Serembe/ Vargjet e panjohura, që
këndohen nga bashkëfshatarët e tij

UDHËT E SEREMBEs/ Pjesa e dytë e kujtimeve të studiuesit Nasho Jorgaqi. Rrëfime, fakte e gojëdhëna, një vizitë në fshatin ku lindi dhe vdiq Zef Serembja…
115 vjet pa poetin. Në gjurmët e Serembes… Rrëfenja, dëshmi dhe fakte mbi një personazh të pazakontë, një burrë të veçantë, një poet të madh lirik dhe një dashnor pasionant.Pas pjesës së parë të kujtimeve, botuar në numrin e së dielës në Rilindasi, mbi vizitën e studiuesit Nasho Jorgaqi në Strigar, fshatin ku u lind poeti Zef Serembja, sjellim sot pjesën e dytë, ku rrëfehet vizita në shtëpinë e poetit dhe rrëfenja të bashkëfshatarëve të Serembes…

(Vijon nga dje)
*******

TIRANË - Në dritaret e shtëpisë së poetit. Kur ngjisim shkallët e shtëpisë dhe gjendemi para dritareve dhe ballkonit, rrëfimi i Vinçensit ndërpritet për disa çaste. I soditim këto kënde të dashura të poetit, për të cilat këndon aq hollë në vargjet e tij. Askund në këtë shtëpi se sa prej këndej, ai vështronte i përhumbur pamjet e mrekullueshme që hapen përtej xhamave dhe ballkonit. Poshtë, nën muret e shtëpisë, bie kopshti e pas tij vjen menjëherë përroi. Më tutje zgjatet një luginë e hapen disa hone të vegjël e matanë tyre duket Vakaricio e më përtej Mbusati i Jul Varibobës.

Po ajo që të magjeps në çdo kohë është sfondi, dekori natyror që ngrihet mbi peizazhin e afërt: fusha e butë e Sibarit, malet hijerëndë të Polinit dhe ujërat e kaltra të Jonit. Këtu kuptojmë se gjiri i Shkuvarit, që hapet në mes të maleve shkëmbore të Silës dhe atyre të Polinit ishte për poetin një dritare madhështore mbi det, valët e të cilit vinin nga brigjet e Arbërisë. Te kjo dritare ktheheshin shpesh sytë e arbëreshëve  të këtyre anëve. Përballë saj me siguri u zgjua dhe u ndez frymëzimi i Serembes.

Rrimë një kohë para dritareve dhe humbasim në mendime. Rrezet e perëndimit vjeshtor luajnë nëpër xhame e bien në mure. Fllade ere vijnë nga deti e hyjnë mes nesh. Vargjet e poetit nisin të na këndojnë përbrenda. Jemi në djepin e këngës së tij. Ndoshta vetëm këtu, para kësaj pamjeje magjepsëse, përballë Jonit që sillte dritën e Arbërisë, mund të zgjoheshin ato tinguj që këndoi harpa e Serembes. Sepse, për ç‘det është fjala, ç‘pamje tjetër mund të kërkosh veç kësaj që këndonte prej këndej poeti? Këtu lindi ajo këngë e pashoqe e poezisë arbëreshe që thotë:
 
Hapet para meje, deti i shkëlqyer
Që zgjon te trut’ e mi mendime shumë
E llahtara mendjen time shqyen,
Aq sa vetëm pushoj kur bie në gjumë.
 
Arbëria që pas detit na kujton,
Se na të huaj jemi te ky dhe,
sa vjet shkuan! E zemra nuk harron,
se për turkun qëndruam pa Mëmëdhe.
 
