1929 / Tërmeti i parë që shkundi fort Wall Street-in dhe zhyti Amerikën në krizë

Në 21 tetor, 1929, 500 burra e gra të pushtetshëm udhëtuan për në Dearborn, Michigan, për të festuar ditëlindjen e pesëdhjetë të llampës elektrike të Thomas Edisonit. Mikpritësi ishte Henry Ford, ndërsa ndër mysafirët, njerëz të shquar si Marie Curie, George Eastman dhe John D. Rockerfeller Jr. iu bashkuan Presidentit Herbert Hoover në dollinë për shpikësin e madh. Presidenti foli për “udhëheqës të mëdhenj që kanë konvertuar fizikën e pastër të elektricitetit në një produkt të taksueshëm” dhe për “lumenjtë e djersës që janë kursyer nga kurrizet e burrave dhe puna e rëndë e pafundme nga e cila kanë shpëtuar duart e grave”. Por edhe teksa këta gjigantë festonin triumfin e kohëve moderne, ekonomia që ata kishin ndërtuar po shpërbëhej. Tetë ditë më vonë, në 29 tetor 1929, bursa do të pësonte falimentin e famshëm, dhe kënga motiv e kombit do të ndryshonte në një cast nga “Qiejtë blu”, në “Vëlla, ke një dhjetëcentësh?”

Në vitet njëzetë kishte arsye të bollshme për të besuar se qiejtë do të qëndronin përgjithmonë blu. Shtetet e Bashkuara kishin dalë nga Lufta e Parë, me ekonominë më të fuqishme në botë, kryesisht falë automobilit dhe radios. Menaxhimi shkencor dhe linjat e montimit rritën prodhimin, dhe ideja që kushdo mund të bëhej i pasur, dhe shpejt, po lulëzonte, e ushqyer edhe nga optimizmi i epokës. Parashikimi i Herbert Hooverit përpara fushatës së tij elektorale të vitit 1928 ishte se “ne shumë shpejt, me ndihmën e Zotit, do të shohim ditën kur varfëria do të zhduket nga ky komb”. Me sytë e drejtuara nga ajo ditë, amerikanët nisën të grum- bullojnë, duke përfituar nga një koncept i cili është popullarizuar shumë edhe së fundmi: blerje me kredi.

Për të financuar trupat jashtë vendit, politikanët gjatë luftës kishin nxitur qytetarët që të merrnin hua nga bankat për të blerë Bonot Liberty, të cilat ishin në vetvete hua të dhëna qeverisë së SHBA. Në këmbim, mbajtësit e bonove fitonin një interes prej 4 përqind në vit. Kur lufta përfundoi, amerikanët vazhduan t’i përmbahen idesë, bli tani dhe paguaj më vonë, duke blerë me kredi makina dhe frigoriferë. Si rezultat, ekonomia po lulëzonte dhe amerikanët shihnin se si investitorët pasuroheshin jo për shkak se kishin në pronësi puse nafte apo sepse ndërtonin hekurudha, por sepse tregtonin certifikata burse.

Njerëzit e zakonshëm, duke menduar se më në fund kishin gjetur shkopin magjik universal, hynë në treg në të njëjtën mënyrë me të cilën kishin blerë makinat e tyre të reja. Në vitin 1929, huamarrësit investuan pothuajse 4 në cdo dhjetë dollarë për huadhënie bankare. Investitorët mund të blinin aksione me një paradhënie deri 10 përqind, duke përdorur vetë aksionin si kolateral. Nëse cmimi binte, komisioneri mund ta shiste për të paguar huanë. Nëse cmimi i aksionit rritej, atëherë ai do të paguante për vetveten. Deri në fundin e dekadës, vlera e aksioneve të mbetura pa paguar ishte sa trefishi i buxhetit federal. bota.al

Amerikanët e zakonshëm investuan në numra rekord, por ata ishin thjeshtë një pjesë e tregut. Edhe kështu, tregu kish hyrë tashmë në kulturën popullore. Radio luante këngë kushtuar tij, revistat e mbulonin gjatë të gjithë kohës dhe cdokush diskutonte vetëm për të. Dhe me të drejtë: Kish pësuar vetëm rritje gjatë tetë viteve të fundit dhe kish arritur majën me 300 për herë të parë, në ditën e fundit të vitit 1928. “Cmimet e aksioneve kanë arritur atë që duket një nivel, i cili do të mbetet përherë e lartë”, thoshte ekonomisti i Yale, Irving Fisher në mesin e tetorit 1929. Megjithatë, në atë kohë kishin nisur tashmë të shfaqeshin shenja të telasheve në parajsë.

