pranëvënia mblidhet kryesisht në një pikë themelore. Dhe pastaj ajo që vjen në dritë nuk ka asgjë patologjike. Pranëvënia mund të jetë shumë gjëra. Por ajo është para së gjithash një gjë: kufi, limit, kufizim. I kujt? I lirisë.Dhe për ta liria është gjithçka.

Po ndaj studiuesit, si është shfaqur pranëvënia? Edhe mes tyre marrëdhënia nuk ngjan të jetë e lumtur. Pasi ndaj studiuesit pranëvënia e vërtetë është shfaqur përherë në esencë vetëm kështu: ajo vjen duke u larguar. Pranëvënia e vërtetë është afri me largësi brenda. Kështu shfaqet horizonti. Dhe pranëvënia e vërtetë e tillë është në thelb: dritë udhërrëfyese, vizion, horizont. Por horizonti nuk lidhet. Pranëvënia pikërisht këtë të vështirë rreh të bëjë: të mbledhë, të mbajë bashkë atë që nga natyra s’mblidhet dot, atë që na shfaqet ndërsa humb, atë që na qaset ndërsa largohet. Kjo shpjegon vështirësitë e kërkimit komparativist në fushë të letrave. Edhe pse me traditë të gjatë, komparativizmi nuk ka veçse një grusht punësh me vlerë.


Këto të vështira të pranëvënies në rastin tonë janë  mbase më të vështira. Ndaj pranëvënia është në elementin e saj dhe mund të na shfaq gjithë të papriturat e saj. Kjo pasi dy të mëdhenjtë e letrave tona që ne duam të mbajmë bashkë, pasi kush-e-di kështu bashkë mund të na rrëfehen më mirë, pra: Lasgushi dhe Migjeni - duket se janë marrë vesh të na shfaqen vetëm me një kusht të mbrapshtë: o njeri o tjetri, por asnjëherë të dy bashkë.


            Po të perifrazojmë një mendim me vlerë të Ismail Kadaresë do të thoshim se ata kanë ndarë mes tyre Tokën dhe Qiellin dhe ngjajnë të “lumtur” me shortin e tyre. Të lumtur mbase jo, pasi vetëm ata e dinë ç’do të thotë të mbretërosh i vetëm mbi tokë apo të mbretërosh i vetëm në qiell. Pasi toka është tokë vetëm se ka qiellin mbi krye. Qielli po ashtu është qiell vetëm se ka tokën poshtë tij. Pastaj - dhe kjo është kryesore - edhe toka edhe qielli janë të njeriut. Njeriu kështu shfaqet: mbi tokë dhe nën qiell. Tërë jetën e tij njeriu kështu ngrihet, përpiqet të përshkojë këtë midis të përrallshëm që shtrihet mes tokës dhe qiellit, të mësojë të papriturat e shumta të këtij rrugëtimi të pambaruar. Pastaj shfaqet Poeti dhe i bëhet krah njeriut në këtë ndërmarrje të vështirë. Pse, çfarë bën poeti i vërtetë?

Pikërisht këtë: mbledh dritën e këtij midisi të përrallshëm në fjalën e tij. Fjala e tij është masa e vërtetë e dritës që na vjen nga kjo çudi e jetës së njeriut, thotë Heidegger.
Kjo lidhje e pandashme, edhe pse e mbuluar - madje do të thoshim mbase më shumë për këtë: që shfaqet e mbuluar, ky sulm i brendshëm i tokës dhe i qiellit ndaj njeri tjetrit, çfarë na thotë? Një të vërtetë të rëndë. Që Lasgushi e Migjeni, edhe pse në të parë nuk ngjajnë të pyesin për sho-shoqin, madje do të thoshim më shumë për këtë: që shfaqen aq të ndarë, në esencë janë përherë në kërkim të sho-shoqit. Kjo rendje e njerit ndaj tjetrit shfaqet kështu me tërë peshën e krisjes ndriçonjëse, të asaj të çare që hap udhë në të errtit e thellë kah të vërtetave pus të thella që rrinë fshehur si shkëmbinj të rëndë në themelet e letërsisë të një vendi. Nuk është se e “çara” është vetëm e njërit. Është edhe e njërit edhe e tjetrit. Ajo shënon fjalën e tyre. Dhe më gjerë: energjia dhe drita e kësaj të “çare” mban lidhur tërë universin e tyre. Pastaj, për peshën që ka universi i çdonjërit prej tyre, nuk është e tepërt të thuhet që prej këtej, ky tipar i qenësishëm i fjalës së tyre arrin të ndikojë ndjeshëm mbarë poetikën e letrave shqip.