Imagjinata jonë në këto çaste evokon mendimet e poetit për fatin e rëndë “të zonjës Arbëri”, bindjen e tij se “Shëmbëlltyra e Teftës nuk humbet” dhe se ai ndihet luftëtar që ka “për nuse flamurin”. Asnjë poet arbëresh nuk i është drejtuar Shqipërisë së kohës së tij si Serembja. Arbëria e kohës së Skënderbeut e bënte të ishte krenar, por shqetësimi, dhimbja e tij më e madhe për të, ishte gjendja e atëhershme e atdheut. Këtë gjendje ai e vuante thellë dhe për vite me radhë këtu në Strigar do t’ia kujtonte deti çdo ditë nga dritaret e shtëpisë.
Dhe pikërisht nga këto dritare, pranë të cilave ne rrimë, mund të zbulosh edhe atë botëzë që rrethonte poetin. Kufijtë dhe copëzat e kësaj botëze të pranishme nëpër vargjet e tij, I kemi tani para syve. Ai e thotë këtë, se sa e sa herë qëndronte i vetëm këtu dhe sodiste krejt i përhumbur:
 
Brenda nga dritarja vrej,
Një pamje shumë të madhe
 
Vëren detin e gjerë, të veshur me dritën e bardhë të hënës apo që llamburit nga shkëlqimi i dritës, vëren katundin e qetë, të zhytur në gjumë apo të përfshirë nga tufani, rrok panoramën e Strigarit dhe e skalit në vargje:
 
Po vërej si agimi nga deti ngjitet,
Dëgjoj si era mbushet me freski,
shoh si dheu me dritë krejt stoliset
E si dielli shtie zjarr e bukuri.
 
Më pranë nga të gjitha ka kopshtin nën ballkon, kopshti i Serembeve, një rrip dheu buzë përroit. Ai është akoma. Ende gjelbërojnë degët e praruara të ullinjve, vargjet verdhoshe të hardhive, kurora e gjerë e fiqve.
Duken lulet e fundit të vjeshtës. Aty poshtë dilte poeti në çastet e meditimit e të frymëzimit.
 
Zbres në kopsht dhe unë i shkreti të pushoj,
I shtritur n’ato lule e n’atë bar,
Shpejt ata vjet si në vegim kujtoj,
Kur e kalova jetën plot llahtar.
 
Pastaj kujtohemi se në mes këtyre mureve, ku ai qëndronte e prehej , ngjitej nga shtrati i thellë i përroit kënga e qyqëzës dhe e nxiste poetin e shqetësuar ta pyesë për fatin e tij:
 
Duke bërë “kuku, kuku”
Thuaj sa vjet do të rronj?
 
Bota strigariote në poezinë e Serembes nuk mund të merret me mend pa imazhin e përroit të katundit. Tani që e kemi nën këmbët tona dhe  e shohim tek zbret nga lart poshtë, anash shtëpisë së poetit, e kuptojmë dhe më mirë. Ai vende-vende nuk bie në sy jo vetëm sepse rrjedh nëpër një shtrat të thellë shkëmbor, por dhe nga që sipër i qëndrojnë degët e drurëve si një tendë e përhershme. Matanë përroit, nga rruga që shkon për në Vakaricio, na tregojnë Kroin e Don Engjullit, të cilin poeti e përmend te vjersha “Kukëza” (Qyqja këndon përtej përroit, rri mbi lisin sipër kroit”).

Shumë kujtime e lidhën Zefin me këtë vendth, që i rrinte përherë përballë shtëpisë. Rridhte atje ujët e kulluar të kroit, po dhe jeta e katundit. Asnjëherë nuk rreshtëte vargu i grave që vinin për të mbushur ujë. Aty vashat e trimat shikonin njëri-tjetrin. Te kroi vinte vasha e poetit që e ngazëllente dhe e trishtonte shpirtin e tij, vinte më e bukura në Strigar, të cilës ai do t’i thërriste:
 
Te dera jote si bilbil këndoj
……………………………
O faqemollë, o vashë me synë e zi,
O moll i ëmbël, që në degëz rri,
O gozhdëz ari, që më vjen në gji.
 
