Filozofi në plazh

Pushimet në një lokalitet të vogël buzë detit: brenda pak ditësh, fytyrat e panjohura na bëhen njëfarësoj të njohura dhe të gjithë fillojmë ta identifikojmë njëri-tjetrin me mjete “rrethanore”.

Çfarë ende mungojnë janë emrat.

Shohim njerëz me të cilët tashmë praktikisht jemi familjarizuar: fqinjët që prej një jave te çadra përbri, fqinjët te tavolina në restorant, shitësja te dyqani i vetëm, kamerieri në bar.

I shohim por emrat nuk ua dimë. As ata nuk na i dinë emrat.

Ajo bjondja e gjatë, ato dy motrat, ai çifti që lahen bashkë, ata me beben bythëjashtë, ajo familja që ka qenë edhe vjet…

Gjithçka vlen, për të ndërtuar një “emër” të përkohshëm: një tipar fizik, një kujtim, një ngjashmëri, një marrëdhënie.

Ai tipi që ka atë djalin me Down, kuzhinieri te Thalassa, taksisti që patëm marrë për te “taverna” e Dhramit, ai djali që jep çadrat te “Riviera”, i biri i pastrueses së dhomave, i zoti i lokalit, babai i Kristos.

Ngjashmëritë vlejnë gjithashtu: njërin nga kamerierët, te Veranda, e pagëzuam Ted Danson, ngaqë na u duk se i ngjante pak atij aktori. Kuzhinierin e ri të pizzave, te Stefi, e quajtëm Kevin Costner.

Vjet, kur na u desh të shkojmë te pika e ndihmës së shpejtë, për një gisht këmbe të vrarë te gurët e plazhit, sanitarja që na priti na ngjau menjëherë me një shoqe shqiptare nga New Yorku – dhe ashtu e quajtëm: Blerta. Përshëndeteshim pastaj me të çdo mbrëmje, kur i kalonim përpara. Botë e vogël. Sivjet u trishtuam pak, kur e kërkuam Blertën me sy, dhe pamë se kishin zëvendësuar…

Edhe dyqanit të vetëm te shëtitorja buzë detit ia gjetëm emrin: ngaqë e patëm parë një herë shitësin të veshur me camo, e quajtëm army surplus store. Në fakt, atje shiten edhe revole me ujë.

Ushtrim tjetër, me dobi, do të ishte spekulimi si na quajnë ata ne: ata që vijnë te Sunset-i (emri i hotelit), ata që s’merret vesh çfarë janë, ata që ia kthejnë ndonjëherë në anglisht.

Për kamerierin e barit, mbase jemi “ata që marrin gjithnjë Negroni.” Për kamerierin e restorantit, “ata që lënë bakshish.” Për komshiun në plazh, unë mbase jam “ai që futet në ujë me kapelë.”

Një miku ynë amerikan, që pat ardhur vjet të kalonte ca ditë në mini-botën e këtushme, kushedi përfundoi i quajtur “ai amerikani i gjatë”, ose edhe “ai që e pinte uiskin me gotë uji.”

Bota këtu është aq e vogël dhe e numërueshme, sa t’i bëjë emrat të detyrueshëm; por edhe aq e madhe dhe e larmishme dhe e rastësishme, sa nuk mund të shkosh dhe t’i pyesësh të gjithë si quhen.

Ka taktika të tërthorta. E pyetëm njëherë njërin prej kamerierëve, si e kish emrin kolegu i tij, me të cilin njiheshim tashmë mirë, përtej thjesht përshëndetjeve. Por na befasoi: “ne e quajmë bjondi,” tha.

Kokëçarjen tonë e paskan edhe të tjerë.

Në plazh njerëzit edhe ndërrohen, edhe janë po ata: dhe ngaqë çadrat janë afër, më duket ndonjëherë sikur jam ulur në economy class, në një aeroplan pasagjerësh; ngecur ngjitur me njerëz të panjohur, me të cilët vështirë se do të takohem ndonjëherë sërish, kur të ikim që këtej.

Rrobat e banjës e bëjnë edhe më absurd kontekstin; aq sa të hiqesh sikur nuk shikon do të dukej më fyese se po t’ia ngulje sytë – me dashje ose pa dashje – ndonjë bikinije parabolike dhe të zhdërvjelltë.

Prandaj ja edhe ajo vajza që i ngjan Eda D., ose më mirë akoma, që i ngjan vajzës së Eda D. Ja edhe vlonjatët që bënë mbrëmë zhurmë te bari – vlonjatë thjesht nga theksi. Ja edhe ai çifti kosovar.

Sa i domosdoshëm është ky lloj emërtimi? Duhet, kur komunikon me tjetrin – siç bëj unë me partneren time, në muhabet. Alternativë do të ishte ta tregoje tjetrin me gisht: e palejueshme.

Mbase nuk duhet, kur ti vetë mendon për njerëzit që ke rrotull, njëherazi të panjohur dhe të njohur. Mund t’i identifikosh thjesht duke evokuar, në përfytyrim, fytyrat e tyre, ose veshjen.

Edhe një emërtim thjesht indeksikal (deiktik), si ai atje, do të mjaftonte.

Përndryshe, emërtimi është vetvetiu sa i përkohshëm, aq edhe i improvizuar. Ajo vajza te ndihma e shpejtë (ja ku e identifikova sërish me një parafrazë) kushedi do të lëndohej, po të merrte vesh që e quanim Blerta. Dhe shpjegimi ynë do t’i trazonte më keq ujërat.

(Edhe pse reagimet në këto situata nuk parashikohen dot aq lehtë: kur i pata thënë dikur një komshiut, në Tiranë, që më ngjante me ish-trajnerin e Romës Rudi García, ky më tha: “Falemnderit.”)