Kjo e “çarë” që mban lidhur Lasgushin me Migjenin është vendi ku mbështetet pranëvënia që bëjmë. Shpjegohet kështu sjellja jonë ndaj pranëvënies. Nuk është se vajtëm ne te pranëvënia për t’i bërë ballë kësaj lidhje në të tëra ndryshe. Ndodh tjetra: vjen pranëvënia te ne, shfaqet ajo për të sjellë në dritë të “çarën”. Dhe pranëvënia shfaqet e kompletuar në trupin e saj të mjegullt: me të dy anët e saj që synojnë pareshtur njera tjetrën dhe me nyjën e përrallshme në mes, atë nyjë që është streha ku rreh i pagjumë vetë shpirti i “çarjes”. Si e ka emrin kjo nyje apo më saktë ky shkëmb i rëndë që rri në mes të dy anëve, ky shkëmb që ndan për të mbajtur bashkë më mirë? Pranëvënia jonë i thotë vështirshëm kështu: eros apo erotikë.

Është fjala që mbase mbledh më mirë se çdo fjalë tjetër të tëra të vështirat e pranëvënies që përmendëm më sipër. Ato të vështira dhe ndoshta edhe më shumë. Pasi tani mund fare mirë të pyetet: Erotika të jetë çudia që mban bashkë Lasgushin me Migjenin? Pastaj të jetë kjo Erotikë e trazuar streha e  përrallshme e takimit të tyre në dukje të pamundur, por që energjia e llahtarshme që vjen thellë honit të fjalës së tyre të mençur i hedh ata pa mëshirë në krah të sho-shoqit? Dhe më në fund, a mund kjo Erotikë të bart në trupin e saj jo gjë tjetër por të “çarën” që na çon drejt e në thelbin e Erotikës në letrat shqip?

Erosi apo Erotika na del kështu përpara me tërë peshën e frikshme të një demoni të vërtetë. Fjala të tremb ngaqë mund të ndriçojë aq shumë. Ndaj nuk ka të ikur nga kjo pyetje: Erosi, çfarë është në esencën e tij? Na duket se jemi më se të familiarizuar me këtë fjalë. E kemi thuajse përditë rrotull nesh dhe nga kjo fjala ngjan e “shurdhuar”. Mbase Erosi ndërkohë na i tha gjithë ç’kish për të na thënë. Po të shtojmë këtu trysninë vrastare që ushtron mbi të çdo ditë fjala tjetër - aq e afërt si natyrë me të - pra Seksi, pamja bëhet e plotë. Tani seksi është kthyer në një Negativitet ndryshe në marrëdhenie me Erosin. I çliruar ligsht, seksi tani është përbindshi i rrugës së madhe që qytetërimi modern e ka të vështirë ta mbledhë një ditë. Shkurt, si fjalë Erosi ngjan i zbrazur, krejt i çmitizuar, i pa-mister.



Dhe megjithatë kjo është vetëm dukja, ajo që shihet në të parë. Pasi thellë-thellë Erosi i vërtetë është gjithmonë ai i pari, energjia dhe drita zbulonjëse e një demoni të frikshëm. Kur fjala plekset aq ngushtë me qenien e demonit përgjigjen e natyrës së saj nuk e gjejmë dot rrotull nesh. Si pa kuptuar, ndërkohë jemi venë në kërkim të saj larg, tepër larg. Dhe atëherë shikojmë që Erosi hyn në radhën e atyre pak fjalëve parësore që mbajnë më këmbë vetë qytetërimin evropian dhe ndriçojnë rrënjët e gjithë mendimit perëndimor. Duke u marrë me estetikën e vështirë të Niçes doemos Heidegger-it iu desh të shkonte larg e të pyeste vetë Platonin. Dhe në bisedë me Platonin ai vuri re një gjë të madhe që më parë ish e mbuluar. Heidegger pikasi që Platoni pyetjen e vështirë të së Bukurës nuk e ngre as thjesht në kontekstin e artit në përgjithësi dhe as thjesht në kontekstin e së Vërtetës, edhe pse e Bukura është pazgjidhshmërisht e lidhur edhe me njerin edhe me tjetrën. Platoni pyet për të Bukurën brenda kontekstit dhe i udhëhequr përherë nga pyetja udhërrëfyese e filozofisë, ajo pyetje që mbetet edhe sot e gjithë ditën pyetja e parë e mendimit evropian dhe që Aristoteli e formuloi thjesht e shkoqur për të gjitha kohët kështu: τι το ον? (çfarë është qenia?)

