'Përjetësia femërore', ekspozitë me piktura kushtuar ndër vite gruas shqiptare

“Me një valle dëfryese, pa marrun frymë” vjen sot “L'eterno femminino” te Rezidenca e Ambasadorit italian. Dhe njëmend shfaqet kjo ekspozitë kushtuar figurës së femrës, ku nga nëna tek vajza, nga aksionistja tek inovatorja, nga modelet në studiot artistike tek shoqja e jetës, gjejmë të pasqyruar në letër imazhin e saj, nga skicat e thjeshta e deri tek emërtesa buçitëse e dheut tonë me emrin “Nënë Shqipëri”.

Latinët e quanin Mater Matuta, gjallëruese e jetës, Nëna e madhe, e cila konsiderohej Perëndesha e pjellorisë. Këto pamje i shikojmë të derdhura në ritmin e historisë dhe të jetës sonë, ritëm ky që vjen i pazbukuruar në secilën vepër, “me harmoni vijash të bindshme”, nga më romantiket gjer tek ato më të përligjurat nga ngarkesa e ideologjisë së kohës; nga portretet më zhbiruese gjer te lëkura e trupave të vizatuar deri në poren e fundit të dëshirës. Gjithçka ngelet e fortë si era kundërmuese e vajit të linit në velaturat e fundit të portretit femëror, vaj mbi pëlhurë i vendosur diku në dhomën-studio, mbathur nga aroma tipike e tubetave “Mussini”.

Ekspozita “L'eterno femminino” bën bashkë autorë të brezave të ndryshme të artit shqiptar të Nëntëqintës, që nga fillimet, periudha e vetizolimit e deri te shprehjet bashkëkohore të ditëve tona. Në këtë “valle dëfryese” paraqiten vepra në pikturë, skulpturë, fotografi, vizatime etj.

Broshura e ekspozitës “L'eterno femminino” 

Imazhi femëror është një vijimësi e krejt artit pamor, lëvruar prej artistëve të dy gjinive. Femra ngelet ndër subjektet më të trajtuara dhe më të ngarkuara me domethënie simbolike të të gjitha kohërave. Mënyrat e paraqitjes së figurës së saj kanë ndikuar “variablin e tharmit artistik” mbi të, duke ndjekur hap pas hapi zhvillimin e teknikave artistike, ndryshimin e shijeve estetike dhe përthyerjet etike të lëvizjeve të ndryshme të artit si dhe, element jo më pak i rëndësishëm, ndryshimin e mënyrës së konceptimit të rolit të gruas në shoqëri.

Veprat e para me subjekte femërore i gjejmë tek Pjetër Marubi, Ndoc Martini, Kol Idromeno, Simon Rrota, Zef Kolombi, Spiro Xega, Sofia Zengo, Androniqi Antoniu etj. “Motra Tone” (1883) mbetet emblematike për trajtimin të portretit të femrës shqiptare, në pikturë, plot bukuri dhe hijeshi, një punim i përkorë i mjeshtrit Idromeno, i cili, përtej pikturës, la gjurmë edhe si arkitekt, urbanist, fotograf dhe skenograf. Ky artist e bën atë figurë një ndër veprat e para dhe më domethënëse të pikturës laike shqiptare.

Jo më pak të arrira janë portretet, nudot, kompozimet e figurave femërore, realizuar nga artistët e tjerë të asaj periudhe si Andrea Kushi, Vangjush Mio, Janaq Paço, Kristina Koljaka, etj. Këta autorë mbeten të rëndësishëm për artin e pjesës së parë të Nëntëqintës shqiptare edhe për frymën europiane që i dhanë atij në Shqipëri, meqenëse ishin formuar kryesisht në akademitë e Romës, Firences, Athinës. Veprat e tyre janë më së shumti figura njerëzore, portrete, peisazhe, natyra të qeta, etj. dhe meritojnë studime të veçanta për tematikat e trajtuara dhe për rëndësinë e kohës që dëshmojnë. Në ditët e sotme ato bëjnë pjesë të trashëgimisë të patjetërsueshme kulturore të vendit tonë.