Praktika jonë e emërtimit, në bazë tiparesh të rastit ose asociacionesh gjithfarësh, ka të bëjë drejtpërdrejt me një nga problemet më të mprehta, të filozofisë së gjuhës: emri dhe emërtimi.

Dhe duket sikur i afrohet më shumë pikëpamjes së mbrojtur nga B. Russell-i, se emri “i referohet një përshkrimi” (teoria deskriptive); duke qenë ai vetë një formë e shkurtuar a e cunguar e përshkrimit.

Ashtu, “ai tipi që i ngjan Di Caprio-s” do të ishte emër russell-ian, në një kohë që emri i tij formal (Klian) do të ndiqte më shumë teorinë shkakësore-historike të Saul Kripkes, e cila niset nga akti formal (gjuhësor) i pagëzimit, në kishë ose edhe thjesht në gjendjen civile.

Aq e ndërlikuar është kjo, sa te një plazh i vogël si ky yni mund të mbështetësh një cikël leksionesh për logjikën e emrave të përveçëm dhe jo vetëm.

Ne që ia vëmë dikujt emrin “ai tipi që nuk e heq kurrë bluzën në det”, marrim pjesë në një akt ligjërimor të emërtimit – por që nuk ka vlerën e pagëzimit të mirëfilltë. Emërtimi ynë është konvencional, sepse ngrihet mbi një marrëveshje tonën, nga halli. Na duhet një emër, për ta identifikuar atë tip, në bisedat tona; por nuk mund të shkojmë dhe ta pyesim. Ose mbase edhe mund të shkojmë dhe ta pyesim, por nuk ia vlen barra qiranë: “ai tipi që nuk e heq kurrë bluzën në det” është njëpërdorimsh, usa e getta, dhe pjesë e zhargonit tonë intim.

Por le të kemi parasysh edhe se “ai tipi që nuk e heq kurrë bluzën në det” është edhe një lloj historie (narrative) rudimentare, elementare; dhe vetëm kështu mund të përdoret, qoftë edhe si emër provizor. Zakonisht njerëzit i heqin bluzat, kur hyjnë në ujë, prandaj edhe ai që nuk e heq të vetën – pavarësisht nga arsyeja – bie në sy. Pse vallë nuk e heq bluzën? Ka ndonjë shenjë plage të pahijshme a ndonjë shenjë operacioni, apo thjesht nuk dëshiron të digjet? Nëse e ka gjysmën e trupit të djegur, çfarë do t’i ketë ndodhur?

Emërtimi i kundërt, për dikë tjetër, si “ai tipi që e heq bluzën kur hyn në det” nuk do të ishte shumë praktik.

Edhe “ai çifti kosovar” do të funksiononte si emër provizor, sa kohë që në plazh të mos kish shumë çifte nga Kosova dhe këtyre t’u dihej tashmë origjina, nga dialekti ose akcenti që kishin përdorur – bie fjala në restorant. “Bjondja e gjatë” vlen, sa kohë që i referohet gjurmës që na ka lënë në perceptim një plazhiste edhe bjonde, edhe e gjatë.

Në komunitete të mbyllura, por të përkohshme, njohja nëpërmjet identifikimit gjithsesi është strategji në mos për orientim të suksesshëm, të paktën kundër ankthit të së panjohurës në një mjedis relativisht informal.

Përkundrazi, një person që identifikohet qëllimshëm, nëpërmjet një shenje dalluese ose diçkaje të barasvlershme, e sjell edhe emrin me vete – siç ndodh me profesionistin të veshur me kostum gati si prej kabareje, që shet akullore turke, te një kiosk i stolisur në rrëzë të shëtitores.

Dhe që nuk mund të jetë veçse “turku i akullores.”

Ky më bën të mendoj diçka tjetër: duke parë si ekzekuton saktësisht të njëjtat numra shpejtësie, sipas së njëjtës sekuencë, për të dëfryer fëmijët që blejnë akullore, tundohem fort që ta shoh si një “non-playing character”, ose NPC.

Në videolojëra, NPC-ja është një personazh që kontrollohet nga softueri i lojës, jo nga inteligjenca e njeriut (jotja si lojtar, ose e një lojtari tjetër, në një lojë multiplayer).

Kush ka luajtur ndonjëherë një videolojë komplekse, do të ketë ndërvepruar rëndom me NPC-të; dhe mbase do t’i ketë lindur dikur dyshimi (paranoid) se edhe ndonjë nga njerëzit që i shfaqen përreth por që ky nuk e njeh, “figurantët” e jetës së tij të përditshme, mund të jenë edhe ata NPC.

Në videolojëra, karakteristika dalluese e një NPC-je është stereotipizimi – ose fakti që ai/ajo thotë po ato gjëra dhe e ka të pamundur të dalë nga skripti.

Por dalja në skenë e inteligjencës artificiale së shpejti do t’i bëjë personazhet në lojëra po aq inteligjentë (të paktën po aq inteligjentë) sa edhe ti, njeriu që luan.

Dhe nuk ka vend më të përshtatshëm, për ta përjetuar këtë makth, se komuniteti në një plazh të vogël – ku përsëritja e fytyrave, e sjelljeve, e peizazhit, e menyve, e shkëmbimeve me gjysmë të panjohurit që ke përbri, është praktikisht normë.

Së shpejti, inteligjenca artificiale, e sfiduar që të dallojë një njeri çfarëdo nga një inteligjencë tjetër artificiale, do ta identifikojë njeriun si dikush që përsërit veten.

Tek e fundit, a nuk është edhe vetë identifikimi – në bazë të emrit të përveçëm – i themeluar mbi përsëritjen?/ 2024 Peizazhe të fjalës

M.Q./Shqiptarja.com

TAG:
• Ardian Vehbiu