Për poezinë: Si të mbledhësh
në një grusht një copëz mjegulle

Po ç’është kjo gjë e lëndët dhe e palëndët njëherësh, që e ka shoqëruar njeriun që në zanafillë, që kur ai filloi t’i kuptonte gjësendet e marrëdhëniet që rridhnin prej tyre, kjo fizis e metafizis që e ka munduar atë tërë jetën, që ditën e parë të krijimit, kur balta u ngjiz me frymë. Ç’është arti? Ç’është poezia? Është njëlloj sikur të thuash: ç’është jeta, ç’është materia, ç’është koha, ç’është fryma, ç’është qenia, ç’është hyjnorja?

Nga të gjitha përkufizimet, që janë dhënë për poezinë, gjatë gjithë historisë njerëzore, më pëlqen përcaktimi i Hajdeggerit që veprën e njëjtëson me qenien. Vepra është një qenie poetike. Ajo ka strukturën e shtresimin e qenies njerëzore dhe arti i lindur me njeriun, më së shumti, ka shërbyer si përgjigje për të panjohurat e pikëpyetjet që e rrethonin çdo ditë, me të cilat ndeshet dhe sot; arti hyn te përpjekjet e pafund të njeriut për eksplorimin e vetvetes, me të gjitha regjistrat e saj të koshiencës dhe subkoshiencës, me një mënyrë të veçantë, që ne e quajmë poetike.

Gjithmonë kam menduar se poezia e mirë është shprehje e tingujve, ngjyrave apo imazheve që vibrojnë prej shpirtit e prej mendjes; një alogjizëm me arsyetimin naiv e të pastër fëmijëror, që lind prej ngjizjes së një akti sublim të mishit, shpirtit e, sipas mendësisë pagane e më vonë kristiane e islame, hyut. Jo më kot arti udhëton prej fëmijërisë, drejt fëmijërisë. Arti dhe fëmijëria kanë të përbashkët vërtetësinë nga buron e bukura, freskinë nga buron lëvizja, sinqeritetin, naivitetin e pastërtinë nga buron e vërteta. Sipas një vargu të Kidsit: “Beauty truth, truth is beauty” (E bukura është e vërteta, e vërteta është e bukura).

Si një gjë më shumë e palëndët se e lëndët, është e pamundur ta prekësh, ta zotërosh; njëlloj sikur të përpiqesh të mbledhësh në një grusht një copëz mjegulle; qoftë kjo edhe me fuqinë e abstraksionit të fjalës, si shenjë e tingullit, vizimit, apo përfytyrimit. Megjithatë, ajo është aty, merr frymë me njeriun, për ditë, për orë, për minutë; si ngjyrë, si tingull, si ndjenjë, si domethënie: pushtuese, rrëzëllitëse, e bukur, tekanjoze, e papërballushme, zotëruese, ngacmuese, e ikshme, përtëritëse, por dhe vrasëse; fat dhe fatkeqësi bashkë.

Binjake me dashurinë, me bukurinë, të vërtetën; një frymë që lind nga harmonia midis gjërave, nga marrëdhënia e njeriut me to, nga rregullsia matematikore, e cila qëndron në thelb të të gjithë universit, si shprehje spontane e harmonisë dhe e unicitetit të tij, nga pranëvënia e tingujve, ngjyrave, fjalëve, sipas po kësaj rregullsie hyjnore të krijimit; dhe, pa qenë askush parësore, siç rreken të vërtetojnë shkencëtarët e teoricienët e të gjithë kohërave; - forma apo përmbajtja, i shenjuari apo shenjuesi, pula apo veza... - edhe shenja, edhe ndjenja, edhe mendimi, edhe idetë rrëzojnë të njëjtën hije mbi dhé dhe ndezin të njëjtin diell: artin, poezinë. Na mbetet të ngulim këmbë fort në atë që e kanë nënvizuar shumë të tjerë para nesh: poezia është krijim e krijimi do baltën e frymën.