 

Meditim mbi ekspozitën

Nisur nga këndvështrimi kohor, në ekspozitën “L'eterno femminino” gjejmë një vepër të pikturuar në vitin 1925, vaj mbi kanavacë, nga Simon Rrota, ku shfaqet figura e gruas malësore me veshjen tipike tradicionale, plot kolorit të spikatur. “Zadrimorja” vjen e ngrohtë dhe plot dritë, ashtu si ishte edhe vetë natyra e artistit. Shpeshherë në tablotë e tij mjeshtri Rrota shfaqet i tërhequr nga figura e femrës së trevave të Veriut, kompozuar e veshur me kostumin karakteristik të zonave të Nën-Shkodrës dhe të Malësisë së Madhe. Elementi femëror dhe kostumet tipike, si pjesë e pandarë e imazhit kolektiv të gruas, zënë një vend qëndror në krijimtarinë e autorit. Veprat e Simon Rrotës janë pjesë e fondit të Muzeut Kombëtar të Arteve të Bukura, ish- Galeria Kombëtare e Arteve në Tiranë. Po ashtu ato gjenden edhe në disa koleksione private, si në atë të koleksionistit Kozma Dashi, i cili i ruan me një përkushtim fanatik. Falë pasionit të koleksionistëve, u bë e mundur që veprat e Rrotës të ishin pjesë e ekspozitës “Visione di confini” dhe “L'eterno femininno”, në hapësirat e Rezidencës Italiane në Tiranë.

Me mjaft interes është portreti laps mbi letër i Sofia Zengo Papadhimitri, përfaqësuese e denjë e grupit të artistëve të traditës. Ndihmëse e zellshme e të atit, Vangjelit, edhe ai piktor, dhe nxënëse e talentuar e mjeshtrit Vangjush Mio, Sofia së bashku me motrën, Androniqi, të dyja të diplomuara në Akademinë e Arteve të Athinës, lanë një trashëgimi të pasur dhe përkujtohen si piktoret e para profesioniste në historinë e artit pamor shqiptar. Vepra e pranishme në këtë ekspozitë sjell ëmbëlsisht një portret femre, që mbart gjurmët e një kohe të largët, e cila shpesh troket akoma me tharmin e saj.

Një surprizë jo e paktë është prania e portretit femëror realizuar në vaj nga poeti-piktor Lasgush Poradeci. Qetësia dhe uniciteti i veprës së Poradecit, portret i një dashnie te pathënë, na intrigon pafund. Punuar në stilin impresionist, portreti mahnit veçanërisht me shprehjen e zhbirimit të syve, si ato të një Madone të destinuar të heshtë me lotët e gjakosur si stigma kujtese! Brenda asaj shprehjeje mund të shohim imtësisht, një botë disi të panjohur, “ashtu dhe akordi i heshtjes frytin e ambël të marrveshtjes”, dhe kjo e bën edhe më intriguese këtë vepër të rrallë nga një artist po aq i rrallë.

Përsa i përket kësaj vepre, më duket interesante të citoj një kujtim të Ismail Kadaresë në lidhje me të: "Një ditë ishim në shtëpinë e tij (Lasgushit) në Tiranë dhe ime shoqe, duke parë portretin që ia kishte bërë një piktor gjerman i viteve tridhjetë, për të nxitur, me sa dukej, bisedën që nuk po ecte, tha: “Sa i bukur ky portret”.

Një copë herë u fol për autorin e portretit, kur befas Lasgushi ngriti kryet dhe me zë të ftohtë tha: “Këtë portret nuk e ka bërë asnjë gjerman, por e kam bërë vetë”. Vështruam njëri-tjetrin, por vajza e tij e quajti të nevojshme të ndërhynte: “Kjo dihet që e ka bërë një piktor gjerman, baba”.

 -S’është e vërtetë, - tha Lasgushi, krejt i sigurt.

Heshtja që pllakosi ishte e padurueshme. Ai ndenji sa ndenji ashtu me sytë nga dritarja, pastaj tha:

- Ja të ngrihem ta shoh edhe njëherë! U ngrit nga kanapeja, iu afrua portretit, që kishte dyzet e ca vjet që gjendej në atë dhomë. Tregoi me gisht emrin e autorit gjerman që dallohej fare qartë dhe tha: - Ja ku shkruan: Lasgush Poradeci. U bindët tani?

