Intervista/ Moikom Zeqo: Me Dritëroin hartuam programin e PS-ë, ja çfarë ka ndryshuar sot

Libri “Laborator i ëndrrës”, ditar i shkruar prej tij në vitet ’70, bëhet shkas që të mësojmë më shumë për jetën e shkrimtarit edhe studiuesit Moikom Zeqo. Jeta hershme qytetin bregdetar të Durrësit, pranë kalasë bizantine të shekullit të VI dhe shtëpisë ku kishte jetuar Aleksandër Mosiu fëmijë. Shënimet e tij për letërsinë, estetikën, filozofinë, por edhe përkthimet nga rusishtja edhe frëngjishtja na jep mundësinë që të kuptojmë më shumë për profesor Moikom Zeqon sot. 

Gjatë këtij rrëfimi të rrallë për kamerën e “Report Tv” Moikom Zeqo nëpërmjet jetës së tij, në detyrën e ministrit të Kulturës dhe si deputet për 6 vite radhazi bën një retrospektivë të zhvillimeve politike edhe kulturore, që ka pasur vendi ynë pas viteve ’90. 

Studuesi Moikom Zeqo

Zeqo ndalet tek themelimi i Partisë Socialiste, gabimet që janë bërë në  Kushtetutë në vitin 2008, ku ne si votues votojmë lista, të cilat i bëjnë gati kryetarët e partive. Sipas tij, duhet që të ishte reforma numër një, që duhet të bëhej në reformën shqiptare. Ndërsa, nuk anashkalon as Vettingu-n, dhe zhvillimet në kulturë, që i konsideron operacione plastike. 

Profesor “Laboratori i ëndrrës” është shkruar nga ju në moshën 20-vjeçare. Por, nëse bëjmë një retrospektivë, duke u kthyer në fëmijërinë tuaj. Çfarë kujtimesh ruani?
Kjo është një nga pyetjet që është thelbi i kuriozitetit që ua bëjnë të gjithë artistëve, si, qysh, por askush nuk e di të vërtetën. Unë kam lindur në qytetin e Durrësit. Shtëpia ku linda unë nuk ishte më shumë se 50 metra nga muri i Kalasë së Bizantinit (ndërtuar nga Anastas Durrsaku një nga perandorët e famshëm të Bizantit). Po aq afër shtëpisë sime ishte shtëpia e stilit popullor ku ka jetuar aktori ynë i famshëm fëmijë, Aleksandër Moisiu, i cili ka lënë edhe një shkrim të veçantë për këtë shtëpi edhe për ëndrrën e tij që të shpikte një anije fluturuese për t’u ngjitur edhe për të udhëtuar në qiell. Por ajo që është më e rëndësishme është deti. Qytetet që kanë det të japin idenë e një pafundësie e një planeti. Unë në moshën 10 vjeç mbeta jetim. Im atë vdiq në moshën dyzetvjeçare. Ai kishte qenë partizan antifashist. U plagos dy herë në luftë. Nuk është se ndikoi tek unë as nëna ime e ndjera, që të thoshte: Lexo apo bëj këtë. Apo të kisha ndonjë mik që të më stimulonte se çfarë duhet të bëja. Në një farë mënyre “jam i bërë vet”, pa rregulla, autodidakt, bëhet fjalë për fillimin. Unë që në moshë të re kam vizituar, kam qenë në shtëpinë e Pionierit kursin e vizatimit. Për të shkruar kam nisur që herët, poezitë e para i kam botuar në moshën 14 vjeç. Ndërsa, libri që botohet është më i vonë. Janë shënime, ditar nga 1 janari deri në 31 dhjetor 1970, që i ruaj në formën e dy blloqeve. Gati-gati në një vetmi të madhe unë përpiqesha të fitoja dituri. Pastaj, një pjesë e madhe e këtij ditari janë të atij që quhen vërtet laboratori (vargje-ide-metafora), të cilat unë i shkruaja, duke menduar se në një të ardhme do t’i përpunoja, ose mbi to do të ngrija struktura të tjera poetike. Por, nuk ekzistoi kështu kjo histori. Disa poezi lidhen me frymën e kohës, por jo me frymën politike të kohës. Pas vitit 1970 unë isha një nga studentët e shkëlqyer të kohës dhe më caktuan redaktor në gazetën “Drita”, normalisht shumë e rëndësishme për mua. 