E para kish ardhur në mars. Investitorët, të shqetësuar se Bordi i ri i Rezervës Federale do të rriste paradhëniet minimale nisën të shesin, duke i dhënë kështu prekjen e parë panikut. Normat e interesit u rritën menjëherë, dhe komisionerët shitën aksionet për të kompensuar huatë e tyre, të cilat zhdukën në cast kursimet e një jete të tërë për shumë investitorë. Charles Mitchell, president i National City Bank e shpëtoi atë ditë duke ofruar 25 milionë dollarë kredi për të nxitur më shumë investime. Tregu e rimori disi veten, por ekonomia kish nisur të ngadalësohej. Shitjet ranë, me shumë konsumatorë që ishin të zhytur keq në borxhe, dhe prodhimi nisi edhe ai të bjerë. Edhe pse ndodhën këto, tregu pati një rekord tre mujor gjatë verës dhe disa aksione madje u dyfishuan në vlerë. Në 3 shtator, mesatarja industriale e Dow Jones arriti 38.17 përqind, niveli më i lartë deri atëherë.

Dy ditë më vonë, ekonomisti Roger Babson deklaroi se “herët a vonë, një faliment do të afrohet dhe ai mund të jetë i tmerrshëm”. Babson ishte etiketuar atëherë si jopatriot për arsye se kishte thënë një gjë të tillë në të kaluarën, por tani investitorët kishin hapur veshët për ato që ai po thoshte. Atë ditë, tregu nisi një rrokullimë gjashtë-javore, duke rënë deri në 10 pëqind në ditë, por gjithmonë duke e rimarrë veten.

Liderët financiarë mbetën optimistë, por investitorët po bëheshin gjithnjë e më nervozë. Të mërkurën, 23 tetor – dita e fundit e punës për një javë që do të merrte një herë e mirë etiketimin “e zezë” – në një treg të dobët tashmë ra një epidemi pesimizmi. Ditën tjetër, Të Martën e Zezë, u pa një furi shitjesh, teksa 12.9 milionë aksione u tregtuan dhe u shkëmbyen, ndërkohë që shumë komisionerë nuk gjenin oferta për aksionet që binin me shpejtësi në vlerë. Teksa tregu humbi 5 miliardë dollarë, një grup bankierësh u përpoqën me iniciativën e tyre që të ndalin panikun, ashtu si kish ndodhur në mars dhe shumë herë të tjera më parë, duke ofruar një sasi shumë të madhe kredish. Richard Whitney, përfaqësues i tyre dhe zëvendës president i Bursës së Nju Jorkut eci me hapa të mëdhenj në sheshin e tregtimit të aksioneve dhe nisi të thërrasë me të madhe, duke bërë porosi për aksione. Tregu u stabilizua. Gazeta The “New York Times” shkruante ditën tjetër: “Dhomat e Komisionerëve janë plot besim për rimëkëmbjen e bursës”. Kjo u sho- qërua nga titulli kryesor i New York Herald Tribune ditën tjetër: “Komisionerët besojnë se më e keqja ka kaluar dhe rekomandojnë blerje aksionesh të mira”.

Sigurisht, më e keqja ende nuk kish ardhur, sic e kuptuan shumë investitorë gjatë fundjavës. Në 28 tetor, e Hëna e Zezë, tregu pësoi një rënie 22.6 përqind – një rekord që mbetet edhe sot e kësaj dite – me disa aksione si ato të AT&T që humbnin gjysmën e vlerës brenda një dite. Ditën tjetër, e Marta e Zezë, u vu re një tjetër rekord: 16 milionë aksione të shitur. Tashmë, asnjë lloj përpjekjeje, sado e madhe nuk mund të shmangte falimentin. Sheshi i madh i bursës ishte tashmë në kaos total. Një shitës raportonte se anëtarët e bursës silleshin si “pula që u ke prerë kokën, ata nuk dinin se në cilin krah duhej të rendnin. I kish mbërthyer paniku, ulërinin me të madhe. Të gjithë përplaseshin me njëri-tjetrin”. Një tjetër punonjës që qëndronte tek telefonat kujtonte se “mua më duhej t’i përgjigjesha cdokujt që më ulëriste. U thashë: “Cfarë dreqin duhet të bëj? Dua të them, askush nuk e dinte se cfarë dreqin duhej të bënte”. Në momentin kur akrepat e kohës së punës u ndalën, dy orë e gjysmë më vonë se zakonisht, tregu kish humbur edhe 14 miliardë të tjera.