Poezia është bashkudhëtarja jonë. Askush nuk ka një datë. Ndoshta, më mirë se kushdo, e dinë ato, nënat. Me gjasë, qysh kur u kemi dhënë shenjën e parë, kur u kemi trokitur në cipën e tendosur të barkut, që na ndante nga drita. Ajo duhet të ketë qenë dhe poezia e parë, që ato kanë pikasur e ndjerë prej nesh; padyshim kanë qenë edhe lexueset e para. Apo qysh nga ledhat e të qarat e tona; mundet nga përhumbja jonë pas tingujve të qumështit dhe ninullave të tyre. Epo, do të thoni ju, atëherë të gjithë qenkan poetë...

Nuk mund të jetë krejtësisht kështu, megjithëse s’mund t’i shmangem asaj që është shumë e vërtetë: njeriu dhe arti janë të pandarë; aq më tepër në fillimet e jetës. Më vonë, ata që Zoti i ka mallkuar dhe bekuar me shenjën e artit, janë të destinuar ta vuajnë këtë lloj lumturie dhe fatkeqësie bashkë. Nuk më del nga mendja një varg i poetit të mrekullueshëm Frederik Rreshpja, në poezinë e tij të mirënjohur “Testament”: Që fëmijë e kisha kuptuar se kisha lindur / I mallkuar me art. Pra, që kur fillojmë të ndjejmë, që kur fillojmë të prekim, që kur filloojmë të ecim, të qajmë, të qeshim, të luajmë, të vrapojmë, t’i gëzohemi mëngjesit, diellit, yjeve, luleve... të përplasemi me frikën, me vdekjen, me sende e tinguj, me ngjyrat e të gjithë ato gjëra, që përbëjnë atë që quhet gjithësi, sjellja jonë do të përcaktohej nga çuditë, që rridhnin prej këtyre marrëdhënieve jo të zakonshme.

Pra, bekimi dhe mallkimi i artit na shoqërojnë qysh në ngjizje, në atë alkimi të çuditshme, e cila ndodh në një rreshtim të caktuar të yjeve. Në tërë udhën tënde poetike mësohesh të kesh në vesh një pëshpërimë. Është dikush që të ul një melodi, të cilën ti e vërshëllen; pastaj një fjalë, që të çel një plagë, një gëzim, një vuajtje, një varg, (vargun e parë – ka thënë dikush - e ulin zotat) që vetëtin midis grisë të së përditshmes. Mbi ty, hapet një copëz qiell e, prej andej vërshon një lumë blu: ndjenjash, mendimesh, dritash e zjarresh, herë flakërrues e herë të vakët si shpuza nën hi dhe herë i shoqëruar me fjalën e duhur e herë jo, por ti rend pas saj si dashnor i dalldisur.

Në fillim, regëtin si flakëz e zbehtë, pastaj zgjerohet e merr frymë, me të drejtën për t’u krijuar si një qenie e vërtetë, si bebja në barkun e nënës. Kjo foshnjë fillon e formësohet e kërkon hapësirën e pelenat e saj; kërkon përkushtimin tënd deri në gjakim, netët pa gjumë, buzët mbi ballin e nxehtë; pranverat lumturuese e dimrat e dhimbjes; dhe, midis ankthit, frikës, vuajtjeve apo lumturimit, ti jeton paralelisht dy jetë, që ushqejnë pambarimisht njëra-tjetrën: realen dhe irealen.

Fjalët sesi vijnë e rreshtohen pranë njëra-tjetrës e krijojnë një univers ndryshe nga ai, që shprehin në dukje të parë; porsi njerëzit, fjalët marrin fuqi nga pranëvënia me njëra-tjetrën, duke u shndërruar në trope e shprehje artistike nga më të paimagjinueshmet. “Poezia është bashkimi i dy fjalëve për të cilat njeriut si kishte vajtur mendja kurrë që mund të bashkoheshin, dhe që përbëjnë një si punë misteri,” thotë Lorka. Pikërisht kjo pranëvënie krijon figurat e mrekullueshme, mendimet e fuqishme, situatat e atmosferat e një bote tjetër të ëndërrt. Por a mjaftojnë këto për të dhënë atë që quhet frymë, poezi; ajo që e bëri baltën njeri dhe që ne e njohim si krijesën më të përkryer të kësaj bote?