'Laborator i ëndërrës' nga Moikom Zeqo

Por, duke qenë redaktor në një gazetë keni qenë edhe pjesë e pushtetit të kohës, një student i sapodiplomuar, si ia keni bërë për të qëndruar larg censurës së kohës, duke mos përfshirë në veprat tuaja frymën e kohës?
Filloi pak përpara viteve ’70, derisa ndodhi Plenumi i IV (1973) ishte një terapi inkuincizioniste, ndaluese, preventive nëse mund të thuash. Në letërsinë shqipe, por edhe në artet figurative pati një periudhë, që u quajt liberalizuese. Ishte më e lirë edhe më e gjerë historia në art. Kjo është krejtësisht e vërtetë. Por që të dëshmosh mbetet e shkruara, poezitë që unë botova. Unë botova shumë cikle në gazetën “Zëri i rinisë” tek “Drita” edhe “Nëntori”. Këto poezi përbënin një libër të tërë, që i fotografova në vitin 1973 edhe e çova në shtëpinë botuese me titullin “Peshku me krahëza fluture”. Nuk u botua normalisht. Pastaj ndodhi që në Plenumin IV unë isha ndër ata të kritikuarit për hermetizëm, mungesë të temës politike etj. Edhe mua më dërguan në një formë e riedukimit që quhej në qytetin e Rrogozhinës, ku punova më shumë se tre vjet si mësues i letërsisë. Megjithatë, për mua ajo periudhë sërish për mua ka  qenë pozitive. Pata një zhgënjim nga poezia, nuk e pranova kritikën. Për një periudhë të gjatë nuk shkrova më poezi. Por çdo e keqe ka një të mirë. Njeriu nuk është produkt politik siç mendojnë njerëzit, vetëm mediokrit janë produkte politike, ose që futen në kallëp. Unë, duke mos u marrë me poezinë nisa që të merrem me arkeologjinë, studimet arkeologjike. Botova një numër shumë të rëndësishëm librash me tregime, që lidheshin me Ilirët e Vjetër, me botën e Mesjetës. Pas Rrogozhinës unë u mora më seriozisht me arkeologjinë. Në vitin 1979 nisa punë si arkeolog në Muzeun Arkeologjik të Durrësit. 

Këto vite përkojnë me kohën që keni njohur bashkëshorten. Çfarë mund të na thoni për këtë? 
Me Lidën jam njohur në 1980-ën dhe jemi martuar në vitin 1981. Ajo ishte arkitekte, që pati pasionin për arkeologji dhe u mor me sukses me të. Lindëm tre fëmijë, e para quhet Arnisa, e cila sot është historiane arti në Amsterdam. Vajza e dytë është Klejtja, e cila punon në fushën e kulturës, ndërsa djali quhet Epidam edhe ka studiuar për Shkenca Politike edhe Ekonomike. 

Profesor në fillim të viteve ’90 jeta juaj merr një tjetër rrjedh. Ju i afroheni politikës, qoftë si ministër kulture, por edhe si deputet i Partisë Socialiste, deri në vitin 1997. Si ndikoi kjo periudhë në krijimtarinë tuaj, por edhe për të njohur nga afër politikën edhe Shqipërinë postkomuniste?
Në vitet ’90 më ofruan detyrën e lartë që ishte në atë kohë, të kryetarit të Komitetit të Kulturës edhe të Arteve, detyrë që përfshihej në mbledhjet e qeverisë. Ishte fundi i një sistemi, e cila me propozimin tim u quajt Ministria e Kulturës në qeverinë Nano 1 dhe Nano2, aq sa pati jetëgjatësinë për një vit e gjysëm, se nuk ishte ndonjë gjatësi e madhe kohore. Por, shumë të rëndësishme ishin aktivitetet që bëra unë, si ministër i Kulturës në atë kohë. Mora pjesë për herë të parë në mbledhjen që u bë në Lion të Spanjës, me të gjithë ministrat e Europës. Pastaj mora pjesë për herë të parë në mbledhjen e ministrave të kulturës së Ballkanit, që u bë në Ankara të Turqisë. Pastaj me zgjedhjet që u bënë në vitin 1992, unë u zgjodha deputet i Kuvendit Popullor. Ndenja deri në vitin 1996. Kjo ka qenë periudhë pastaj shumë intensive, unë kam marrë pjesë në atë që quhet themelimi i PS-së, ose më saktë që u kalua të kalohej nga emri Partisë së Punës në Parti Socialiste. Duhet që t’i themi gjërat siç janë. Kam ndryshuar programet, jam marrë shumë më përpara se asaj, që quhet themelimi i PS-së dhe nuk ka emra të tjerë, që janë marrë me programin edhe ndryshimin e tekstit. Edhe fjalimi im i famshëm, (që ishte ndryshe nga të tjerët) bashkë me atë të Dritëro Agollit, që bënë ndryshimin e rëndësishëm të një partie shumë të madhe politike, siç ishte edhe që u quajt PS. Pastaj, si deputet ne ishim në opozitë. Sundimi dhe krijimi i regjimit berishian në atë kohë, ishte një regjim me shumë gabime, me shumë dhunë. Ne ishim një grup përgjithësisht të diturisht në Parlament. Isha unë, ishte Servet Pëllumi, Etem Ruka, Xhevat Lloshi, njerëz që kishim bërë libra. Ndërkohë, u mora edhe me çështjen kombëtare. U bënë dy tubime në Tetovë, ku unë isha bashkëkryetar i një komisioni që u krijua midis shqiptarëve të Shqipërisë, edhe të Kosovës. Deri në vitin 1996 ishte fundi im në politikë. Ndërsa, gjithë pjesa ime tjetër kanë qenë shkrime kriticizte, iluminuese, pa asnjë lloj klientelizëm dhe kjo ka koston e vet, sepse natyrisht që asnjë politikanë nuk e ka qejf politikën. Për të shkruar më saktë studime të sociologjisë politike edhe të tranzicionit të tejzgjatur, të quajtur demokratik, por që ka shumë defekte konceptuale, siç është ndryshimi kushtetues i vitit 2008. Ne si votues votojmë lista të cilat i bëjnë gati paraprakisht kryetarët e partive, që është një deformim i madh konceptit kushtetues juridik të votës së lirë edhe të fshehtë. 
Për fat të keq kjo gjë nuk ka ndodhur. Kjo duhet që të ishte reforma numër një, që duhet të ndodhte në politikën shqiptare. Duhej ndryshuar ligji, duhej kaluar në kushtutetushmërinë e votës së lirë. Nuk ka ndodhur edhe mesa duket për shumë kohë nuk do të ndodhë. 

