Intervista/ Poeti amerikan Wayne
 Miller: Shqipëria si më duket

“Nuk është vetëm europiane; akoma e humbur midis Skizmave të mëdha dhe në të njëjtën kohë e influencuar nga Islami; duke përjetuar njëkohësisht pasojat e post-kolonializmit”
 
***
Është bukur kur dëgjon se një poet i njohur amerikan ka lexuar poetët dhe shkrimtarët shqiptarë. Dhe për këtë meritë ka edhe përkthyesi Robert Elsie. E pyes poetin Wayne Miller se çfarë përfaqëson për një shkrimtar amerikan Shqipëria me kulturën dhe historikun e saj dhe gëzohem kur mësoj se ai di shumë për kulturën tonë, sidomos për të antikitetin me të cilin ende krenohemi. Thotë se veç të tjerash ka lexuar “poetë themelorë si De Rada, Frashëri, Poradeci dhe Migjeni.”
 
 
Moikom Zeqo - Çfarë përfaqëson për një shkrimtar Amerikan Shqipëria me kulturën dhe historikun e saj?
 
Wayne Miller - Duke ju përgjigjur kësaj pyetjeje, kam frikë se mos dukem si i paditur ose që mund të keq interpretoj atë që kuptojnë Amerikanët mbi Shqipërinë. Unë nuk jam ekspert i historisë dhe kulturës Shqiptare dhe detyrimisht kam një dituri të limituar mbi këtë çështje. Por mund të them që në krahasim me shkrimtarët e tjerë Amerikan, e njoh më mirë kulturën dhe historinë shqiptare përderisa kam përkthyer poezi nga Meduza dhe Zodiaku të librave të Moikomit dhe përderisa kam 10 vjet që i kushtoj vëmendje literaturës dhe historisë së Shqipërisë.

Kultura amerikane në përgjithësi dhe poezia amerikane në veçanti, është vetëizoluese, dhe meqenëse Shqipëria është një vend i vogël mendoj që mund të them me siguri – edhe pse fatkeqësisht – që pjesa më e madhe e shkrimtarëve amerikan dinë shumë pak mbi kulturën dhe historikun e Shqipërisë.
Nga ana tjetër, ajo çka unë kuptoj me Shqipërinë është që ka një historik dhe kulturë komplekse, të shumëllojshme, magjepsëse dhe paradoksale. Shqipëria ndan karakteristika të përbashkëta me shtete të tjera të Europës Lindore; është një vend i vogël që për shumicën e historisë së saj ka qenë në luftë me fuqi ekonomike dhe politike më të mëdha.

Duke patur parasysh këtë, në momente kyçe të shekullit të 20, Shqipëria ashtu si edhe fqinjët e saj, ka qenë në qendër të historisë dhe violencës Europiane. Sidoqoftë, toka dhe kultura e saj, në krahasim me vende të tjera të Europës Lindore, ka lidhje më të drejtpërdrejtë me botën antike (Cezari, në fund të fundit, fitoi betejën kundër Pompeut në Dyrrachium, Durrësin e sotëm). Duke mos harruar që format më ekstreme të komunizmit utopik u eksperimentuan në Shqipëri nëpërmjet diktaturës së Hoxhës – duke përfshirë edhe izolimin radikal, jo vetëm ekonomik, por edhe kulturor. Për të mos përmendur gjithashtu që shekujt e okupacionit otoman e lidhin këtë vend fort me kulturën Islame.

Por njëkohësisht Shqipëria mbart influenca të katolicizmit dhe ortodoksisë lindore. Duke u mbështetur në të kaluarën otomane dhe diktaturës së Hoxhës, mund të them që Shqipëria gjithashtu mbart karakteristika post-koloniale.

Të gjithë këto elementë përbëjnë një kulturë që është antike, por që njëkohësisht ka vuajtur nga ekstremet e modernes, e cila nuk është vetëm Europiane; akoma e humbur midis Skizmave të mëdha dhe në të njëjtën kohë e influencuar nga Islami; duke përjetuar njëkohësisht pasojat e post-kolonializmit.

