Para disa javësh në Varrezat e Rrmajit në Shkodër, patëm nderin të përkujtojmë 4 nëntorin, 25 vjetorin e meshës së parë në Shqipëri, e cila shënon aktin e parë të sfidës së hapur publike kundër regjimit diktatorial në Shqipëri.

Në atë varrezë të rrallë, ku prehen eshtrat e shumë shqiptarëve të famshëm e krejt të zakonshëm, filloi procesi i shembjes së regjimit gjakatar komunist, proces i cili, në një kreshendo të jashtëzakonshme, vijoji po në Shkodër pak ditë më vonë me faljen e madhe tek Xhamia e Plumbit për të mbërritur në Tiranë tek protestat e studentëve, tek shembja e përmendores së diktatorit komunist e kështu me radhë.

Para rreth një shekulli, më 1918, At Gergj Fishta shkruante:
Ç’kontrast i madhnueshëm m’at “Fushë Rmajsh”! M’njanë Deka, që me kosë të patopitme të veten rroposë, shbin gjithçka mkambë Natyra; m’tjetrën anë Natyra, që me forcë të pashtershme vjen tûe vû m’vend çka të két rrenue Deka.”

Por talenti i madh e Fishtës nuk arrinte asokohe të shquante edhe një fuqi të tretë, përpos Dekës dhe Natyrës. Përfytyrimi i tij nuk arrinte të konceptonte Asjetën dhe Asvdekjen, këtë lloj gjendje të tretë, që diktatura krijoi për mijëra shqiptarë që u bënë viktima të saj, jo thjesht të vrarët, por të zhdukurit.
Sipas të dhënave aktuale, që nuk janë të plota, çmohet se rreth 6000 persona të ekzekutuar apo të vdekur ndër burgjet e regjimit komunist në Shqipëri, gjatë periudhës 1945-1991, konsiderohen të zhdukur, pasi familjarët apo të afërmit e tyre nuk disponojnë të dhëna rreth vendit të prehjes përfundimtare.
Ndryshe nga ato të “vdekurit normalë të Rrmajt”, shumë shqiptarë patën një fat jashtëzakonshëm: ata mbetën edhe pa varr, pa asnjë gjurmë në atdheun e tyre. Disa prej tyre, të gjendur para disa vitesh, presin edhe sot në morgun e një spitali në Tiranë që të identifikohen.

Patër Anton Harapi, Lef Nosi, Fejzi Alizoti, Lazër Shantoja, Sulçe beg Bushati, Xhevat Korça, Selaudin Toto, Kol Tromara, Xhelal Koprencka, Pater Gjon Shllaku, Marie Tuci, Fadil Kokomani, janë vetëm disa prej emrave shumë të njohur, ndërkohë që mijëra të tjerë kanë pasur të njëjtin fat.
Por, hezitimi, harresa, apo dhe refuzimi për t’u marrë me këtë trashëgimi të tmerrshme dhe kriminale të diktaturës, ka bërë që Shqipëria të regjistrojë persona të zhdukur nga shteti edhe në vitet e demokracisë. Rasti i Remzi Hoxhës është një akuzë e rëndë e pazgjidhur ende sot.

Të nderuar miq,
Unë e kam të qartë se përmendja e emrave të përveçëm do t’i irritojë, trazojë apo edhe alarmojë disa ndërgjegje të rënduara nga krimi, nostalgjikë të indoktrinuar, ithtarë retorikë të diktaturës apo edhe indiferentët e përhershëm.
Megjithatë, besoj fort se, vetmja rrugë për të çliruar dhe qetësuar si ndërgjegjet individuale ashtu edhe ndërgjegjen e shoqërisë, është garantimi i paqes së merituar për eshtrat e shqiptarëve të zhdukur.

Përgjithësisht, në vende të cilat kanë përjetuar luftëra, si p.sh. ish-Jugosllavia, janë realizuar programe të rëndësishme për gjetjen e personave të zhdukur. Shtete që kanë humbur ushtarë në luftëra të ndryshme, kanë kërkuar e vijojnë të kërkojnë pa pushim trupat e të rëndëve të tyre. Për dekada me radhë.
Ndërsa këtu, për fat të keq, ende nuk është kryer ndonjë proces serioz. Për këtë arsye, angazhimin i shtetit në kërkimin dhe identifikimin e personave të zhdukur nga regjimi komunist është një çështje me rëndësi të jashtëzakonshme politike, humanitare dhe shoqërore.
Rëndësia politike e këtij procesi lidhet, së pari, me faktin se kërkimi i të zhdukurve është një akt i rëndësishëm distancimi politik të shtetit shqiptar nga praktikat antihumane të regjimit komunist. Legjislacioni ndërkombëtar e konsideron zhdukjen e personave si një krim të shumëfishte kundër njerëzimit.

Pas miratimit të ligjit për hapjen e dosjeve të ish-sigurimit të shtetit, fillimi i programit për gjetjen e personave të zhdukur është një ndër vendimet më të rëndësishme politike të shtetit shqiptar që i shërben shkëputjes dhe distancimit nga krimet e komunizmit në Shqipëri. Hapja e dosjeve dhe fillimi i programit për gjetjen e të zhdukurve të diktaturës janë pjesë të të njëjtit proces që synon dekomunistizimin e vendit.

