Kryqi shqiptar i Shën Mërisë
së Apolonisë

TIRANE- Ky shkrim është shkëputur nga një studim i autorit Gjergj Frashëri, botuar fillimisht në gjuhën shqipe në vitin 1983 me titull “A ka arkitekturë shqiptare në mesjetë?-Bisedë me çiftin Buschhauzen” (rev.Nëntori  2,  Tiranë 1983 , ff. 161-196) ; më pas në frëngjisht “Y a-t-il une architecture albanaise au moyen-age” (në  „Les Lettres Albanaises“ 4, 1983,  ff.154-187); më tej në anglisht në Albanian Life , 1984,  etj. Fragmenti që kemi shkëputur këtu nga studimi i tij, sjell argumenta shkencore mbi bashkëjetesën paqësore fetare të shqiptarëve gjatë shek. 12-15 të ndarë në katolikë dhe ortodoksë, tregon se Shqipëria nuk u bë kufiri i dy riteve të krishtera, por trualli ku ato jetuan diku në simbiozë paqësore, diku të shkrira në një vatër familjare, madje shqiptarët e dy riteve të krishtera arritën të bashkohen nën një kryq të vetëm, fenomen i tolerancës së botëkuptimit të tyre fetar në mesjetë,i cili i parapriu bashkimit të tyre politik në shek. 15 nën Lidhjen e Lezhës nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit në mbrojtje të krishterimit evropian nga vërshimi islamik osman.
 
Kryqi shqiptar i Shën Mërisë së Apolonisë
Gjithkush që e ka vizituar Kishën e Shën Mërisë të Manastirit të Apolonisë së Fierit, nuk është larguar pa e vënë re - relievin në gur, i cili ndodhet i montuar në faqen jugore të faltores (Fig. 1). Relievi është një pllake në formë dy telajosh. Në telajon e djathtë, mbi një sfond të qetë, kërcen përpara me një plastikë më të butë nga kryqi, një shqiponjë heraldike (Fig. 2). Shqiponja, me pozicion qëndrimi, i ka krahët e hapura dhe kokën e kthyer djathtas. Në telajon e majtë është realizuar një kryq, por jo i zakoshëm. Ai përbëhet nga një shtyllë vertikale dhe nga dy krahë horizontale simetrike, por në largësi të pazakontë njëra nga tjetra. Mund të themi që në fillim, se proporcionet gjeometrike që tregon kryqi nuk i kemi parë deri më sot diku tjetër, në tërë heraldikën zyrtare dhe artistike të kryqeve të mbarë botës së krishterë. Mbi fushën e qetë të kësaj telajoje kryqi ngrihet me një plastikë të fuqishme. Në shtyllën e kryqit janë realizuar me rreptësi gjeometrike 46 katrorë nëpërmjet gdhendjeve të thelluara. Sipas studimit tonë, murosja e këtij relievi në faqen e jashtme jugore të naosit është e lidhur në kohë, me ndërtimin e Egzonarteksit të kishës së Apolonisë midis viteve 1328 – 1350. Në gjuhën e heraldikës mesjetare, shqiponjës i takon të simbolizojë pushtetin e zotëruesit, ndërsa kryqi përfaqëson përzgjedhjen e botëkuptimit të krishterë të tij. Çfarë simbolizon emblema? Kur është realizuar? Kujt i takon?

Për të kuptuar sintezën artistike në relievin e Apolonisë, para së gjithash duhet të hyjmë në historinë e botëkuptimeve shqiptare që sundonin në shekullin 11-15. Nuk është aspak e drejtë të mendohet se ajo ishte thjesht një kopje e ideologjive të huaja rrethuese apo se shqiptarët ishin një popull pasiv që orientoheshin ideologjikisht si t’u teket fuqive politike të kohës. Ajo është një ideologji thellësisht origjinale, e cila në sajë të dukurive të saj, meriton siç e kemi shprehur edhe më parë, të zërë vend në historinë e botëkuptimeve botërore mesjetare. Kurrë një komb nuk mund t’i qëndrojë presionit shumë shekullor asimilues pa një ideologji dhe kulturë të vetën. Ndaj kësaj teze të afirmuar nuk ka përse shqiptarët të bëjnë përjashtim. Përkundrazi siç është shprehur edhe M. Shuflaj „si në fushën etnike, politike dhe kulturore ashtu edhe në pikëpamjen e ideologjisë kishtare, Shqipëria është një vend kufi i shquar. Duke i vizatuar këtij vendi profilin e vet, na del më qartë në shesh karakteri i veçantë i tij, nga shkaku se formacioni i përgjithshëm i nënshtresës fetare, që në zanafillën e tij, e ka kundërshtuar gati direkt tendencën e kurdohershme politike të imponuar“ (M. Shufflay, Die Kirchenzustande im Vorturkischen Albanien, në: „Illyrisch – Albanische Forschungen“, L. Band, Munchen und Leipzig 1916, fq. 188).