Profesor, ju e cekët edhe më lartë trancizionin e tejzgjatur. Por sot ku e shihni pozicionin e politikës shqiptare apo qoftë edhe të sistemit gjyqësor, Vetting-u që është duke u bërë apo edhe debatet për vijën kufitare me Greqinë. Ndërsa, politikanët ndryshojnë herë pas here ne vazhdojmë që të kemi të njëjtën gjendje të pandryshuar...
Kjo është një pyetje e rëndësishme. Përse e quajmë tranzicon të stërzgjatur. Kjo është një periudhë postkomuniste me shumë deformime, me shumë gabime. Me shkatërrimin e pasurisë kombëtare, mos të harrojmë se sendet nuk kanë përkatësi politike. Apo jo? Nga sa kam kuptuar me një tragjedi të madhe siç ishte viti 1997, me grushtin e Berishës në vitin 1998, sepse nuk duhet që të harrohen këto punë. Përse nuk u arritën rezultatet kur janë kaluar 30 vite? Përse ndodh një gjë e tillë, besoj se nuk e teproj, se po ta teproj, kam guximin që ta paraqes mendimin tim pa pretenduar unë jam absolut në këtë mendim, unë e kam gjetur këtë klasë parapolitike, për hir të shkencëzimit, të termit. Për fat të keq, më rezultoi që nuk është vetëm në Shqipëri, por është kudo që ka parti politike shqiptare, e njëjta gjë më rezulton edhe në partitë politike në Maqedoni, në Kosovë. Për fat të keq edhe në partitë politike të Kosovës. Mjafton që të shihni seancat parlamentare ku ka parti politike shqiptare, gjithmonë kam qenë i mendimit që maxhoranca edhe opozita nuk mund që të jenë të mëvetshme, si planetët që rrotullohen secili në hesap të vet në sistemin e Ptolemeut të vjedhur, përkundrazi janë komplementare, janë kritikuese, por janë edhe komplementare njëkohësisht. Kjo është edhe kushtetuese. Opozita është subjekt i ardhshëm i pushtetit, ashtu siç partia që është në pushtet është edhe subjekt i ardhshëm i opozitës. Ky është një thelb i madh që nuk është kuptuar asnjëherë në Shqipëri. unë mendoj se klasa politike, duke mos pasur asnjë ideal, pra t’i shërbejmë ne Shqipërisë, e kanë konceptualizuar të kundërtën, të vjedhim sa më shumë, të bëhemi sa më të pasur, pra si biznes. Është e kundërta e konceptit publik të vlerave publike. Edhe privatizimi është i tillë. 