M.Z. – Keni përkthyer dhe publikuar disa poetë shqiptarë në Shtetet e Bashkuara. Çfarë mendimi keni për ta?
W.M. – Sërish mendoj që është e drejtë të them që dituria ime është e limituar. Jam sigurisht në dijeni të librave të tu Moikom, përderisa kam vite që i dedikohem leximit dhe përkthimit të tyre, dhe gjithashtu kam hasur punimet e Luljeta Lleshanakut, poezitë e së cilës kanë disa vjet që janë botuar në Amerikë, të përkthyera nga Henry Israeli dhe disa bashkëpunues shqiptarë.

Gjithashtu kam lexuar disa poet të tjerë shqiptarë në përkthimet e Robert Elsies, duke përfshirë poet themelor si De Rada, Frashëri, Poradeci dhe Migjeni. Në 2008 sëbashku me Kevin Prufer kemi publikuar antologjinë “Poetët e rinj Europianë” ku kam përfshirë disa poetë shqiptarë. Kjo antologji fokusohet në poetët, librat e të cilëve u shfaqën pas 1970’s. Shkrimtarët shqiptarë të përfshirë këtu janë Lleshanaku, Visar Zhiti, Mimoza Ahmeti, Gazmend Krasniqi dhe Lindita Arapi; ndërsa ndër poetët kosovarë janë Eqrem Basha, Flora Brovina dhe Abdullah Konoshevci.

Mendoj që është e vështirë të gjeneralizosh këta poetë kontemporanë shqiptarë, përderisa amplituda e tyre (midis tyre) është e madhe. Në qoftë se më lejohet të gjeneralizoj, mund të them se ndonëse është e qartë “poezia dëshmitare” (për të përdorur termin e Carolyn Forcherit) në punët e Zhitit, Brovinës dhe Konushevcit, jam pak i habitur nga vëmendja e këtyre poetëve mbi botën antike, ose mbi përfshirjen metafizike dhe ahistorike. Mendoja që poezitë e shkruara pas ‘70s do të përfshinin eksperiencat e përjetuara nga regjimi komunist, dhe isha i surprizuar ndaj referencave të mëdha të historisë antike. Por mbase ky është mendimi im i ngushtë amerikan.
Ndofta, një gjeneralizim tjetër që mund të bëj mbi poezinë shqiptare ka të bëjë me përdorimin e metaforave. Mendoj që shkrimtarët që kam lexuar janë mjeshtër të përpiktë të metaforës.

Metafora, si një mjet poetik është më e rëndësishme për poezinë shqiptare se sa për atë amerikane. Jam adhurues i metaforave të mira – kjo është diçka që realisht admiroj në punët e shkrimtarëve shqiptarë që kam lexuar.

M.Z. - Çfarë mendoni për literaturën kontemporane amerikane? Cilët janë sipas jush poetët më të dalluar amerikan të kohëve të sotme?
W.M. – Rreth çdo dy muaj në Shtetet e Bashkuara ka ndonjë kritik që përul literaturën dhe sidomos poezinë amerikane. Kriticizmi normalisht është i bazuar mbi lidhjen e ngushtë të poezisë amerikane me akademitë (përderisa shumë shkrimtarë amerikanë janë profesorë universitetesh), ose që shumë poetë të rinj amerikan e kanë humbur kreativitetin e tyre gjatë eksperiencës për të marrë titullin e Masterit në Artet e Bukura (Master of Fine Arts) në shkrim, (titull që pjesa më e madhe e shkrimtarëve e kanë që prej 50 vitesh, ose më shumë).

Pranoj se disa shkrimtarë janë përqendruar shumë në akademia dhe përfundojnë me një ide të ngushtë mbi botën, pranoj që disa shkrimtarë të rinj prodhojnë poezi të parashikueshme që thjesht imitojnë punët e mësuesve dhe shokëve të tyre, por gjithsesi mendoj që këto kriticizma janë së fundi goxha të rreme. Gjithmonë shkrimtarët mediokër kanë shkruar me ide të ngushta mbi botën ose kanë imituar shkrimtarë të tjerë. Mendoj që mësimdhënia dhe masterat janë thjesht një mbulojë e këtyre realiteteve. Ka gjithashtu shumë shkrimtarë amerikanë që kanë shkruar libra origjinalë dhe përvetësues.
Dëshiroja të shtoja dhe diçka tjetër në lidhje me Masterin e Arteve të Bukura në Amerikë. Shumica e shkrimtarëve që njoh e kanë fituar një titull të tillë nëpërmjet bursave të studimit, dhe rrjedhimisht ishin më të lirë për të përdorur kohën e tyre për të lexuar dhe për të shkruar ndërkohë, që pjesa tjetër ishte e preokupuar për të gjetur një punë të mirëfilltë.