Krishterimi si ideologji fetare ka një histori të gjatë në trojet shqiptare, bile nga më të hershmet në Evropë. Përhapja e tij në Iliri i përket fillesave të këtij besimi. Këtu peshkopatat përmenden qysh në shekullin 4, pikërisht kur fillon edhe historia e arkitekturës kishtare. Sado që krishterimi erdhi nga lindja, ilirët e përvetësuan atë nga Perëndimi, siç e dëshmon terminologjia e vjetër kishtare, të cilën të dy ritet e krishtera (ortodokse dhe katolike) e kanë nga latinishtja e  antikitetit të vonë. Ndarja e parë e të dy kishave që ndodhi më 732 u pasqyrua edhe në Shqipëri por vetëm formalisht. Dallimi i shqiptarëve në ortodoksë dhe katolikë ndodhi vetëm pas ndarjes përfundimtare të dy kishave (1054), megjithatë, as tani nuk mori tipare cilësore. Sadoqë u ndodhën nën presionin shekullor të dy kishave të krishtera, ideologjia e tyre nuk depërtoi asnjëherë aq thellë në ndërgjegjen e shqiptarëve sa të bëhej komponent primar i saj. Me gjithë dëmin që patën nga ndarja fetare, dallimi i shqiptarëve në ortodoksë dhe katolikë nuk mori asnjëherë përpjesëtime të tilla siç ndodhi për shembull, midis serbëve ortodoksë dhe kroatëve katolikë. Sikurse e ka vënë me të drejtë në dukje, njohësi i historisë mesjetare të Shqipërisë M. Shuflaj, „lufta ideologjike njëmijëvjeçare midis Romës dhe Bizantit nuk mori kurrë trajta të vrazhda në tokën shqiptare. Ndërgjegjja etnike tepër e thellë e vendasve, e cila ka peshuar më tepër se ndjenja fetare dhe se egoizmi i prijësve të tyre, nuk lejoi kurrë që zelli fetar, qoftë edhe sikur të ekzistonte, të ngrihej në shkallë të fanatizmit, të cilit gjatë mesjetës tek shqiptari mezi i gjendet gjurma“ (vep. Cit fq. 188-190). Fakti është, se Shqipëria nuk i ka njohur luftërat e brendshme fetare jo vetëm gjatë mesjetës së mesme, por as më vonë, kur me përhapjen e islamizmit, shqiptarët u ndanë në tre apo katër besime antagoniste.

Sigurisht që nuk mund të thuhet se shqiptarët mesjetare nuk kishin ndërgjegje fetare dhe nuk e nderonin kishën. Si të gjithë popujt e Evropës, ata qenë besimtarë të krishterë, por ndryshe prej tyre, nuk qenë fanatikë ndaj ritit. Shqiptarët e respektonin ritin deri në atë shkallë sa ai nuk u a cënonte individualitetin e tyre etnik. Kur ky individualitet cenohej ata mbanin distancë prej tij. Në rast se ai rrezikohej, ata nuk e kishin të vështirë të kalonin nga njëri rit në tjetrin, nga kisha lindore në kishën perëndimore ose anasjelltas. Dëshmi është historia mesjetare e shqiptarëve.

Në fillim të mijëvjeçarit të dytë shqiptarët ndiqnin ritin lindor. Meqenëse trojet e tyre ndodheshin në periferi të Perandorisë Bizantine, presioni i kishës kostandinopolitane nuk ishte aq i fuqishëm sa të rrezikonte individualitetin e tyre etnik. Përkundrazi, me anën e ritit bizantin ata kishin përballuar gjatë shekujve të mesjetës së hershme presionin e serbëve paganë dhe të bullgarëve të krishterë armiq të Kostandinopojës. Por gjatë gjysmës së dytë të shekullit 11 gjendja ndryshoi. Feudalët serbë, të cilët tashmë kishin përqafuar krishterimin e ritit lindor, e përdorën ortodoksinë bizantine si armë ideologjike në fushatën e tyre për të sllavizuar trojet veriore të shqiptarëve. Për t’i bërë ballë rrezikut të asgjësimit të tyre etnik, shqiptarët e viseve të pushtuara nga serbët e braktisën ritin lindor dhe kaluan në ritin perëndimor duke u lidhur me kryepeshkopatën e Tivarit, e cila u krijua në këtë kohë me kërkesën e tyre dhe e cila për këtë arsye, e ruajti deri në fund të ekzistencës së saj (1867) karakterin e vet shqiptar.