Sipër kroit kalon udha në Shënkoll dhe Vinçensi na thotë se asaj ane ka lindur “Kënga gazmore”, vjersha më optimiste e Serembes. Kujtojmë së bashku atë ngjarje të gëzuar, kur poetit, një ditë duke shkuar andej i mërzitur, i del përpara një vashë shumë e bukur tek ndjell një rosë. Dhe ai, që deri atë çast e ndjente veten “si një gur në vetmi”, ngjallet menjëherë. Ajo i shfaqet si një “dritëmadhe pranvere”, me buzën si lule mali, me syrin që i ndriçonte si yll, me ballë që i kujtonte qiellin në verë… I tronditur nga e gjithë kjo, thërret plot hare:
“Të falem, bukuri!”

     Në katundin tonë, - vazhdon të tregojë Vinçensi, - ngado që të hedhësh sytë, të kujtohet Serembja. Mjafton të shkelësh një vend, të kujtosh një ngjarje, të përmendësh një emër a një shprehje, të zgjohen vjershat e tij. S’besoj të gaboj po të them se çdo gjë e mirë e poetit tonë të madh i ka rrënjët këtu, në bashkësinë arbërore, në këto dhera e gurë, në këto udhë e shtëpi, tek këta njerëz që u lëviz nëpër deje i njëjti gjak si i tij.

     Vështrimi ynë kërkon poshtë rrjedhën e ujit të përroit, mes degëve gjysmë të zhveshura dhe gjethishtave të rëna të vjeshtës. Po ndërkaq, vëmë re një grup grash, që lajnë rroba sipër ca gurëve të bardhë. Nga honi përposh vjen kënga e dridhur e një bilbili. Qëndrojmë një copë herë në heshtje të plotë dhe dëgjojmë të shtangur. Dikush papritur pëshpërit vargjet e sonetit “Urimi”, që tingëllojnë si një testament ogurmirë i poetit:
    
     Ju lani teshat, vasha, te ky lumë
     Edhe lart plot me gaz , ju ngrihet zani
     Në paqe ju qesh koha e lum,
     Dhe te gëzimi zemrën tuaj lani.
     ……………………………….
     “Ditë të bardhë”, o vasha, ja urimet,
     se unë shkoj atje ku m’shpie tufani
     dhe kthehen te katundi psherëtimat.
 
     Zbresim përsëri në rrugë dhe dalim te sheshi. Është qendra e dikurshme e katundit, një nga vendet më të dashura të poetit. Edhe tani si njëherë prapë sheh njerëz të mbledhur. Ka ardhur ora e qetë e mbrëmjes, që kësaj here është mbushur plot zëra. Burra e gra e sidomos pleq e fëmijë kanë dalë të përshëndeten me vëllezërit nga Shqipëria. Shohim sy plot mall e dëshira, dëgjojmë fjalën e tyre të parë:
     - Mirëseardhët!

     Ata e dinë se kushdo që vjen nga Arbëria, nxiton të nderojë Seremben dhe kur nderon atë, ka nderuar gjithë katundin. Me këtë mendim nisin bisedat. Secili kërkon të thotë e të tregojë diçka për poetin. Dëgjohen pastaj vargje të shkëputura, që ia pasojnë njëri-tjetrit. Sytë dhe fytyra s’ua fshehin dot gazin dhe krenarinë. Dhe, padashur, thua me vete: lum ai poet që ka këtë fat! Kujtesa e këtyre njerëzve është kujtesa e përjetshme e popullit. Asnjë libër, qoftë edhe me germa të arta, nuk i zëvendëson dot. Strigari është libri gjithnjë i hapur i poezisë së Serembes. Këtë e provon kush vjen këtu!
 