Në muajt e ardhshëm, Dow Jones do të binte dhe ngjitej disa herë, por nuk do ta arrinte më 300-ën deri në vitin 1954. Tregu humbi një të tretën e vlerës së vet gjatë gjashtë ditëve në tetor 1929 dhe deri në janar 1930, AT&T kish rënë me një të tretën dhe General Electric me një të dytën, ndërkohë që RCA, aksioni më i preferuar i viteve njëzetë vlente tashmë sa një e katërta e cmimit të vet maksimal. Nadiri do të mbërrinte në 8 korrik të vitit 1932 kur Dow u fundos në 41.22 pikë, 89 përqind poshtë kulmit të vet të 1929. Miliona njerëz humbën kursimet e një jete, dhe jo të gjithë ishin investitorë. Shumë banka kishin investuar – dhe humbur – paratë e klientëve të tyre në treg.

Klientët e mbërthyer nga paniku rendën që të mbyllin llogaritë e tyre bankare, duke shkaktuar falimen- timin e 9000 bankave. Investimet në bizneset e rinj ranë me 5.8 miliardë dollarë deri në 1932, dhe pagat ranë me 20 miliardë dollarë. Në kulmin e Depresionit, papunësia arriti 25 %.

Sado katastrofike që ishte ajo situatë, shumica e ekonomistëve bien dakord se nuk qe e thënë që të conte në depresion, ose të paktën jo deri në Depresionin e Madh. Ata fajësojnë deflacionin në Evropë, sistemin e pasigurtë bankar amerikan, vendimin e Rezervës Federale për të shtrënguar ofertën monetare pas falimentit të madh – synimi i të cilës ishte të frenohej inflacioni, kur në fakt problemi aktual ishte deflacioni – si dhe Ligjin e tarifave “Smoot-Hawley” të vitit 1930, i cili rriste tarifat mbi produktet amerikanë, duke shkaktuar uljen e kërkesës për ta jashtë vendit. Edhe kaq shumë dekada më vonë, ekonomistët ende kanë dallime në idetë e tyre mbi natyrën e tregut të para depresionit. Disa prej tyre, më zhurmshëm e ka bërë ekonomisti Robert Sobel, kanë argumentuar se investitorët luajtën në bursë si në poker, duke shpresuar të shesin me një fitim dhe duke mos pritur asnjëherë mbledhje dividentësh. Kështu që, cmimi i aksionit të një kompanie nuk kish fare të bënte me potencialin e saj të fitimit. Të tjerë ekonomistë kundërshtojnë, duke thënë se investitorët ishin të motivuar nga shansi që ofrohej për dividentë më të lartë në terma afatgjatë, gjë që bëhej e mundur nga prodhimi eficient. Edhe në kulmin e vet në vitin 1929, raporti i cmimit ndaj fitimit në treg ishte më i ulët nga sa është sot. Kishte më pak se një milionë spekulantë aktivë përpara falimentit të madh, por ai numër i vogël shkaktoi borxhe të mjaftueshëm për të shkatërruar tregun.

Depresioni nuk përfundoi deri në valën e madhe të prodhimit gjatë Luftës së Dytë, por programet e Marrëveshjes së Re të Franklin Rooseveltit synonin të ndihmonin. Njëri, Komisioni i Sigurive dhe Këmbimit, u krijua në vitin 1934 për të kaluar detyrën e rregullimit të sigurimeve nga shtetet tek qeveria federale. Sot, komisionerët dhe tregtarët e aksioneve duhet të rregjistrohen në SEC për të parandaluar manipulimin e cmimeve, dhe ka kërkesa strikte për paradhëniet minimale për blerjen e aksioneve. Sigurisht, ndonëse ne nuk kemi përjetuar që atëherë një depresion në shkallën e atij të viteve tridhjetë, nuk është se gjithcka është zhdukur. Në 19 tetor 1987, Dow Jones pësoi rënien më të madhe brenda një dite që nga 1914 dhe në 14 prill 2000, ra 617.18 pikë, humbja më e madhe brenda një dite.

“Më parë unë kam qenë shumë ekonomist”, ka thënë një herë ekonomisti John Kenneth Galbraith. “Mendoja se duke mbajtur gjallë kujtimin e falimentit të madh të 1929, ne do të kishim një paralajmërim ndaj optimizmit të kotë e të trashë që i bëri njerëzit të fusin hundët e të shkatërrojnë tregjet… si dhe të entuziasmohen nga iluzioni i një pasurie gjithmonë në rritje. Kam hequr dorë nga kjo shpresë pasi e kemi parë të ndodhë pak si shpesh që atëherë”. / History Today – Bota.al

K.T./Shqiptarja.com

TAG:
• krize ekonomike
• SHBA
• ekonomia