E njëjta gjë ndodhi edhe në viset lindore. Edhe pse e përmbysi Perandorinë Bullgare (1018), Perandoria Bizantine nuk e preku kryepeshkopatën e Ohrit që ishte krijuar në kohën e carit Simeon. Përkundrazi, për të zbutur pakënaqësinë e popullsive maqedone dhe bullgare të nënshtruara, perandori bizantin Vasili II ia njohu kryepeshkopatës së Ohrit juridiksionin kishtar dhe privilegjet feudale të mëparshme edhe në trojet e Shqipërisë së Mesme në dëm të kryepeshkopatës së lashtë të Durrësit. Riti lindor u bë kështu për kryepeshkopatën e Ohrit një armë ideologjike, në shërbim të presionit të vjetër të sllavizimit të trojeve shqiptare. Si përgjigje, shqiptarët e këtyre viseve i prenë në shekullin 12 lidhjet  e tyre me kishën lindore duke përqafuar ritin perëndimor.
 
Ndryshimi i ritit nga ana e shqiptarëve  ishte një formë e rezistencës së tyre etnike, e shprehur në fushën e ideologjisë kishtare. Dëshmi është gjeografia e përhapjes së dy riteve të krishtera në Shqipërinë mesjetare. Katoliçizmi u përhap me ritme të shpejta në viset e Shqipërisë Veriore (që nga Tivari, Shkodra, Lezha deri në Mitrovicë, Pejë, Prishtinë) pikërisht sepse shqiptarët e këtyre viseve, duke qëndruar për një kohë të gjatë nën sundimin e feudalëve serbë, e ndjenë më thellë rrezikun e sllavizimit të tyre. Përkundrazi, në Shqipërinë Jugore, katoliçizmi nuk gjeti truall të përshtatshëm jo se popullsia lokale qe më e devotshme ndaj ritit lindor, por sepse ky rit nuk i shkaktoi tronditje etnicitetit të saj. Në viset shqiptare jugore ritin lindor vazhdoi ta përfaqësonte Perandoria Bizantine, e cila përveçse vinte duke u dobësuar, nuk mbarte me vete në këtë periudhë ende rrezikun e helenizimit të popullsive jo greke. Për më tepër, pas vitit 1204, kisha bizantine u kthye në një armë ideologjike për të luftuar feudalizmin perëndimor të kryqtarëve, të cilët grabitën trojet e saj, duke rrezikuar edhe trojet e shqiptarëve jugorë.

Midis këtyre dy zonave fetarisht antagoniste, por etnikisht unitare, qëndronte Shqipëria e Mesme, e cila u ndodh në vorbullën e të dy cikloneve armike – të asimilimit sllav që vinte nga bullgarët dhe të feudalizmit perëndimor që nisi me normanët. Vetëm nën veprimin e këtyre dy cikloneve që pasuan njëri tjetrin, nga të cilët i pari i shtynte shqiptarët të përqafonin ritin katolik, kurse i dyti të anonin në ritin ortodoks, shpjegohen ato ndryshime të alternuara nga njëra kishë në tjetrën që ndodhen në Epirin e Ri gjatë mesjetës së mesme. Këto ndryshime tregojnë se shqiptarët nuk kishin bindje fanatike për asnjërin rit, se ata nuk ishin proselite fanatikë të asnjë kishe. Ky nuk është vetëm një përfundim i yni. Këtë na e thotë edhe një dëshmitar i kohës – vëzhguesi perëndimor anonim, i cili shkruante më 1308 se shqiptarët „nuk janë as thjeshtë katolikë, as thjeshtë skizmatikë (ortodoksë)“ (Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, Vëllimi II, Tiranë 1962, fq. 111). Kjo do të thotë se shqiptarët, sidomos në Shqipërinë e Mesme, kishin një konceptim të veçantë mbi besimin, mbi kishën dhe mbi ritin. Ky konceptim i veçantë që përmban në vetvete elementet e një kishe shqiptare, është i pasqyruar edhe në fushën e artit të kultit.