Heshtja e gjatë dhe e pafalshme rreth kësaj çështjeje, është një barrë e rëndë, që ngarkon jo vetëm ndërgjegjen morale të autoriteteve udhëheqëse politike të vendit gjatë 25 viteve të fundit, por edhe përgjegjësinë e tyre përballë legjislacionit kombëtar e ndërkombëtar për këtë fushë.
Sigurisht, që gjatë 25 vjetëve të shkuara është bërë diçka në fushën e ndarjes nga trashëgimia kriminale e regjimit komunist. Krahas punës së pakët, është bërë edhe një zhurmë e madhe.

Diskutimi publik dhe veprimi shtetëror është orientuar më shumë tek aspektet materiale të procesit. Kompensimi financiar i ish të dënuarve dhe të përndjekurve të regjimit ka qenë pothuajse i vetmi program rreth të cilit është përqendruar edhe puna edhe zhurma.
Qeveria e dalë nga zgjedhjet e 2013-ës i ka kushtuar një vëmendje të veçantë këtij programi. Gjatë viteve të qeverisjes sonë, çdo vit është paguar mesatarisht dyfishi i sasisë së parave në krahasim me vitet e qeverisë së mëparshme.

Megjithatë, ky dyfishim i përpjekjeve nuk është konsideruar kurrë si i mjaftueshëm, pasi kompensimin financiar ne e shohim vetëm si një element të procesit, i cili nuk mund të davarisë terrin dhe makthin e familjarëve dhe të afërmeve që nuk dinë asgjë për fatin e të dashurve të zhdukur pa asnjë gjurmë.
Është kjo arsyeja se përse qeveria shqiptare, është jo vetëm mirënjohëse pa fund për gatishmërinë e bashkëpunimit të Komisionit Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, por do të angazhohet fuqimisht në mbështetje të projektit për Shqipërinë.

Qeveria e Shqipërisë, nëpërmjet Ministrisë së Punëve të Jashtme do të nisë negociatat për nënshkrimin e “Deklaratës mbi rolin e shtetit në trajtimin e çështjes së personave të humbur si pasojë e konfliktit të armatosur dhe shkeljeve të të drejtave të njeriut”, që konsiderohet si një hap vendimtar drejt adresimit të plotë e serioz ndaj kësaj çështjeje.

Por, përveç aspektit politik, gjetja e personave të zhdukur ka një dimension të rëndësishëm human, moral dhe shoqëror. Shoqëria shqiptare e traumatizuar rëndë nga terrori komunist dhe varfëria ekstreme, e izoluar nga bota e qytetëruar dhe e ndaluar në besimin tek Zoti për gati gjysmë shekulli, ka nevojë që, edhe nëpërmjet fatit të mijëra shqiptarëve të zhdukur, të njohë më thellë fytyrën e regjimit të rrëzuar në vitin 1990, i cili ende shfaqet në jetën tonë sot, herë si ekstremizëm politik, herë si nostalgji sociale, herë si drejtësi e munguar, herë si arbitraritet administrativ etj..

Brezi i shqiptarëve të rinj, i atyre që kanë lindur pas rënies së diktaturës, përbën sot pothuajse gjysmën e popullsisë së Shqipërisë. Ky brez ka më shumë se kushdo nevojë për t’u njohur me periudhën e diktaturës komuniste në Shqipëri. Programi i kërkimit të personave të zhdukur gjatë diktaturës ofron një mundësi të rëndësishme që brezi i ri, media dhe aktorë të tjerë të shoqërisë të përfshihen në një proces reflektimi rreth diktaturës komuniste.
Qëllimi i kësaj përfshirje nuk mund të kalojë kurrë caqet e njohjes dhe të reflektimit individual e shoqëror. Ai do të jetë një tjetër hap i rëndësishëm drejt paqëtimit të shoqërisë nëpërmjet njohjes dhe reflektimit rreth krimit.

Ne besojmë fort se njohja, reflektimi dhe jo heshtja, janë rruga më e mirë për të kapërcyer të shkuarën dhe për të ndërtuar të ardhmen e qytetëruar.
At Zef Pllumi, shqiptari i madh dhe miku im i mirë, shkruante kështu në vitin 1994:
“Na si besimtarë në Zotin duem që edhe shoqnia njerëzore të eci në rrugën e Zotit në të cilën do t’i prijmë na vetë me shembullin tonë personal. Nuk kemi kurrnji inát personal as me Tiranin as me ata që verbërisht i shërbyen atij. Megjithkëte vetëm dënimi moral i shpallun publikisht për këta dhe të gjitha institucionet e krijueme prej këtyne do të mjaftojnë për me dhanë imazhin e shkëputjes njiherë e përgjithmonë nga sistemi tiranik i së kaluemes e se populli shqiptar hini në rrugën e demokracisë pa gjak, pa dhunë, pa hakmarrje personale, por si nji popull me ndjenjat sublime të dashunisë për jetën e botën.”

Të nderuar miq,
Asgjë më shumë nuk mund të kërkohet dhe as të pritet prej programit që nisim sot. Le të bëjmë edhe një hap tjetër drejt një Shqipërie më të fisme, të çliruar nga plagët dhe barrët e të shkuarës dhe të vendosur për të ecur përpara në rrugën e demokracisë dhe prosperitetit.
Edhe një herë falënderimet më të mira për iniciativën e Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, për përkushtimin e zëvendësministres Genta Sula dhe për angazhimin e Komisionit Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur.

Redaksia online
(S.m/shqiptarja.com)