Dita e Armëpushimit, 1918/ Në 100 vjetorin e mbarimit të Luftës së Parë Botërore

Nga George Seldes

Historianët, në veçanti ata që e kuptuan dëshpërimin, jetën pa rrugëdalje, të cilën e vuajtën britanikët, belgët, francezët dhe gjermanët duke pritur fundin e katër viteve të luftës në llogore, frikën se do të zgjaste një jetë të tërë, se çdokush mund të vritej apo të plagosej ose të vdiste nga uria dhe sëmundjet – hera herës e përshkruajnë se çfarë ndodhi në ora 11 të paradites së ditës së njëmbëdhjetë të muajit të njëmbëdhjetë të vitit 1918 me fjalë të tilla si këto:

Në atë orë ra një heshtje kaq mbizotëruese, kaq e mbinatyrshme, pas batareve të përbindshme të atyre tmerreve aq llahtarisëse, rrapëllimës së përçudnshme të mitralozëve vdekjeprurës, të cilët patën shkallmuar shpirtrat e burrave dhe grave në mbarë globin me ushtimat e tyre të vrazhda, sa që ushtarët e të dy palëve si të dalldisur ia kishin ngulur sytë e shqyer njëri tjetrit me mosbesim. Ishte diçka kaq hyjnore për t’u kuptuar në fillim; një e vërtetë kaq e lemerishme, kaq e shenjtë për t’u brohoritur...  

Jo në frontin tonë. Jo me Divizionin Ylberi.

Në orën tetë të atij mëngjesi, për shkaqe të pashpjegueshëm dhe për të cilët kurrë

nuk u bënë pyetje, artileria amerikane ndërmori hapjen e një zjarri të madh në të gjitha pjesët e frontit tonë si për t’u treguar atyre të këmbësorisë sesi luftohet, të cilët, pavarësisht vendstrehimeve, helmetave dhe zmbrapsjeve, padyshim kishin plotësuar qindra të vrarët, mijëra të plagosurit, të njëzet milionë a më shumë viktimave të Luftës së Parë Botërore – tridhjetë e katër milionë në se do të përfshini në përllogaritjen tuaj të vdekurit nga uria. 

Armiku i çoroditur ishte i detyruar të përgjigjej dhe kështu vrasjet vijuan dhe nuk pushuan fare në frontin tonë në atë orën magjike njëmbëdhjetë. Unë mund të dëshmoj. Mitralierë të ndryshëm dhe shumë të tjerë midis këmbësorisë vazhdonin zjarrin mbarë e mbrapsht, duke shpresuar pa dyshim që të fitonin lavdi të përjetshme duke e përshkruar më vonë veten e tyre si trima që dhanë goditjen e tyre të fundit në këtë luftë. 

Në orën 10:59 një shungullimë e largët u dëgjua në Paris, u dëgjua në qytetet dhe fshatrat ku jetonin korrespondentët e luftës, kjo vrundullimë u ndie sikur miliona burra dhe gra të zhyteshin në të shtatë detet, më tej u shua. Për shumicën e europianëve nuk kishin qenë kurrë të tilla shpërthimet e predhave të artilerisë, kërcitja e mitralozëve, krismat e pushkëve. Për pothuajse pesë vjet zhurma e luftës pat qenë kjo rrokopujë gjëmimtare, e mbytur gurgulluese, ditë e natë, vigane, por e ulët, e përbotshme. Heshtja që erdhi më së fundi, kur të gjithë heronjtë i dhanë fund zgjatjes së luftës deri në këtë shkallë, prapëseprapë ishte madhështore, në të vërtetë ishte kaq madhështore sa dukej si një paralajmërim për vdekjen e miliona ushtarëve të vjetër - djem, të cilët ishin rritur dy a tre vjet më shumë nëpër llogoret.