Ne s’dinim ç’të përgjigjeshim, vetëm i bëmë shenjë vajzës të mos e acaronte më.

- Eshtë ndërgjegjja jote e keqe që të shtyn të vësh në dyshim atë që them unë,- iu drejtua vajzës,dhe me kaq biseda u mbyll. E vrava mendjen shumë herë më pas të shpjegoj, qoftë dhe përafërsisht, logjikën e sjelljes së tij, por ajo ishte e pashpjegueshme. Një mister, nga të shumtat, që mori me vete".

Pas viteve ‘60 dhe deri në rënien e murit të Berlinit, në prezantimin e figurës dhe të rolit të femrës në artin shqiptar, kemi një qasje tjetër. Një pjesë e mirë e artistëve shqiptarë deri në fillimin e asaj periudhe studiuan në "I.E.Rjepin" në Leningrad, sot Shën Petërburg, në Pragë, në Bukuresht, Sofie, Varshave, Beograd, Zagreb etj. Kthimi i tyre në Shqipëri solli ndjeshëm stilin dhe mesazhet e një qëndrimi që përfshinte artin lindor. Kjo frymë ndihej qartë në të gjitha shprehitë artistike dhe kultivimi i atij qëndrimi ndaj formimit të “krijesës së re” arriti madje edhe të sanksionohej me ligj, aty ku neni 32 i Kushtetutës së Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë të vitit 1976 parashikonte se: “Shteti zhvillon një veprimtari të gjerë ideologjike e kulturore për edukimin komunist të punonjësve, për formimin e njeriut të ri”.

Në artin e realizmit socialist që mbizotëron pas viteve '60 hasim tre elementë bazë. I pari është ai i dëshmorëve të luftës, ku një pjesë të veçantë i kushtohet heronjve dhe heroinave, që ende sot i gjejmë në shumë qendra të banuara; i dyti procesi i ndërtimit të socializmit, me prioritet rolet e luajtura nga femra; i treti mbrojtja e atdheut, si detyrë mbi detyrat.

Ndërtimi i “parajsës së premtuar” është motiv qëndror frymëzimi për “njeriun e ri”, si qëllimi suprem për epokën e re, për garancinë e një ideali të përsosur me ngarkesë vlerash atdhedashurie.

Gjatë artit të periudhës së realizmit socialist të shumta janë veprat kushtuar pozicionit të arritur nga gruaja shqiptare, e cila ngrihet artistikisht në piedestal për kontibutin e dhënë në ndërtimin e shoqërisë së re. Jo më kot konkursi kushtuar femrës, në ato vite, quhej ''Shqiptarja e Re'', si për të dëshmuar forcën e saj në ndërgjegjësimin e masave. Figura e gruas shqiptare në pllakate, piktura apo skulptura, shfaqej e re, e shëndetshme, shpatullgjerë, me vështrim të mprehtë. Ajo spikat në çdo fushë të jetës së emancipuar, një femër me karakter triumfues, me funksione dhe status të barabartë me mashkullin.

Në shtypin dhe revistat e kohës, ashtu si tek parrullat në hapësirat e ndryshme publike, gjejmë intensitet të personalizuar propagandistik dhe riprodhim të shumëfishuar imazhesh ikonografike: nga skulpturat e shesheve, te posterat e kinostudios dhe pllakatet unike të Safo Markos, Pandi Meles, Ibrahim Çezmës, Shyqyri Sakos, Ksenofon Dilos etj.

Asaj kohe ekspozoheshin vepra me dimensione muzeore të artistëve Fatmir Haxhiu, Çlirim Ceka, Hasan Nallbani, Bashkim Ahmeti etj. me përmbajtje sipërfaqe objektesh, të trajtuara në funksion -pop-art socialist. Ndërtimi i modeleve të “Njeriut të ri”, sipas parimit“Në njërën dorë kazmën, në tjetrën pushkën”, ishte i pranishëm në çdo shprehje artistike dhe përjetohej si një ndër misionet kryesore të artit të angazhuar. Ajo periudhë vazhdon të konsiderohet si një ndër momentet më interesante dhe më të diskutueshme. Ndoshta ende sot, emocionalisht, reflektimi i mesazheve nëpërmjet gjuhës artistike të kohës nuk shihet ende i shkëputur nga ndjesitë e përjetuara në një situatë të ngurtësuar nga pjesa tjetër e botës.