Kjo pra, kjo është ajo çka nuk gjendet e përkufizuar në asnjë fjalor apo manual shpjegues, por që thjesht quhet frymë, art, poezi, perëndi, dashuri, bukuri. Te fjalët sheh ngjyrat e muzikën bashkë; nga ngjyrat, dalin ca tinguj të rrallë, nga tingujt dalin ngjyra e ide të pafundme, që i sheh e i dëgjon vetëm ti dhe, ti rend t’ua bësh të ditur të tjerëve, botës. Ndërkohë të pushton një ngazëllim i paçmuar, dhuratë për shumë pak njerëz nën këtë qiell, të cilin unë do ta quaja bekim. Në ato fjalë ti ke lënë ca të fshehta të bukura, lojëra të shpirtit e mendjes, shkëndijime idesh e filozofish nga më të çuditshmet dhe, falna Zot, ti ndihesh si Ai.

Në mendjen tënde pastaj seç shfaqen ca njerëz, që mendojnë si ty e ndjejnë si ty; dhe pret me ankth që, ai, që gjithmonë është i pranishëm me hijen e tij, lexuesi, të ndjejë të njëjtat ngjyra, të njëjtën muzikë, të njëjtin kuptim për jetën apo edhe të shohë e të ndjejë, edhe gjëra apo çudira, që ty s’të kanë shkuar ndërmend kurrë. Si ai atleti i stafetës që të rrëmben nga dora pishtarin e ti s’e di se në ç’vende të tjera do ta çojë flakën dhe se ç’flakë të tjera do të ndezë.

Ti përfytyron sytë e hapur dhe veshët e ngrehur të tyre, që, me kërshëri të papërballueshme, ndjekin atë, përjetimin tënd dhe thua dhe se qajnë e lumturohen me ty. Por sytë e tyre janë të dyzuar. Aty fshihet edhe dyshimi edhe mbledhja e buzëve, deri dhe ironia e përbuzja dhe, më e ethshmja, frika prej tyre, që të bën të mblidhesh, të bëhesh sa një grusht e të shtrëngosh zemrën se mos plas. (Janë këto që autori sheh më së shumti). Sepse ti merr përsipër të luash, të ecësh mbi tel; në fakt mbi një fill - thurimë fjalësh, me tërë rrezikun, që kjo mbart. Dhe duhet pak, mjaft pak, për të shijuar humnerën dhe ky është një mallkim i keq. Më tepër se mallkim, është frikë e dyshim, që të bren e të ha si mola, në heshtje, edhe kur je i suksesshëm e brohoritesh. Më shumë kur brohoritesh...

Por është edhe një tjetër nëmë a taksirat i poetit, ndoshta më i madhi: të ndjek me shira, ngrica e dimra të gjatë, me grinë e blozën e jetës, me ujërat e turbullt e të ndenjur, me udhëkryqe pa asnjë kahje, me lindje, por dhe me vdekje apo me një gazavaj gjer në çmendje, që të plas gjoksin dhe ti ke fatin që, kur të tjerët të gëzohen e të këndojnë, të qash apo të ulërish nga dhembjet. Se ti sheh atë që të tjerët s’e shohin, se ti shkon drejt kuptimit e të vërtetës së jetës që, siç thotë Ekleziasti është një rropatje pas erës. Se ti përjeton dënimin me vdekje të qenies njerëzore, se ti duhet të rrish zgjuar e t’u tregosh njerëzve ato që ata nuk i shohin, se ti, i ndjekur nga intuita dhe instinkti pa emër, duhet të thyesh e rrëzosh portat e muret e një ideologjie apo morali, shpesh, të ngulur me themele e mure të frikshëm... Se të gjitha këto ti i sjell të veshura me harmoninë e tingujve, ngjyrave, imazheve, për t’i dhënë përgjigjen e duhur pyetjes së pazgjidhur të njeriut: “Kush jam unë?” Se  ndryshe, çdo të duhej arti, poezia?!



KANATET E PORTËS KËNDEJ E ANDEJ....

PORTA TË HAPURA

Përtej
 
Kanatet e portës këndej e andej
dilemë e përkorë ogurzezë
gjer në mërzi funebre.
 
Kau i theu gjunjët,
e ra në brinjë...
 
Në sytë
me dritën ende pa shkimur
madhuar me qiell
ngrinë fletët e portës.
 
Përtej, udhë e udhë
për kurkund.
 
Letargji
 
Kanatet e portës këndej e andej
Era i qëroi udhët nga fletët e vjeshta
Kot sytë e trishtë mes drurësh
 
Ariu i murmë kërkon letargjinë
në gjirin e mpakur të hënës
ngrirë mbi pullazin e vjetër.
 