Një ushtar romancier ka shkruar librin Një burrë mund të qëndrojë, duke përmbledhur me këtë fjali mundimet e përvojës së tij dhe krejt ndodhinë madhështore të Armëpushimit. Ford Madox Ford e shkroi këtë titull disa vite më vonë. Joseph Conrad, që e kish patur dikur nxënës e quajti një trokitje gjeniu dhe disa prej nesh, që patëm qenë në llogore me të për katër javë dhe jo për katër vjet, veç mund ta përfytyronim, jo më të ndanim të njëjtën ndjenjë. Miliona burra patën mbajtur kokat ulur për katër vjet, asnjëri nuk mund ta ngrinte kokën pa pasur frikën e plumbit, që po vinte drejt tij.

Burrat qëndruan më këmbë. Nga Kanali Anglez deri në malet e Zvicrës, burrat qëndruan dhe bërtitën. Anglezët thirrën, “Ne shpëtuam.” Francezët klithën, “Jemi gjallë.” Nuk kish asnjë britmë fitoreje nga Britania deri në Zvicër. Ishte klithma e gëzimit, një klithmë që i bënte lavde vetë jetës. (Ishin civilët, që kur u kthyen prapë në shtëpi bërtitën për fitoren.)

Nga vija jonë e kufirit përmbi ledhet, unë pashë kokat me helmeta të ushtarëve gjermanë.  Gjermanët erdhën në tokën neutrale të turpëruar, të ngathët, ende të frikësuar, por amerikanët bashkë me francezët u vërsulën në fushë dhe u zgjatën duart për t’i përshëndetur. Amerikanët u dhanë ushqim dhe cigare. Një pjesë e madhe e Ditës së Armëpushimit u kalua duke këmbyer sende për kujtim. (Francezët kanë një thënie, “Gjermanët luftojnë për Kaizerin, francezët për lavdi, amerikanët për suvenire.” Për një copë çokollatë pesëcentëshe mund të merrje një pisqollë Luger. Më e çuditshmja nga të gjitha ishte të folurit e papritur të gjuhës gjermane nga shumë amerikanë me prindër gjermanë. 

Në disa sektorë të frontit breronte një mjegull e lagësht londineze si për t’u sjellë në mendje ushtarëve britanikë aromën e shtëpisë. Tommy Atkins-it nuk i luajti mendja nga fitorja. Shumë nga veteranët francezë ia lejuan vetes të vëllazëroheshin me ata burra që një ditë më parë i quanin “sales Boches”, por tani ishin të përmbajtur. Amerikanët, të cilët patën shkrehur armët e fundit tani fluturonin nga gazi duke festuar paqen.

Edhe shumë gjermanë ishin entuziastë. Ata ia merrnin vrulltas në tokën e askujt duke bërtitur “Nie wieder Krieg”; francezët u përgjigjeshin me “Jamais plus la guerre,” dhe amerikanët, që i kuptonin nuk flisnin fare.

Terrori pat përfshirë edhe peizazhin. Çdo dru, çdo kaçube, çdo fije bari në tokë, çdo përroskë, gjithçka në natyrë u pat ndier keq në ditët dhe netët e të katër viteve të luftimeve në llogore, ndërsa tani edhe një zog i vockël trimosh mund të vinte e kushedi të niste të këndonte.

Pikërisht ditën tjetër, më 12 nëntor, gjeneralët komandues në të dy anët e vijës së armëpushimit, u frikësuan nga e gjithë kjo thirrje “Nie wieder Krieg” dhe “Jamais plus la guerre” si edhe nga i gjithë ai “vëllazërim i njerëzve” pa ndonjë kuptim, dhanë urdhëra në të gjitha frontet që ushtarët të pushonin pranë armëve të tyre, kështu sa për të thënë; Armëpushimi nuk ishte paqe, ai ishte një lloj “marrëveshje” dhe përveç të tjerash, “disiplina nuk duhet të rreshtë kurrë në forcat e armatosura.”