Pa dashur të zgjatemi, ia vlen të përmendim disa nga veprat më përfaqësuese të asaj periudhe, të ngulitura tashmë në kujtesën kolektive, si: “Demostrata e bukës” e Skënder Kamberit, ku femrat protestojnë kundër zisë së urisë dhe përleshen një për një me burrat; “Heroinat Persefoni Kokëdhima dhe Bule Naipi” të Piktorit të Popullit Guri Madhi; “Nëna shqiptare” e Lec Shkrelit, që lufton kundër pushtuesve osmanë; “Tornitorja” e Zef Shoshit, zgjedhur nga kuratori Adam Szymczyk për Muzeun Kombëtar të Artit Bashkëkohor në Athinë, përgjatë “Documenta 14”; “Vajza me shpatë” e Sali Shijakut, që mban në dorë si trofe kokën e pushtuesit – sulltan, një ndër veprat më të fuqishme që trajtojnë figurën e femrës luftarake; “Shqipëria vallzon” e Abdurrahmin Buzës, ikonë e pikturës shqiptare, ku shpalosetharmonia dhe moderniteti i tablosë, mjeshtërisht të arrirë nga piktori; “Vajzat me biçikleta” e Vilson Kilicës që ngelet padyshim një nga veprat me të pëlqyera nga të gjithë artëdashësit për ngjyrat e saj: një shpërthim i vërtetë i talentit të autorit; artistë të tjerë të rëndësishëm si Fuat Dushku, Dh. Gogollari, Andrea Mano dhe Perikli Çuli me monumentin “Katër heroinave të Mirëditës”; Niko Progri me “Lajmet e mëngjesit”; Agim Faja me “Gratë e fshatit tonë”; Jakup Keraj me “Mjelësja”; Dhimitraq Trebicka me “Pas qitjes”; Skënder Kamberi me “Buka e duarve tona”; Agim Shami me “Orizoret” etj. Nuk mund të mos përmendim këtu skulptorët si Kristina Koljaka, Shaban Hadëri apo Ilmi Kasëmi me veprën “Pritja”, apo Mumtaz Dhrami, Kristaq Rama, Thoma Thomai, që me krijimtarinë e tyre i kanë dhënë një hov të jashtëzakonshëm zhvillimit dhe pasurimit të artit shqiptar.

Në ekspozitën “L'eterno femminino” arti i realizmit socialist përfaqësohet nga vepra si “Duhet të fitojmë”, e Robert Përmetit, një pikturë ku të rrëmben kompozimi i vajzave dhe energjia e tyre rinore; portretet dhe kompozimet e Fatbardha Shkupit, nga përshëndetja e aksionistëve tek figura e vajzës me grykësen e shkollës; skulptura në dyll “Penelope” e Arben Bajos, trajtuar me shumë ndjeshmëri dhe plot karakter për qëndrimin e gjetur të vajzës, që e bën ndër punimet më të pëlqyera; përkushtimi artistik i Qazim Kërtushës, i cili shkrihet bashkë me veprën e tij të quajtur “Pjelloria”; qëndrimi i lartë mjeshtëror i Janaq Paços me portretet femërore, të cilat mbartin dëshminë e kohës për thyerjet e pjesës së trupave nudo nga vetë artisti, aspekt ky që do të meritonte ndoshta një studim të plotë dhe një ekspozitë më vete.