Përpara se të kthehemi te kisha e Shën Mërisë së Apolonisë është e domosdoshme të ndriçohet shkurtimisht një anë e rëndësishme e konceptit që kishin shqiptarët mesjetarë mbi besimin, mbi kishën dhe mbi ritin. Është fjala për legjendarizimin e Gjon Vladimirit, një princ lokal i fillimit të shekullit XI, zot i krahinës shqiptare të Krajës në bregun veriperëndimor të liqenit të Shkodrës.

Në Krajë rrëzë malit të Kokërdollës, shkruan medievisti kroat M. Shuflaj, gjendej një kishë kushtuar Shën Mërisë, e cila gjatë mesjetës ka qenë mbuluar me një nimbus rreth mrekullive të Gjon Vladimirit. Siç dihet, Gjon Vladimiri, princi i Krajës, pasi u detyrua t’i nënshtrohej carit bullgar Samuil, kur ky pushtoi Shqipërinë Veriore aty nga nga fundi i mijëvjeçarit të parë, u ngrit kundër tij duke u bashkuar me perandorin bizantin Vasil II. Për hakmarrje, Samuili e vrau tinëzisht princin e Krajës, së bashku me të shoqen Kozarën. Shqiptarët e konsideruan martir Gjon Vladimirin, sepse ky luftoi jo për kishën por për lirinë e tyre, jo si aleat i bizantinëve, por si armik i pushtuesve. Madje si martir shqiptarët e shpallën shënjtor – një shenjtor të cilin nuk e kanonizoi asnjë nga të dy kishat e krishtera. Gjon Vladimiri është një shenjtor shqiptar, i nderuar vetëm nga shqiptarët. Ai u varros në kishën e Shën Mërisë së Krajës dhe rreth tij u thurën sipas traditës mesjetare një cikël legjendash. Reliktet e tij u nderuan jo vetëm nga shqiptarët ortodoksë, por edhe nga shqiptarët katolikë. Ai u kthye kështu në një simbol të bashkimit të shqiptarëve të dy riteve. Për të shfrytëzuar në interes të vet përkushtimin që kishin shqiptarët ndaj tij, Theodhor Engjëll Komneni, i ritit ortodoks i shpërnguli më 1215 eshtrat e Gjon Vladimirit nga Kraja në Durrës. Rreth një shekull e tre çerek më vonë, eshtrat e këtij shenjtori të ritit lindor i shpërnguli nga Durrësi princi shqiptar i ritit katolik Karl Topia, i cili i vendosi më 1381 në kishën që ngriti së bashku me manastirin e Shën Gjon Vladimirit, të ritit ortodoks, pranë Elbasanit. Edhe pse eshtrat e tij u shpërngulën nga Kraja, Kisha e Kokërdollës vazhdoi të nderohej si vend pelegrinazhi për banorët e Krajës. Në vend të varrit, pelegrinët përuleshin para „Kryqit të Krajës“, i cili pasi u kthye Kraja në islamizëm, u ruajt në një fshat pranë Ulqinit dhe Tivarit (vep. cit, fq. 223). Qysh në shekullin 12-13 në ditën e Shën Gjon Vladimirit (22 maj) u bë zakon që grumbuj njerëzish të dy riteve mblidheshin rreth eshtrave të tij dhe kremtonin një ceremoni të veçantë. Edhe në shekujt e sundimit osman, ditën e Rrëshnajave, vazhdonin të shkonin aty për ndjesë jo vetëm katolikë dhe ortodoksë, por edhe myslimanë. Në agim të ditës, këta grumbuj njerëzish të tri besimeve, me kryq përpara merrnin rrugën përpjetë majës së Rumisë (1595 m lartësi), me qëllim që aty të prekeshin nga rrezet e parat të diellit (C.Jirecek, Geschichter der Serben, 1, fq. 207), (zakon ky, që duket se buron nga besimet shumë të lashta pagane të shqiptarëve ndaj diellit).

Këtë prirje të shqiptarëve të dy riteve për t’u bashkuar midis tyre e shohim të pasqyruar në një vepër artistike të shekullit XIV. Është emblema e Karl Topisë e vendosur në vitin 1381 në kishën e manastirit të shën Gjon Vladimirit, në luginën e Shkumbinit pranë Elbasanit (Fig. 3). Ajo është e njohur për mbishkrimin tri gjuhësh të princit shqiptar nga Dinastia Topia. Emblema e Karl Topisë është, për mendimin tonë, një dokument i gjallë që dëshmon për përpjekjet e feudalëve shqiptarë në shekullin 14, për një bashkim kombëtar të popullit nën një botëkuptim ideologjik fetar. Në gjuhën karakteristike të artit simbolik kjo emblemë e realizuar në reliev shpreh bashkëjetesën e të dy kishave nën një rit fetar shqiptar dhe në të njëjtën kohë, rolin vendimtar të familjeve vendase në politikën ideologjike në Shqipëri, gjatë mesjetës së mesme.