Pershing erdhi në Paris. Ai dhe Mareshalli Foch u përqafuan, duke e puthur njëri tjetrin në të dyja faqet. Për një çast u duk sikur Xhekun e Zi do ta tradhtonte emocioni, por ai e mblodhi veten shpejt dhe tha disa fjalë ndërsa po i mbërthente kolegut Medaljen e Shërbimit të Merituar.

Foch ishte i përmbajtur. Buzët i fërgëllonin. Veç Gjeneralët Petain, Gouraud, Weygard dhe Mangin – “Mangin Kasapi” – ata nuk u tradhtuan nga ndjenja njerëzore. Ata ishin burra prej gjaku dhe hekuri. Në një proklamatë zyrtare ngjitur nëpër shtylla anë e kënd Parisit, thuhej: “Gjaku u ndal së rrjedhuri. Të vdekurit tanë mund të flenë në paqe. Le jous de gloire est arrive. Vive la France.” 

I jepej mundësia vetëm anëtarëve të G-2D, departamentit të shtypit të shërbimit sekret të ushtrisë së Pershing-ut; jam i sigurt se edhe një gjeneral major nuk do të mund ta bënte këtë, por unë e bëra. Atë mëngjes madhështor unë ndodhesha në tokën e askujt midis dy vijave ndarëse duke vërejtur ushtarët dhe oficerët e Ylberit tek vëllazëroheshin me njerëz, të cilët ishin orvatur t’i vrisnin një ditë më parë dhe menjëherë pas kësaj u ndodha me Skuadrën e 94-tërt të Rickenbacker për të pirë një gotë e për të festuar dhe më tej pas një rrugëtimi të gjatë, u ndodha atje në takimin e Pershing-Foch. Në mbrëmje m’u desh të shpenzoja nja dy orë duke u shtyrë përmes turmave, ma mori mendja se nëpër rrugë dhe nëpër sheshe kishin dalë së paku një milion parizienë, por më së fundi mbërrita në Cafe de la Paix dhe u bashkova duke kënduar këngë të shthurura me oficerët amerikanë dhe korrespondentët e luftës, që ndodheshin atje.

Divizioni i Dytë merrte urdhëra vetëm prej Gjeneralit Pershing dhe me sa më kujtohet ai nuk na dha asnjëherë ndonjë urdhër. Ne mbanim uniforma oficeri, por nuk kishim asnjë detyrë. Ne paguheshim nga organizata të mëdha të shtypit amerikan, jo nga Ushtria e Shteteve të Bashkuara. Secili prej nesh, sipas kontratës me ushtrinë, ishte i pajisur me një Kadillak dhe një nënoficer ose rreshter për ta ngarë. Nuk paguanim asgjë për të marrë nga depot çfarë na duhej për makinën. Na ishte caktuar një oficer nga Pershing, që na furnizonte tri herë në ditë me të ngrëna, që nuk i paguanim. Për ne caktohej një hotel kudo që të shkonte shtatmadhoria në Francë apo Gjermani. Vetëm me aventura të tilla, siç ishin udhëtimet për në Paris mund të harxhonim paratë tona. (Ne, secili prej nesh, sidoqoftë, kishte një depozitë në para të thata prej 5.500 $, që ta përdornim për veten tonë dhe vetëm një anëtar nga trupat tanë u përjashtua,  kurrë nuk na u tha përse. Emri i tij ishte Westbrook Pegler.)

Për ta përfunduar gjithë këtë, ne bëmë më të mirën e mundur për të qenë historianë të përditshëm të asaj që mendonim se ishte lufta më e madhe në të gjithë historinë njerëzore, sipas Wilson “lufta që do t’u jepte fund luftrave.”

(Shkëputur nga libri “Dëshmitar i një shekulli”)

Përktheu nga anglishtja: Meri Lalaj

TAG:
• OSBE
• lufta e pare boterore
• 100-vjetori
• george seldes