Duke mbetur një jetë të tërë në hullinë e kësaj pyetje rraskapitëse, Platoni mblodhi dritën që pa aty dhe një ditë bëri pohimin e tij madhor që mban më këmbë tërë vizionin e tij: “Fryma e njeriut, ndërsa shfaqet vetiu, i ka këqyrur (viewed) ndërkohë qeniet e tjera në Qenien (Being) e tyre; përndryshe do ta kishte të pamundur të hynte brenda një forme të tillë jete.” (Plato. Phaedrus. Cituar në: Martin Heidegger. Nietzsche, Book One.Neë York: HarperCollins,1991, p 192; botimi anglisht, përkthimi im.) Në pak fjalë, çfarë mësojmë këtu? Që njeriu kështu është nga natyra: i pajisur me dritën, me pikëvështrimin mbi Qenien  (“vieë upon  Being”).

Së këtejmi nuk ish për Platonin veçse një hap për të na dhënë thelbin e Erosit që kërkojmë. Në se njeriu çlirohet ai çlirohet në radhë të parë kah Qenies. Kjo marrëdhënie çlironjëse parësore e nxjerr njeriun jashtë vetes. Kjo ngjitje (elevation) përtej vetes dhe kjo tërheqje prej vetiu ndaj vetë Qenies është në esencë ajo që i themi Eros. Duke u ngjitur nëpër këtë udhë kërkimi Platoni s’ish veçse një hap larg thelbit të së Bukurës. Ai pikasi që e Bukura është një kategori e ndarë. Ajo edhe u hap udhë edhe të rrëmben brenda pamjesh të befta shqisore me dritën e saj rrezëllitëse por edhe ngrihet pafundsisht kah Qenies. Shkurt, është edhe magjepsëse edhe çlironjëse. Çfarë na thotë kjo?

Që në esencë e Bukura është erotike, ka energjinë dhe dritën çlironjëse të Erosit. Po e Vërteta çfarë bën në esencën e saj? - pyet më tej Platoni. Dhe përgjigjet: na zbulon Qenien. Atëherë, vëren ai, edhe e Bukura edhe e Vërteta janë një në natyrën e tyre. Ato edhe hapin udhë kah Qenies edhe e mbajnë këtë udhë të hapur. Kështu krijohet shtrati i njësuar që mban më këmbë dhe ndriçon vizionin e mendimit të gjerë evropian.
Por si çdo ngrehinë konceptuale madhore edhe ky shtrat është i brishtë në natyrën e tij dhe i hapur ndaj të papriturave. Pasi këtu asgjë nuk është e dhënë në trajtë të ngrirë por gjithçka është në vlim dhe zhvillim të pandërprerë. Mjafton një shmangie në rendin e marrëdhënieve të tij, një lajthitje si pa të keq që ky vizion me peshë udhërrëfyese në gjykimin evropian të plagoset ligsht, të shtrembërohet pa shërim apo të dëmtohet me rrënjë. Mjafton të thuhet kështu, sikundër edhe ka ndodhur apo edhe ndodh: që trupi ynë në gjendjet e tij të caktuara trupore është i strehuar poshtë, të themi në qilarin e qenies së njeriut, ndërsa energjia shqisore dhe drita që vjen këtej, ndjesia, apo sensualiteti në tërësi (feeling) qëndrojnë sipër. Mirëpo nuk është se në fillim rrojmë dhe pastaj fitojmë trupin për të na mbajtur gjallë. Njeriu, thotë Heidegger, nuk e mban trupin e tij sikundër mban thikën në këllëf. Njeriu vetëm kështu është. Si? Me trup (corporeally).

Dhe këtu ai sjell përfundimin udhërrëfyes në këtë lidhje aq të vështirë njerëzore. Nuk ka ndjesi, sensualitet (feeling) në vetvete apo në tërësi, por sensualitet (feeling) i të qenurit (feeling, as feeling oneself to be). Me fjalë të tjera, një sensualitet ndriçonjës, përmes të cilit mund të them: Unë jam. Nuk është se energjia e sensualitetit thjesht digjet brenda trupit. Sensualiteti me dritë më nxjerr përherë jashtë vetes, më mban në lidhje me mjedisin, me gjësendin dhe me mua vetë. Si e ka emrin kjo që sensualiteti i dritësuar bën në esencën e tij çlironjëse? Është ajo që Heidegger i thotë me një fjalë-koncept aq të vështirë për t’u përtypur në trazimin ndriçonjës që sjell: “internalizimi i trupit tonë kah Qenies”. (Martin Heidegger. Nietzsche. Po aty, f 99, perkthimi im.)