Procesi i krijimit të një botëkuptimi kishtar shqiptar, i cili zë fill të paktën në ambientin e diocezës së Arbanonit në shek. 12 – është plotësisht i dukshëm në kishën e Karl Topisë të shekullit 14. Që ai pati zhvillim më të shpejtë në Shqipërinë e mesme, shpjegohet me atë që u tha, se këtu shqiptarët u ndeshën drejtpërdrejtë me të dy ritet, pa gjetur në asnjërën nga ato, përfaqësuesen ideologjike të interesave të tyre politiko–shoqërore-kulturore. Ajo që ka vënë në dukje A. Dyselje, se në Durrës shfaqen personalitete origjinale të kishës me prirje për autonomi lokale të saj (Ducellier. A, La façade maritime de l’Albanie au moyen age, Thessaloniki 1981, fq. 558 – 559), nuk është e rastit. Ato tregojnë se procesi i formimit të një botëkuptimi të mirëfilltë vendas në fushën e ideologjisë kishtare është në ngjitje. Veç kësaj, duhet pasur parasysh se paraqitja zyrtare e fesë së krerëve të familjeve të mëdha feudale shqiptare të kësaj periudhe para fuqive evropiane, në mjaft raste nuk i përgjigjet besimit të vërtetë të tyre, mbasi ka qenë diktuar nga interesat politike koniunkturore. Kështu për shembull Muzakët, Matarangët, Arianitët dalin më 1319, në bulatá papale si „dilecti filii” dhe „viri catholici”, sepse kishin nevojë për mbështetjen perëndimore kundër armikut të vendit, mbretit serb Milutin, kurse në të vërtetë ata nuk e ndryshuan ritin dhe në trojet e tyre nuk pati as peshkopë, as priftër katolikë. Antagonizmi ideologjik që valonte në këtë periudhë midis dy kishave të krishtera, as që ndihej në Shqipëri, ndonëse në trojet e saj kalonte kufiri i tyre. Përkundrazi, martesat midis pjesëtarëve të dy riteve, këtu ishin tepër të rëndomta. Kishte pastaj raste të tilla kur një prelat katolik siç ishte peshkopi i Krujës, Stefani, nënshkruante greqisht aktin latinisht që u stipulua në Gaeta më 1451. Ose raste të tilla, kur abati i një manastiri benediktin siç ishte ai Shën Lleshit në Mat quhej më 1417, në një dokument venedikas me titullin „protosyngelius“ që i takonte ritit lindor. Diktati i familjeve feudale shqiptare në administratën kishtare të Shqipërisë gjatë shekujve 14-15, arrinte deri aty, sa zyrat diocezore i zinin jo peshkopët e caktuar nga Roma e Kostandinopoja, por prelatët e diktuar prej tyre. Si të tillë, ata u shërbenin interesave të sundimtarëve shqiptarë dhe jo të fuqive të huaja. Mbase për këtë arsye, shënon M. Shuflaj, ata gëzonin respekt të madh në Shqipëri (vep, cit, fq. 248 – 249).
Në këto rrethana, kisha e Shën Gjon Vladimirit pranë Elbasanit, i u nënshtrua synimeve politike të ndërtuesve të saj, Karl Topisë – bashkimit të popullsisë së dy riteve kishtare në principatën e pavarur shqiptare, që ai formoi gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIV. Pikërisht këtë synim, pasqyron emblema e gdhendur në gur. Karl Topia ka shprehur aty nëpërmjet simbolikës artistike si anën politike (shtetin e pavarur) ashtu dhe anën ideologjike (bashkimin shqiptar). E para jepet nëpërmjet figurës së stilizuar të luanit me një kurorë princërore në kokë. Kurorës i janë shtuar tri fletë zambaku, të cilat tregojnë lidhjen e gjakut që Karl Thopia kishte nëpërmjet nënës së vet nga familja mbretërore franceze e anzhuinëve. Paraqitja simbolike e anës së dytë (ana ideologjike) është mjaft interesante. Me sa dimë, deri më sot ajo nuk ka tërhequr vëmendjen e askujt, gjë që na jep të drejtë të ndalemi më tepër rreth saj. Veç kësaj, ajo do të na ndihmojë, tërthorazi, të zbërthejmë edhe emblemën e kishës së Shën Mërisë së Apolonisë.