Edhe gjarpri i shtëpisë
zuri paqë me heshtjen
e u kutullua për gjumë
 
Oh, është mirë të flesh
të përgjumesh ndër gjethe; të harrosh
se dimri vjen dhe pa ty...
           
Tymon

Kanatat e portës këndej e andej 
përtej emigroi drita,
me pulpët e bardha që nata
s’i fshehu dot këtë herë. 

Emigruan dhe fjalët e mbeti
një copëz imazh
mëkat dritëkyçur ndër vete.

Mbi supin e krisur të portës Hëna
vari fije psherëtimash të lodhura
e mërzie të verdhë e ne 
vjedhur sysh njëri – tjetrit,
u zhytëm në dritë thellësirash... 
 
Me fytet e tharë pastaj
brodhëm fjalën për motin, 
verën e thatë, kinse 
s’kishim ndjerë, as parë 
turfullimën e gjetheve, barit
shtrirë pas gjurmëve,
tharë deri në palcë.

Ndize – i thamë njëri – tjetrit
e zgjatëm cigaret, por fshehur
e tinëz mëkati mes tyre
bridhte me fjolla duhani.
 
Më tej nisëm të shanim
shtëllungat e tymit
që na bënin sytë të qanin. 
      
Ritme të heshtjes
 
Kanatat e portës këndej e andej
heshtja ia beh me ca hapa të frikshëm
lavdiplotë si në një ditë kurbanësh.
 
Nuk pyeta kurrë për dorën që i bëri të tunden.
gjarpri i udhës zgjatet gjer në zemër të fushës 
dhe dielli sapotherur kodër më kodër.
 
Im atë e dinte tinëzinë e gjakut. I vogël
kur isha m’i mbulonte sytë me pëllëmbë:
“Gjaku bir, është për perënditë...”
 
Tashmë që ato pëllëmbë janë të dheut
shoh zemrën time si hidhet e përdridhet
kokëprerë mureve të lara prej gjakut... 

Pasditet
 
Kanatet e portës këndej e andej.
Pasditet marrin ngjyrën e verdhë të lulemyshkut
mbirë mbi firomat e drurëve të kalbur
të shtëpisë me mure e çati të vithisur.
 
Këto plaka hidhnake, buzëlidhura
Të rreshkura, mbledhur grusht
trokasin njëra-tjetrën
e heqin osh këpucët e zgjidhura;
të njëjtat këpucë dalëboje,
blerë ç’prej sa kohësh të vjetra.
 
Si dje, si sot
çapiten nga e njëjta portë
mes kanateve të çelura ku e nesërmja
më tund një vello të grisur e pa ngjyrë,
argasur nga erëra të pasosura.
 
Të lodhura nga të njëjtët emra:
e djeshmja, e sotmja e nesërmja;
palosur e ngjitur si fletët,
gjithë myk të një libri të vjetër
ulen rreth tryezës të uritura për dritë;
varin sytë në gozhdën e heshtjes
e në pritje të së pamundurës
rrufitin llurbën e kafesë pa shijë.
                                                                        
Vijnë e ikin tej
portës, në drejtim të paditur
më të mjera se vetë Kishoti heshtëthyer
në çastet e tij të vetëdijës.
 
Porta e prillit
 
Porta këndej e andej e mjergulla
u ngrit e shkoi mbi pjergullat
e njomura nga heshtja e dritës.
 
Erdhën zërat, buisën dhe zogjtë,
të fismë, mu ulën pranë gjithë gaz
si engjëjt në sup Perëndisë.
 
Kënga - tharmi që flinte në mua
aq thellë - u zgjua e vrulloi ndër vena
pranverën me ujërat e përrenjta.
 
Është prill - tha nëna me sytë
e harruar në mua - është prill
dhe të ka hatër Perëndia, o bir.
 
Porta e durimit
 
Kanatat e portës këndej e andej.
Shirat dhe durimi i tyre i vjetër
zbrazin tërë mërzinë e stinës mbi mua.
 
Merimanga s’u lodh së enduri fije e rrjeta
e krimbi e di se ka edhe shumë
për t’i mbërritur drurit në zemër.
 