     Mes bashkëfshatarëve të poetit
     Në mes të bashkëfshatarëve të poetit dëgjon të kumbojnë me një tingull të veçantë “Kangjella e mallit të parë” dhe “Kangjella gazmore, “Fytyra ime” apo “Fytyra e saj”, po akoma më shpesh “Rrutullupi” dhe “Kukëza”. Sa bukur i flasin ato zemrës arbëreshe! Po në kësi rastesh, siç ndodhi dhe me ne atë mbrëmje, të kap veshi dhe vargje që s’i ke dëgjuar ndonjëherë. Janë këngët që poeti ua këndoi, si këndon bilbili, bashkëfshatarëve dhe s’i hodhi kurrë në letër. Tani ato janë kthyer në këngë të popullit, e megjithatë pleqtë e dinë se ato i takojnë Serembes.
     Në bisedë e sipër dëgjuam dy prej tyre. Njëra thoshte:
 
     Një mëngjes për gjah u nisa,
     Në një malëth arrita,
     Atje u preha, atje u shtriva,
     Një fole thëllëze gjeta,
     Ish vërtetë ajo fole,
     Kish gjashtëdhjetë koqe ve…
 
     E dyta thoshte:
 
     Deti u skuq e qielli i çel
     shihni diellin tek po del
     shihni pëllumbin si lëmohet
     shihni pëllumbin si pastrohet,
     Eja, pëllumb se të jap bukë,
     krukë, krukë, krukë, krukë!
    
     - Këto dy vjersha i kemi nga Xhuzepe Pozito, - shpjegon një plak strigariot. – Xhuzepja ishte nga Vakarico, 81 vjeç rrojti, qe djali i Kostandin Pozitos, një miku të njohur të Zefit tonë. Ai i dëgjoi nga i ati dhe i mbajti mend. Janë nga ato këngë që poeti i thoshte në çast. Të parën, sapo e bëri, ia tha një marangozi, që po punonte këtu në Strigar në shtëpinë e madhe të Xh. Markezit, kurse tjetrën e thuri në Vakarico, një mëngjes kur priste tok me fshatarë të tjerë karrocën, që do t’i shpinte poshtë në fushë.

     - Vargje të çastit ai thurte kohë pas kohe, - u thotë Vinçensi, një nga njohësit më të mirë të Serembes, që ka botuar dhe veprën e tij të plotë kohët e fundit. – I lindin këto në varësi nga situatat që kalonte në raportet me njerëzit. Kështu flet dhe gojëdhëna që tregohet në katundin tonë. Ai ishte gjithnjë i frymëzuar. Krijonte edhe duke ecur apo në udhëtim e sipër. Prej kësaj ka mbetur gojëdhëna që Zefi nuk qëndronte kurrë në një vend, po lëvizte vazhdimisht, se jeta e tij nuk qe veçse një udhëtim i pandërprerë.

Dhe kjo është e vërtetë. Ai jo vetëm shëtiti në këmbë të gjitha këto vise që shikoni rreth e qark, katundet arbëreshe në të dy anët e lumit Krati, po kapërceu kufijtë e provincës së Kozencës, brodhi e shkoi kudo tek kishte arbëreshë, në Bazilikatë e në Molisë, në Katanzaro e deri në jug të Sicilisë, në Palac Adriano, në katundin e Darenjve. Në Koriliano-Kalabro e në Napoli, ai shkonte sa herë t’i tekej, natën dhe ditën, në këmbë apo me mjetet e kohës. Udhëtimet ishin pasioni më i fortë i tij pas poezisë, ndoshta forma e ekzistencës si krijues, që kërkon përherë hapësirë. Pasioni i udhëtimeve në radhë të parë e pastaj arsyet ekonomike dhe motivet sentimentale e çuan deri në Brazil e në Amerikën e Veriut. Dhe dihet nga të gjithë tanimë udhëtimi legjendar, udha që bëri në këmbë nëpër Francë e Itali derisa arriti këtu në katund. 
(Vijon nesër…)


Redaksia Online
(E.Ç./shqiptarja.com)