Ky lloj masteri i jep mundësi financiare një shkrimtari të ri, ashtu si edhe mundësinë për të njohur shkrimtarët e vjetër dhe themelues të literaturës botërore, gjë që, duke marrë parasysh numrin e madh të popullsisë është më e vështirë të gjendet në Amerikë se sa le të themi në Francë. Në këtë mënyrë MAB ndihmon në prishjen e tendencës amerikane për të ulur fondet në lidhje me artin dhe me artistët e ri.
Amerika është një shtet shumë i madh dhe i shumëllojshëm, prandaj është tejet e vështirë të përcaktosh cilët janë shkrimtarët më të mirë. Gjithsesi besoj se tani nuk mund t’i shpëtoj më njëanësisë sime estetike.

Duke thënë këtë do mundohem të përfshij sa më shumë dhe do organizoj grupimin tim estetik duke filluar që nga vitet 30 deri në ditët e sotme. Sigurisht Ë.H.Auden është shumë i rëndësishëm. Poet ‘Rrëfyes’ të rëndësishëm përfshinë John Berryman, me librin gjigant dhe të ndërlikuar me titullin “Këngët e ëndrrave” është një nga kryeveprat e shekullit të 20-të në literaturën Amerikane. Më i preferuari nga poetët ‘objektiv’ për mua është George Oppen. Një grup eksperimentuesish të quajtur “Shkolla e Malit të zi” përfshin poetë të rëndësishëm si Robert Creeley dhe Denise Levertov. Nga ajo që quhet shkolla e ‘Imaxhit të thellë’ do të përmendja dhe të përfshija W.S.Morwin, James Wright dhe Charles Ëright, i cili ka shkruar pak vite më vonë. Përveç John Ashberit, poet tjetër i rëndësishëm i ‘Shkollës New Yorkeze’ do të përmendja edhe Frank O’Harën. Personalisht dashuroj Robert Haydenin, një poet afro-amerikan tejet i rëndësishëm i cili shkroi në mes të shekullit.

Nga të rinjtë, Jorie Graham (një poete e interesuar në histori) mund të jetë shumë e habitshme dhe e mrekullueshme, ashtu si edhe Dean Young (një poet ‘I post-Shkollës së Neë Yorkut’ dhe semi-surrealist). Larry Levis, një poet me hollësi dhe thjeshtësi, më pëlqen gjithashtu shumë, pavarësisht se vdiq shumë i ri, mund të quhet gjithashtu si shkrimtar i ‘post-imazhit të thellë’. Dy poet të influencuar nga improvizioni i jazzit janë William Matthews (i cili vdiq shumë i ri gjithashtu) dhe Yusef Komunyakaa, një poet afro-amerikan i cili u bë i famshëm nga poezitë me eksperiencën e tij në luftën e Vietnamit. Jam gjithashtu i dhënë pas Franz Wright, i cili është djali i James Ërightit; Rae Armantrout, i cili po analizon kufinjtë e Objektivizmit dhe Shkollës së Malit të zi; dhe Mary Jo Bang, libri i së cilës me titull Elegji që flet për vetëvrasjen e djalit të saj është shumë ndjekës.

Kur jemi duke folur për poet të gjeneratës time, gjërat bëhen më të paqarta, është e vështirë të kuptosh cilët poet do të kenë sukses në të ardhmen. Poet që mendoj se kanë shumë rëndësi janë D.A.Poewll (i cili ndër të tjera përshkruan shumë bukur epideminë e SID-ës), Olena Kalytiak Davis, Dana Levin, Kevin Prufer dhe Terrance Hayes.

M.Z. – Poetët amerikanë si Eliot, Stevens, Hass, Ashbery dhe Pound janë përkthyer edhe në shqip por sërish poezia moderne amerikane është pak e njohur në Shqipëri. Sipas jush kush mund të jetë poeti amerikan që duhet përkthyer patjetër në shqip?
W.M. – Sinqerisht mendoj që çdonjëri nga poetët e përmendur më lart mund të jetë një kandidat i denjë për t’u përkthyer. Por nëqoftëse më duhet të zgjedh vetëm një, do të sugjeroja John Berryman, reputacioni i të cilit ka vazhduar të rritet, megjithëse ai gjithashtu është shumë i ndërlikuar dhe gjuha e tij shpesh herë është ideosinkretike dhe me bazë bisede – në fakt mbase ai është i papërkthyeshëm.

