Në vitin 2006, kur antropologia Chelsi West Ohueri vizitoi Luginën e Shalës si studente universitare, pak të huaj guxonin të shkonin në këtë zonë të largët të veriut të Shqipërisë.

Për West Ohueri-n ishte një shok kulturor dhe, deri diku, edhe për njerëzit që ajo takoi.

“Në fakt, nuk kisha udhëtuar kurrë jashtë SHBA-së”, tha ajo. “Në të njëjtën kohë, shumë prej njerëzve që takova nuk kishin parë kurrë më parë një person me ngjyrë dhe hasa çdo lloj reagimi ndaj pranisë sime.”

Këto reagime shënuan fillimin e asaj që më vonë u bë Encountering Race in Albania: An Ethnography of the Communist Afterlife (Takim me racën në Shqipëri: Një etnografi e jetës pas komunizmit), një analizë e West Ohueri-t mbi racën dhe logjikën racore në Shqipëri.

Gjatë asaj vizite të parë dhe në udhëtimet e mëvonshme, shqiptarët i thanë West Ohueri-t se racizmi nuk ishte një problem në Ballkan. Në Shqipëri, tha ajo, racizmi “konsiderohet si një dështim personal ose moral”, i papajtueshëm me narrativën kombëtare të mikpritjes dhe respektit për mysafirët.

Megjithatë, West Ohueri, Profesore e Asociuar e Studimeve Sllave dhe Euroaziatike në Universitetin e Teksasit, argumenton se ndikimi i racës në Shqipëri dhe në Ballkanin më gjerë është anashkaluar, sepse “etnia dhe kombësia kanë qenë kornizat dominuese të studimit, veçanërisht pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë.”

Libri i saj i vitit 2025, botuar nga Cornell University Press, synon të tregojë se, si kudo tjetër, teoria racore është pjesë përbërëse e identiteteve kombëtare në Ballkan; se proceset e racializimit janë globale dhe se raca nuk kufizohet vetëm në proceset perëndimore të modernitetit.

Sipas West Ohueri-t, debati mbi racën nuk mund të reduktohet në pyetjen se kush është racist e kush jo, ashtu siç paraqitet shpesh në diskursin publik.

“Proceset e racializimit (procesi i ndarjes së njerëzve në raca) janë të pranishme në jetën tonë të përditshme dhe ato nuk kanë nevojë për armiqësi apo urrejtje që të ekzistojnë”, tha ajo. “Racializimi nuk filloi me urrejtjen, por me kategorizimin hierarkik të qenieve njerëzore që u zhvillua paralelisht me perandoritë dhe zgjerimin kolonial.”

Teoritë racore fillimisht u zhvilluan nga mendimtarët perëndimorë evropianë të shekujve XVIII dhe XIX, të cilët “klasifikuan ato që ata i quanin lloje dhe varietete të njerëzve,” tha West Ohueri.

Ngjyra e lëkurës dhe tipare të tjera fizike e kulturore shërbyen për të legjitimuar ndarjet midis evropianëve “të bardhë” dhe grupeve të konsideruara “jo të bardha”, në mënyrë që të justifikohej dominimi i njërës palë mbi tjetrën.

Shqiptarët, ashtu si komunitetet e tjera kombëtare të Ballkanit, “ishin ndër të parët që u racializuan si jo të bardhë,” tha West Ohueri.

Megjithatë, intelektualët vendas pohuan evropianitetin e shqiptarëve duke theksuar “rrënjët e tyre ariane” dhe përkatësinë në racën e bardhë.

West Ohueri argumenton se kjo ndjenjë përkatësie është ndërtuar në kurriz të komuniteteve rome dhe egjiptiane të Ballkanit në Shqipëri, të cilët konsiderohen si “të zinj” dhe jo-evropianë, dhe për këtë arsye përjashtohen nga komuniteti ndërkombëtar.