Një tjetër artist i kësaj periudhe, ekspozuar në Muzeun Kombëtar të Artit Bashkëkohor dhe në Muzeun Benaki të Athinës, është Pandi Mele, këtu paraqitur me një portret femre, e cila mban një bukë rrumbullake në duart e saj plot muskuj. Trajtimi i ngrohtë dhe ngjyrat në tempera dhe pastel e bëjnë atë një vepër shumë intime. Fuqia mjeshtërore e artistit Guri Madhi me “Ujitëset”, ku figurat e femrave marshojnë me vrullin revolucionar që shpien ujin e jetës, duken si një imazh biblik. Freskia koloristike e punimeve të Jozita Shkrelit vjen me një harmoni kromatike tipike të kostumografisë shqiptare. Veshje të traditës trajton edhe piktura e Qamil Prizrenit, që sjell natyrshëm femrën shqiptare plot nur dhe hijeshi. Kujdesi dhe shija e hollë e pikturës së Skënder Milorit mbizotëron në tablonë dedikuar vajzës së tij, Mirela, një figurë e bukur, ku notat e solfezhit harmonizohen në koloritin e tërë tablosë.

Mjeshtëria e Zef Shoshit në portrerin e vajzës malësore mbetet po ashtu një ikonë koloristike. Skulptura në bronz e artistes dhe studiueses së artit Suzana Varvarica Kuka, vajza me lahutë apo me titull “Lahuta e Malësisë”, mbështetur tek gjuha e mrekullueshme e poetit të famshëm Gjergj Fishta, është një vepër mbresëlënëse dhe domethënëse për traditën e lashtë të këngës, që përshkon mitologjinë shqiptare e ballkanase. Bukuria e figurës vjen së bashku me instrumentin e lashtë e të vyer. Isuf Sulovari paraqitet me portretin e vajzës, trajtuar me harmoni ngjyrash dhe ku sfondi kthehet në botë intime. Me kolorit të spikatur na jepet figura e nënës me femijën në djep, e trajtuar mjeshtërisht nga piktori Vilson Kilica. Gjithmonë e këndshme figura e vajzës, pikturuar në kohë nga Llambi Blido, freskia e kolorit të bukur të së cilës duket sikur ka ardhur në vallëzim bashkë me Georgia O'Keeffe. Të njëjtën ndjesi transmeton piktura konseguente dhe e ekuilibruar e Pëllumb Bylykut, që në një çast befason me qëndrimin piktorik të "Motrës së Motrës Tone", me një gjestikulim minimal dhe shikim të kristaltë.

Ndyshimet epokale në rendin politik dhe ekonomik të vendit në vitet ’90 pasqyrohen ndjeshëm edhe në veprat e artistëve bashkëkohorë, që thyejnë tabutë ikonografike të paraardhësve, duke arritur më së fundi të trajtojnë tema deri atëherë vetëm të imagjinuara, por akoma pa imazhe. Rifitimi i lirisë së shprehjes bën të mundur që figura femërore të përfaqësohet në kompleksin e esencës së saj simbolike dhe trupi i saj të vazhdojë të shikohet si burim i pashtershëm frymëzimi, duke prekur aspekte, që për shumë kohë, kishin ngelur në skajet e prodhimtarisë artistike. Nga kjo pikëpamje, figura e gruas arrin tëshprehë jo vetëm sensualitet apo bukuri, apo të kthehet në një objekt, mbi të cilin projektohen ëndrrat apo shpresat për të ardhmen, por edhe një çelës i mirëfilltë leximi i mendimit të njeriut bashkëkohor. Këto zhvillime të artit shqiptar i gjejmë në shpërthimet plot ndjenjë të veprave të Adrian Çenes, penelata me rraptus të fortë në kanavacë, që e bëjnë pikturën e tij të fuqishme dhe ekspresive.

Fotografia plot muzikë bashkëkohore e Greta Dhaskali Lamit ështe një vepër që hap siparin e kësaj ekspozite, si një akt i fillimit të një performance. Delikatesa dhe poezia piktorike e Brikena Bërdos të fut në një higjenë mendore, koncepti i saj bashkohor ështe pertej imazhit në sipërfaqe të kanavacës. Piktura plot fantazi e Albana Shoshit mbetet domethënëse për një artiste profesioniste si ajo. Kërkimi artistik i Ardit Boriçit, në qëmtimin sensual të femrës dhe trajtimin e kujdesur me skrupolozitet, godet për lirikën ekstazuese. Shumë unike gjithashtu piktura bashkëkohore e Ornela Gjocaj, e cila flet me gjuhën e kohës, duke sjellë një stil të veçantë në diptikun e saj. Lumturi Dhrami, një mjeshtre e grafikës dhe e subjekteve të kërkuara nga historia e femrës-heroinë.