M.Z. – Ju sëbashku me Kevin Prufer, jeni editor të revistë Pleiades. Të lutem shpjegoni pak për lexuesin shqiptar përmbajtjen e saj?
W.M. – Pleiades: Revista e shkrimit të ri është një revistë bianuale literature me poezi, ese, trillim dhe me 150 faqe me përmbledhje dhe analizë librash. Në 20 apo 30 vitet e fundit shtypi Neë Yorkez e ka shkëputur vëmendjen nga trillimet literare dhe nga poezia. Si rrjedhojë, shtypi i vogël, si ai i pavarur edhe ai i strehuar nga universitetet, ka qenë gjithmonë një pjesë e rëndësishme për publikimin e letërsisë amerikane. Fatkeqësisht, shumë nga emrat e mëdhenj të shtypit si “Neë York Times Book Revieë” nuk e luajnë më këtë rol. Për këtë arsye ne tek “Pleiades” menduam që një forum mbi analizat e librave që nuk marrin shumë vëmendje nga shtypi, ishte e domosdoshme.
Në lidhje me poezinë, trillimin, esetë tona, ne kemi një reputacion të mirë në lidhje me zbulimin e talenteve të reja – diçka që na krenon shumë Ne e shohim veten, edhe pse në mënyrë estetike, si të interesuar në shkrime ku forma dhe konteksti janë të përputhura me njëra tjetrën. Ose një mënyrë tjetër për të shprehur këtë mund të jetë që na pëlqejnë shkrimet ku impulset romantike dhe klasike kundërvenë njëra tjetrën – punë që është ambicioze por gjithashtu me një ekspozim të ekuilibruar. Ne publikojmë poezi nga shkolla estetike të shumëllojta, të cilët sigurisht i përshtaten përshkrimit të mësipërm.

M.Z. – I dashur Miller, përveç poezisë dhe eseve a keni në mendje të shkruani ndonjëherë prozë?
W.M. – Herën e fundit që provova të shkruaj një roman, shkruajta rreth 20 faqe dhe e gjeta veten duke shkruar poezi të njëpasnjëshme me karaktere dhe me hark narrativ – të cilën në fund e quajta “Çfarë i thotë nata një varke bosh” që tani është pjesë e librit Libri i përkrahjeve (ose mbështetjeve). Kjo tregon shumë për të ardhmen time si narrator, por mendoj që gjithsesi nuk i dihet asnjëherë.

M.Z. – Cili është libri i fundit që keni publikuar?
W.M. – Koleksioni i ri i poezive quhet Qyteti, Qyteti Ynë. Është frymëzuar nga një poezi e Audenit të titulluar “Memorial për qytetin” ku Auden është duke ecur në Darmstadt pas fundit të luftës së dytë botërore dhe mendon se shkatërrimi i një qyteti në veçanti përfaqëson shkatërrimin e botës perëndimore, të paktën të asaj që quhej botë perëndimore para luftës.

“Qyteti” me pikëpamjen time të shekullit të 21, është si gjithë qytetet e tjera të botës që janë të lidhur dhe konsiderohen si një qytet i vetëm – diçka që në fakt mendoj që ka ndodhur në mjedisin tonë të ri global (momentalisht jetoj në Kansas, një qytet amerikan me përmasa të mesme, në qendër të zemrës politike dhe sociale të konservatisve, por njëkohësisht ky qytet ka më shumë të përbashkëta kulturore dhe intelektuale me Neë Yorkun dhe Parisin se sa me fqinjët e tij përgjatë autostradës).
Mendoj që në zemër të këtij libri qëndron një paradoks. Nga njëra anë luftrat botërore kanë tendencë të luftohen me qëllim për të mbrojtur interesat ekonomike të qëndrave të banuara, pra qytetet, ndërsa nga ana tjetër po këta qytete mund të krijojnë mekanizma për liri personale dhe individuale. Në fakt, nëqoftëse dikush që është rritur në një qytet të vogël bëhet artist, mendimtar i lirë, gay apo letrar, në shumicën e rasteve dëshiron të jetojë në një qytet të madh në të cilin mund të pranohet më me lehtësi. Qyteti i vogël tradicional dhe me mentalitet të mbyllur nuk do t’i mjaftonte asnjëherë një personazhi të tillë.
Ky është paradoksi: qytetet tona janë epiqendra arti dhe lirie personale, por njëkohësisht janë në zemër të violencës botërore.