Pikët e strehëve ngulmojnë paprerë
të matin durimin e gurit –
- kufirin e përzishëm mes botëve.
 
Tej gjësendeve, tej ideve të përditshme,
një jetë më duhet të përgjoj shirat,
gjethet nën këpucët e ngutura pa kthim.
 
Vaji i portës
 
Kanatat e portës këndej e andej;
nëpër to kaloi hija jote
duke ngrirë sofatin e motit.
 
Triumfi i një simfonie të njohur
U shua nën nxitimin e gjurmëve.
 
Vaji i portës mbyti udhët e shpirti
i ujërave rrjedh e përplaset i turbullt
nëpër gurët e zallin e përroit.
 
Po ti eja 
kthehu për hir të mbrëmjes -
– mëmës së hirshme që po digjet...
 
Ah, guri im, sofat i portës, ti
që shira ke parë, ke shuar vetima,
duruar ke diej e ngrica me dhëmbë
më bëre vëlla e më dhe kaq durim
 
si mund të gdhihemi pa plasur të dy?!
 
Mbrëmja...
 
Kanatat e portës këndej e andej
Nëpër to kaloi mbrëmja me supet
e kërrusura të një murge që çapet
e zbrazur, e dorëzuar ndaj fatit. 
 
Dhimbjet e bukura i shuhen ndër sytë
spërkatur me yje lëndimesh nga vjeshta
nën lustra morali, përkorje të vajshme
 
Fjalët agjërojnë në përtesën e ajrit dhe 
drurët falin namazin. Apo i përulen kësaj
murge mbështjellë me cohë të zezë?
Hijet përkulen deri në vuajtje!

Harrim kamomili
 
Kanatet e portës këndej e andej.
Fryma e stinës së verdhë
vjen deri te unë dhe orët
kanë trishtimin e kamomilit
me petalet e mbledhura prej shiut.
 
Fjalët janë të pazonja e mendimet
të panginjura me dritë si muzgjet e dimrit,
mbesin të mpita në strofulla letargjie
si kokrrat e pabluara të drithit
në mokrën e lodhur nga motet.
 
Fshehur drita n’ato grushte të vogla,
më ndjell në dremitje të ëmbël,
në një kapitje molisëse pa ngjyrë,
mugëtirë që ngjitet fshehtas
nga rrënjët eshtër më eshtër.
 
Oh, mos më prit, do të shtrihem të fle
në harrimin e këtij kamomili mes shiu...
Se është mirë të flesh,
të biesh në gjumë, të harrosh
se askurrë e askund s’ka ndodhur asgjë.
 
Tundim i dritës së fshehur
                 
Kanatat e portës këndej e andej
Ja behe Ti mjergull; mbase
shpirti i tretur i saj, cifël drite
që ngulmon çatmanë e natës së fjetur.
 
Tundimi i dritës së fshehur
kaq gjatë në mua ia beh
në këtë ajër mesnate; më rrëmben
nga gishtat e ngrirë të dimrit.
 
Po ti nuk më fole kurrë për ardhje
Mban mend, në buzë më le
Shijen e kryqëzuar të puthjes;
 
tashti gjithë jetën më duhet
kët’ kryq mbi buzë të mbart
Shkurt 2013. Tiranë
 
 Vjeshta

Kanatat e portës këndej e andej
Në prag Ajo, zonja e vjetër 
e trishtimit me një fletë bliri 
të verdhë e të lagur mbi flokë... 

Dolën e pritën piktorë e poetë; 
turrma turrej për ta qafuar
sikundër yjet e sotëm
kur zbresin nga limuzinat 
e për pak më xhelozuan 
si një të dashuruar të hershëm.

Ah, e ndrojtura ime e artë
si paske hyrë kështu 
tek unë me heqka shirash
pa shenjë e pa zhurmë
si e dashura ime këmbëzbathur 
kur më hyn në krevat... të flerë?

Apo aty ke qenë e më shkruan 
në vend të fjalëve muzikë?

Ah zonja e trishtimit të ëmbël
sheh nga pragu i portës
vë kokën pas zemrës e lumtur
se jam i saji i përjetshëm.

Shtator 2013

Shkrimi u botua sot në Suplementin Rilindasi në gazetën Shqiptarja.com (print) 08.09.2013
 
Redaksia online
(b.m/shqiptarja.com)