Do ta lemë këtë fjalë-koncept (internalize) këtu dhe me të të mbyllim pamjen e Erosit në vështrimin e gjerë evropian që vetëm sa e skicuam fluturimthi, dhe tani të pyesim: dy të mëdhenjtë e letrave tona si shfaqen në lidhje me Erosin brenda vizionit të gjerë evropian? Shi kur dëgjojmë të thuhet “internalizim i trupit kah Qenies”, madje pa u shqiptuar mirë kjo fraze-koncept, gjenia krijuese e Lasgushit shkrep në dritë dhe ai na shfaqet ashtu sikundër është: një poet i madh në letërsinë e madhe evropiane. Pasi pikërisht këtë fjalë shkëmb të rëndë Lasgushi nuk është se thjesht e merr, por e përvetëson, e bën të tijën me gjithsej, e bën mish-e-gjak-e-dritë të fjalës së tij mahnitëse dhe të vizionit të tij të shquar evropian. Çfarë thotë Lasgushi?
Thjesht e shkoqur vetëm aq:
             Dhe hapa shteg-bashkimi nëpër trup:
             Atë të gojës, plot margaritar,
             Atë të dorës, ndritur si zambak…
                                   (Përjetësia)          
Dritën e këtij zbulimi hyjnor Lasgushi e mbledh për ta ruajtur në trupin e pakët të një formule të vetme, dhe, ngaqë duket se e kish të vështirë t’i besonte çudisë që zbuloi, e le atë të flas tri herë:
                  Nër shteg-bashkimi, që ti s’di sesi,
                  Bashkohesh brenda me përjashtësi,
                  Bashkohesh jashta me përbrendësi,
                  Bashkohesh fellë me përjetësi.
                                     (Përjetësia)
I përsëritur zbulimi bëhet këngë e pagjumë. Aty shfaqet aty humb, lëshon flatra dhe veç ngrihet e ngrihet dhe mbledh gjithë dritën e universit të Lasgushit. Ja se ç’është sensualiteti i dritësuar apo Erosi në esencën e tij, thotë Poeti i Liqerit. Mrekullisht vetëm aq: një shteg-bashkimi. Shteg, për ku? Për te Qenia e trazuar e njeriut. Dhe çfarë bën bashkë ky shteg i përrallshëm ndërsa shtyhet thellë e më thellë në të errëtit e panjohur?

Bashkon njeriun me të Vërtetën e tij të pambaruar. Këtu gjithçka është aksion i pagjumë, një praxis që s’rresht kurrë, larë me dritën e së Vërtetës të njeriut që shfaqet me të vështirë. Ajo që filozofi i dëgjuar i thotë vështirshëm “internalizim i trupit kah Qenies”, poeti i madh shqiptar i thotë befasisht aq thjesht kështu: shteg-bashkimi. Dhe doemos paskëtaj fjala –koncept nuk është më e filozofit. Ajo bëhet e tëra e Poetit. Ky është vizioni i Lasgushit mbi Erosin dhe më gjerë mbi të Bukurën. Ai ngrihet drejt e nga zemra e pashuar e evropianizmit të lashtë.

Po Migjeni? Migjeni shfaqet gjithë duke dëgjuar urdhrin e poetikës së tij pa të dytë në letrat shqip. Po t’i drejtohemi një fjale të Migjenit do të thoshim kështu: Ai na shfaqet përherë “me një shikim diskret”. Eshtë fjala e vetme që na ka lenë për të shënjuar qasjen e përkorë ndaj njeriut të tij të zemrës. Ndërsa po t’i drejtoheshim Lasgushit, me siguri do të na thoshte këtë: Migjeni na shfaqet përherë “si pa kuptuar”. Ka përherë një drojë fisnike në shfaqjen e Migjenit. Thua se ai ka merak të mos bjerë në sy për të “paudhat” e mençura që bën, friket se mos tërheq vëmendjen e të tjerëve se “nuk bën kushedi çë,” ja “flet për Erosin!” Dhe atëherë kuptohet që kjo nuk është droja e njeriut të vogël, por droja e lindur dhe e fisme e njeriut të madh që sjell në dritë të vërteta të rënda...
          

Shkrimi u publikua sot (22.09.2013) në gazetën Shqiptarja.com (print)

Redaksia Online
(a.ç/shqiptarja.com)