M.Z. – Besoni në vdekjen e poezisë? Mendoni që poezia i ka humbur lexuesit e saj? A ka ndonjë apokalips poezie?
W.M. – Në shumë shtete europiane – kam në mendje Poloninë konkretisht, por me çfarë kuptoj edhe Shqipërinë – poezia kishte lidhje të drejtpërdrejtë me nevojën gjithmonë e në rritje të krijimit romantik të identitetit kombëtar, dhe si e tillë ka hasur vëmendje më të madhe se le të themi në Amerikë.
Por mendoj që eksperienca nuk është norma por përjashtimi. Në Shtetet e Bashkuara, poezia gjithmonë ka pasur një numër të limituar lexuesish – përveçse dëshirës së madhe të romantikut Ëalt Ëhitman i cili tentoi të artikulonte identitetin kombëtar në poezi. Supozoj që poezia në Amerikë asnjëherë nuk u përshtat me mentalitetin zgjerues që përbën një pjesë të madhe të historisë së vendit tim.

Megjithatë, poezia gjithmonë ka hasur numër të vogël por të dedikuar lexuesish, si në Amerikë ashtu edhe në të gjithë botën, dhe nuk mendoj që kjo ka ndryshuar apo që do të ndryshojë në të ardhmen. Ndonëse për disa pajisjet e reja elektronike, lojrat kompjuterike, ipadet etj., heqin vëmendjen ndaj leximit, për të tjerë zhvillimi i këtyre pajisjeve zbavitëse kontemporane i shtyn ato drejt një interesi më të madh ndaj poezisë.

M.Z. – Filozofi francez Edgar Moren ka shkruar një libër në të cilin shkruan që në shekullin e 21 do të ketë një ringjallje të poezisë. A mendoni që ka të drejtë?
W.M. – Jo, nuk mendoj që do të ketë një ringjallje. Në botën e tanishme lexuesit janë të paktë dhe nuk mendoj që numri mund të rritet apo të zvogëlohet nga një moment në tjetrin.

M.Z. – Miller, ju keni tre punë, jeni profesor, shkrimtar dhe editor. A keni gjetur ndonjëherë ekuilibër midis këtyre tre dimensioneve?
W.M. – Në mënyrë që të arrij një ekuilibër duhet të jem i kujdesur në lidhjet e një pune me tjetrën, duhet t’i lidh vetëm shkarazi dhe jo më shumë. Kur jam duke dhënë mësim në fakt përdor një pjesë të trurit, e cila është ndryshe nga pjesa që përdor për editimin dhe ndryshe nga ajo e shkrimit. Këto pjesë konkurrojnë me njëra tjetrën për vëmendjen time, por mund të them që deri tani kam qenë i suksesshëm në ndarjen e tyre, që duket dhe është tejet e domosdoshme për mua.

M.Z. - Çfarë mendoni për kritikët që vlerësojnë poezinë? Çfarë roli kanë kritikët profesional në Amerikë?
W.M. – Kriticizmi është më i rëndësishëm kur sheh prapa. Si të tillë profesorët e poezisë që shkruajnë kritika-kritikë si Helen Vendler dhe Harod Bloom – kanë shumë vlerë sepse ndërtojnë lente të ndryshme nëpërmjet të cilave ne mund të shohim ngatërresën e rrëmujshme të historisë letrare.
Kritikët janë më pak të vlerësuar kur flasin për të tanishmen. Habitem nga numri i pakët i poetëve që kritikohen nga kritikët e rinj amerikanë. Ky është problem. Në fund të fundit, ndonëse kritikët na mundësojnë një mënyrë për të parë progresin e letërsisë, janë shkrimtarët vetë ata që mundësojnë përparësimin e saj. Mendoj që kjo është diçka që kritikët duhet ta kenë gjithmonë në vëmendje.