Unë mendoj që klasa politike, në thelb konceptualisht ka dështuar, përderisa u caktua Vetting-u. Përse bëhet vettingu?
Po të mos kishte korrupsion, me rezultate në 30 vjet, përse duhet Vetting, Vettingu s’duhet që të ishte fare. Vettingu është se kjo klasë politike ka dështuar. Edhe unë kam qenë mbështetës i fortë edhe mendoj se Vettingu gjithsesi do të funksionojë me gjithë vështirësitë. Unë mendoj se me qeverisjen ka probleme të mëdha, neve nuk arritëm që të krijojmë një administratë që është shumë e rëndësishme bazuar mbi vlerat e karrierës, të përvojave të mëdha apo të personaliteteve, që mund të aktivizoheshin. Së dyti, shumë elementë, siç janë elementët konçesionarë apo partneriteti privat edhe publik, janë të kritikueshëm. Tek ne sot sundon më mënyrë të frikshme propaganda, ç’është e vërteta as universalizmi universal që thotë qeveria edhe as tek universalizmi negativ universal që thotë opozita. E vërteta është në mes. Nëse dikur ishte politika që prodhonte propagandën, tani është e kundërta, propaganda prodhon politikën. Këto janë mendimet e mia, edhe nga mendime të tilla kriticiste nuk vjen asgjë e keqe, sepse unë në fund të fundit nuk kam asnjë atom, që të peshojë në vendimmarrjen e ngjarjeve politike apo juridike. Unë jam pensionist, një njeri që bëj një jetë shumë modeste, por që mendoj që forca e mendimit është më e rëndësishme, sesa mungesa e forcës tek ata që quhen pushtetarë apo janë shumë të pasur, por që janë askushi në kuptimin e vërtetë mendor.  Betejat e vërteta të një njeriu edhe të një kombi janë betejat mendore. 

Profesor, gjatë dy viteve të fundit ju jeni duke luftuar edhe me një sëmundje të rëndë. Si kanë qenë këto ditë për ju, çfarë ju bën që të jeni kurajoz po njësoj, duke ruajtur të njëjtën frymë kritike?
Unë mendoj se njeriu është një qenie mendore më shumë sesa biologjike. Kur është dobët nga ana mendore, le të jetë i shëndetshëm nga ana biologjike sa të dojë. Mund që të mos jetë askushi. Është e vërtetë që këto vitet e fundit kanë qenë të vështira, ndenja pa punë për 15 vite, se më lanë pa punë. Për fat të keq, se edhe kur fitoi PS-ja, që unë mund të isha punësuar diku në ndonjë punë, nuk them këshilltar apo mund të punoja në bibliotekë, në muze apo në ndonjë gjë, por sërish më lanë pa punë, deri në një pension qesharak që më doli, por unë jam marrë me krijimtarinë time. Krijimtaria të jep një forcë, edhe natyrisht edhe një lloj pavarësie. Shfaqja e sëmundjes së leucemisë e cila është e pashërueshme, më krijoi vështirësi të mëdha, por çdo e keqe ka një të mirë. po e ripërsëris atë që thashë më lartë, ajo të thotë, që nuk ke shumë kohë në dispozicion, prandaj duhet që të punosh. Unë kam bërë mjekimin për dy vite për kimioterapi, prisja rezultate më të mëdha, por mjekimin e kam bërë në pavijonet shqiptare, jo në dhomë më vete, por bashkë me të tjerët, siç janë kushtet. Por mendoj se nuk është se kam pasur ndonjë kujdes të veçantë edhe këtë vit nga shtatori do të fillojë një mjekim tjetër, që është e kushtueshme. Nuk e di, por ka një gjë, se kjo sëmundje nuk është se shërohet. Thuhet se mbahet nën kontroll aq sa mund që të mbahet. Për mua nuk ka shumë rëndësi kjo, por mendoj se njeriu sa të jetoj edhe të marrë frymë duhet që të jetë vetvetja. Forca e njeriut nuk është kur ai nuk bie as në dëshpërim edhe as kur e humbet konceptin e perspektivës apo të bëhet fatalist. Kështu që shkrimtarët, njerëzit e kulturës, artistët, mendimtarët janë përherë më të rëndësishëm sesa politikanët edhe njerëz të tjerë që duket sikur janë shumë të rëndësishëm në kohën e sotme. 

Ju falënderoj shumë për bisedën...
Edhe unë, natyrisht që ky është një rrëfim i sinqertë edhe i hapur, pa ndonjë kompleks edhe pa asnjë mendim apo paramendim, se unë jam krejtësisht indiferent tani, qoftë edhe ndaj opinioneve apo leverdisë që mund të ketë njeriu për të thënë gjëra që mund t’i pëlqejnë të tjerëve apo frikës, se përse e thashë kështu, se do t’u prishë punë po e dëgjoj. Në një farë mënyre jam krejtësisht i lirë.  

//Shqiptarja.com

TAG:
• dritëro agolli
• Moikom Zeqo