Nën komunizmin shtetëror, kur supozohej se dallimet ishin zhdukur, romët u shtynë drejt punëve më poshtëruese dhe u bënë objekt i komenteve raciste nga disa zyrtarë të shtetit.

Ndarjet racore janë të dukshme në peizazhin urban të kryeqytetit, Tiranës, ku anëtarët e komunitetit rom lypin para dhe jetojnë në lagje që ngjajnë me getot.

West Ohueri identifikon gjithashtu terma diskriminues në gjuhën shqipe, si shprehjet “dorë e bardhë” dhe “dorë e zezë”, përmes të cilave shqiptarët racializohen si të bardhë, ndërsa komunitetet rome dhe egjiptiane të Ballkanit racializohen si të zinj.

Racizmi është i pranishëm edhe në kulturën popullore shqiptare: programe televizive Portokalli përfshijnë aktorë që e lyejnë fytyrën me bojë të zezë për të përshkruar personazhe stereotipike romë ose “afrikanë”.

Sipas West Ohuerit, “përvojat e romëve dhe egjiptianëve të Ballkanit në Shqipëri pasqyrojnë trendet globale të supremacisë së bardhë dhe anti-zezakërisë”.

Të sfidosh mënyrat dominuese të të menduarit

West Ohueri përdor termin “jeta pas komunizmit” për të përshkruar rolin që luan trashëgimia dhe kujtesa e komunizmit në Shqipërinë e sotme — një vend me pasiguri ekonomike, paqëndrueshmëri dhe emigrim të lartë.

“Komunizmi mund të mos ekzistojë më si sistem shoqëror, politik dhe ekonomik aktiv, por ai mbetet ende një forcë që lëviz nën sipërfaqe”, tha ajo për BIRN. “Trashëgimitë dhe kujtimet e tij ndikojnë në mënyrën se si njerëzit vazhdojnë të përfytyrojnë atë që ende nuk ka ndodhur.”

Deri para pak vitesh, racizmi në Shqipëri mbetej një forcë latente, e shprehur kryesisht ndaj pakicave rome dhe egjiptiane të Ballkanit. Por modelet e reja të emigrimit dhe prirjet politike ndërkombëtare e kanë kthyer racizmin në një instrument të mobilizimit politik.

Ashtu si në disa shtete fqinje, grupet e ekstremit të djathtë në Shqipëri kanë përqafuar diskurset e supremacisë së bardhë dhe anti-emigrantëve për të tërhequr mbështetës, ndërkohë që punëtorët emigrantë nga vendet afrikane dhe aziatike përballen me shfrytëzim, ndërsa turistët me ngjyrë kanë raportuar agresione verbale raciste.

Sipas West Ohueri-t, miratimi i kornizave ligjore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut është i pamjaftueshëm në luftën kundër racizmit, sepse ligjet nuk zbatohen gjithmonë dhe nuk eliminojnë shkaqet e problemit.

Një zgjidhje afatgjatë do të kërkonte një ndryshim paradigmatik që përfshin një qasje nga poshtë-lart dhe globale.

Kjo, argumenton West Ohueri, duhet të nisë me njohjen e efekteve të gjithanshme të ideologjisë racore në shoqëritë tona, në vend që ato të injorohen ose të minimizohen. Politikat dhe idetë raciste mund të sfidohen në mënyrë efektive përmes një “koalicioni ndërkombëtar, përtej vijave raciale dhe klasore, që mund të prodhojë diçka të re në mënyrën se si e rimendojmë shoqërinë”, tha ajo për BIRN.

Meqenëse raca është një koncept i shpikur, West Ohueri argumenton se është e mundur të ndryshojmë mentalitetet tona duke menduar ndryshe.

“Duke rrezikuar të tingëlloj sikur po e mbështes tepër socializmin”, shtoi ajo, “mendoj se një përballje e tillë do të kërkonte gjithashtu një lloj riorganizimi dhe rishpërndarjeje.”