M.Z. - Çfarë mendoni për poezinë europiane në krahasim me atë amerikane?
W.M. – Poezia amerikane është tejet e re dhe rrjedhimisht është e vështirë të flasësh për një poezi të qartë para mesit të shekullit të 19-të. Në shekullin e 20-të poezia amerikane ndahet në dy grupime.

Grupimi i parë ka të bëjë me influencën e thellë dhe depërtuese të surrealizmit në poezinë europiane. Në kontrast, surrealizmi pati shumë pak ndikim në poezinë amerikane. Në fillim të shekullit të 20të poezia amerikane u zhvillua nga imagizmet, të cilat shkaktuan polemika për vite të tëra. Pastaj rreth viteve 40 dhe 50 poezia amerikane zhvilloi rrëfyesinizmin (Confessionalism) – si reagim ndaj vështirësisë dhe ftohtësisë së shkrimtarëve të mëdhenj modernistë si Pound dhe Eliot, duke i dhënë vëmendje psikologjisë dhe ndjenjave të jetëve personale të poetëve Rrëfyes. Robert Loewll, Sylvia Plath, Anne Sexton, si dhe Ë.D. Snodgrass janë disa nga poetët më të famshëm të kësaj rryme, sëbashku me Elizabeth Bishop dhe John Berryman. Për këtë arsye lëvizjet poetike në Amerikë kanë tendencë të ndahen në këto dy pole.
Ka edhe një ndryshim tjetër midis poezisë amerikane dhe asaj europiane, dhe në këtë rast ka të bëjë realisht me eksperienca të ndryshme. Europa ka një histori shumë të gjatë dhe për më tepër është tokë që ka mbajtur dy luftërat botërore në 100 vitet e fundit. Amerika ka rreth 400 vjet histori kombëtare dhe ka tentuar gjithmonë të shmangë luftëra në territorin e saj gjatë shekullit të 20. Prandaj historia është një lëndë më pak e prekur nga poezia amerikane. Shumë pak poetë amerikanë mund të ngjasojnë me Czeslav Milosz me “poezinë dëshmuese” – ndërsa shumë poetë europianë mbase as nuk kanë pasur mundësi tjetër përveç se të jenë dëshmitarë të kataklizmave historike kombëtare dhe rajonale.

M.Z. – Cilët janë sipas jush poetët më të mëdhenj të të gjitha kohrave?
W.M.  – Nuk mendoj që kjo është një pyetje e drejtë – ka shumë poetë të mrekullueshëm! Po bëj thjesht një listë të shkurtër të poetëve të preferuar: Sappho, Du Fu, Homer, Virgjil, Dante, Villon, Shakespeare, Milton, Donne, Goethe, Wordsworth, Keats, Dickinson, Ëhitman, Hopkins, Rilke, Pessoa, Stevens. Poet të rëndësishëm dhe të përkryer ka shumë por do më duhet të ndalem këtu.

M.Z. – Shpesh keni shprehur dëshirën për të ardhur në Shqipëri. Keni ndonjë plan për ta vizituar Shqipërinë?
W.M. – Kam shpresë që do të kaloj në Shqipëri pranverën e ardhshme. Në fakt më vjen turp të them që kam 10 vjet që merrem me përkthimet e tua dhe që i kam dedikuar një kohë të gjatë letërsisë dhe kulturës shqiptare ndonëse nuk kam ardhur asnjëherë në Shqipëri. Besoj se vitin që vjen do e korrigjoj këtë gjë.

M.Z. –A mund të ketë forma të reja poezie në epokën botërore? Mundet që një revolucion poezie të krijojë një revolucion revolucionar? Mund të lindë një rrymë e re poezie? A mund të kemi një status të ri poezie në epokën e re botërore?
W.M. –Format dhe idetë do të krijohen, mbase jo më ndonjë shkallë të madhe por jam i sigurt që do të vazhdojnë të gjenden në një shkallë më të vogël.
Mendoj që për të arritur një ndryshim të madh estetik – si shfaqja e surrealizmit – do të na duhet të përjetojmë një ndryshim të madh ontologjik dhe epistemologjik, siç ishte psikologjia moderne për fundin e shekullit 19-të. Në fund të fundit ishte rritja e dijenisë sonë mbi psikologjinë që na dha mundësinë e surrealizmit.