Figurat tipike të abstraguara të Lekë Tasit të fusin në një botë fabulash të imagjinatës së tij prej artisti me shije te hollë dhe çdo befasi është në fakt befasi e fabulës. Kristanja Çene vjen me një autoportret të fortë alla Botticelli. Piktura e saj është premtuese dhe, si një artiste e kultivuar në mjedisin familjar mes pikturave dhe vizatimeve, ajo mbart një ngarkesë që ende është në fillesat e saj shpresëdhënëse. Meri File vjen me një pjekuri të lartë dhe të mahnit me vendosjen në ajër të figurës. Ekspresionizmi i trupave femërorë të Puleshit vjen rrëmbyes dhe i arrirë në trajtimin piktorik. Intriguese po ashtu mbetet piktura e Flutura Maçit me portretin e saj plot ngjyrë. Fani Zguro sjell “Body”, duke e trajtuar temën e trupit në një cikël me kolazhe dhe miks mbi kanavacë, format grafike dhe gjuha bashkëkohore e të cilit e bëjnë këtë vepër unike.

Zini Veshi përfaqësohet me dy piktura të forta, siç e shpjegon edhe vetë artisti. Tek “Tristani dhe Izota”, elementet kompozicionale, siç janë vertikalja zbritëse e thyer në rafshin horizontal, koloriti si një plagë e hapur, dhe drejtimi i penelatave, jo vetëm që shprehin idenë bazë të veprës, por arrijnë të jenë struktura themelore e pikturës. Po ashtu, në tablonë “Dy gra buzë oqeanit”, koloriti blu i sfondit përcakton gjithë gamën kromatike të veprës. Në një farë mënyre mund të thuhet se oqeani shpreh vetveten nëpërmjet figurave, dhe figurat përsërisin vetveten në trajtimin abstrakt në rafshin e oqeanit.

Qerthullohem mes pikturave, vizatimeve, kolazheve dhe skulpturave ''Grande mater'', me zërat dhe tingujt dalë prej tyre, që më shoqërojnë si në tempuj me idhuj femërorë të "L'eterno femminino”, që duket si një valle dëfryese, pa marrun frymë…

Vetëm që ora këndon kangën e thjeshtë të natës

-jo -jo! dhe diku larg dëgjohen tingujt e kangës....

Nën tingujt e kangës i afrohemi prekjes në florën dhe faunën e ''L'eterno femminino'', në misterin e saj dhe në hobinë tonë, e cila shfaqet për të shprehur në art atë që nuk mund të prekim në jetën e përditshme, të rrethuar nga drita dhe zbehtësia. Në thellësinë e dritës do të gjejmë ato forma, të cilat ndodhen brenda një qelqi mishtor të figurës femërore.

E mbyll ketë qerthullim, duke kujtuar fjalët e piktores amerikane Alice Neel, nga Merion Square, Pennsylvania, sipas së cilës “Artit nuk i intereson se je grua ose burrë, një gjë është, që duhet të kesh talent dhe të punosh si një i çmendur”.

Arben Bajo | Llambi Blido | Pëllumb Bylyku | Ardit Boriçi | Brikena Berdo | Adrian Çene | Kristanja Çene | Greta Dhaskli Lami | Muntaz Dhrami | Lumturi Dhrami | Meri File | Lekë Tasi | Ornela Gjoci | Qazim Kërtusha | Ibrahim Kodra | Flutura Maçi | Guri Madhi | Skënder Milori | Janaq Paço | Lasgush Poradeci | Adriana Puleshi | Robert Përmeti | Qamil Prizreni | Sofia Zengo | Simon Rota | Isuf Sulovari | Artan Shabani | Jozita Shkreli | Lec Shkreli | Albana Shoshi | Zef Shoshi | Zinni Veshi | Suzana Varvarica Kuka | Vilson Kilica | Enkelejd Zonja | Fani Zguro

Artan Shabani

/b.ha./Shqiptarja.com

TAG:
• artan shabani
• ekspozita Leterno Femmino