Emblema në reliev e Karl Topisë jepet nëpërmjet kornizimit të një pllake me shenja nën këmbët e luanit. Pllaka gati katrore është ndarë vertikalisht në dy pjesë të barabarta. Ana e majtë e ndarë gjithashtu simetrikisht nga një kryq në katër pjesë, përmban në rreshta të rregullt 19 kryqe më të vegjël (vendin e të njëzetit e ka mbuluar gishti i putrës së luanit që shtrëngon pllakën). Në anën e djathtë, me gjuhën karakteristike bizantine ne mendojmë se është realizuar një datë – njëmijë (viza e vetme horizontale), treqind (tri vijat vertikale), tetëdhjetë (tetë zambakët) dhe një (viza e vogël vertikale). Kjo datë përkon me vitin e ndërtimit të kishës së Shën Gjon Vladimirit të dhënë në mbishkrimet e saj.

Të nëntëmbëdhjetë kryqet janë rreshtuar me rregullsi në gjashtë rreshta horizontale. Sipas nesh ato shprehin 19 njësitë administrative të përfshira nën principatën e Karl Thopisë. Kryqet janë dy llojesh: kryqe perëndimore (latine) dhe lindore (bizantine), të cilat cilësohen qartë. Ndryshimi midis tyre nuk qëndron vetëm në formë, por edhe në plastikën e gdhendjes. Kryqet bizantine janë vizatuar në linjë më të hollë dhe të mbyllur në rreth. Në emblemën e Karl Topisë shprehet kështu qartë bashkëjetesa e popullsisë së dy riteve të krishtera nën një principatë të vetme. Vendosja në rreshtim të rregullt dhe respektiv i dy kryqeve, flet për vlerësim të barabartë të tyre, pa i dhënë asnjërit përparësi. Emblema simbolizon pajtimin e dy riteve të krishtëra antagoniste për hir të unitetit politik, gjë që ndodhte vetëm në truallin shqiptar. Ajo simbolizon kështu  përpjekjet për bashkimin kombëtar të shqiptarëve në dobi të luftës për ekzistencë, për pavarësi dhe për individualitet kombëtar. Të tilla rezultate të luftës për mbijetesë kombëtare, ku padyshim uniteti i botëkuptimit fetar midis shqiptarëve ka luajtur rol vendimtar,  mund të shpjegojë edhe bashkimin e princërve shqiptarë në Lidhjen e Lezhës, në ndeshjen epike që u zhvillua një shekull më vonë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriot Skënderbeut.

Kjo përpjekje për pavarësi ideologjike dhe politike është shprehur edhe në emblemën e vendosur në murin jugor të Kishës së Shën Mërisë së Manastirit të Apolonisë, simbolikën e së cilës askush nuk e ka shpjeguar deri më sot në mënyre bindëse (Fig. 4). Është e qartë se kryqi i emblemës së kishës së Apolonisë, i datuar drejt mesit të shekullit 14 (1328 – 1350) nuk është i ritit grek (bizantin). Formulimi i tij me dy krahë horizontale kundrejt shtyllës vertikale nuk është as edhe një nevojë simetrie formale apo zbukurimoreje, sepse simetrinë më të përkryer e ka vetë kryqi bizantin. Përkundrazi, kanonet bizantine nuk kanë lejuar asnjëherë që për hir të simetrisë  (!) kryqi i saj të paraqitet me dy palë krahë horizontalë , të tillë si ai i Kishës së Shën Mërisë së Apolonisë. Ne e shohim formën e Kryqit të Apolonisë të shprehë një gjetje të ndërgjegjshme botëkuptimore,  një rezultante e bashkimit të dy kryqeve kishtarë - e realizuar nga vendosja e kryqit latin sipër, mbi atë bizantin poshtë. Nga të 46 katrorët e trupit të tij, 26 prej tyre në pjesën e sipërme i takojnë kryqit latin ndërsa 20 të tjerat të pjesës së poshtme i takojnë kryqit bizantin. Vizatimi i saktë dhe realizimi i tij me teknikën e “kuadrateve të thelluara” (opus-sektile) është zgjedhur enkas nga artisti, si gjuha më e përshtatshme për të lexuar një trajtë gjeometrike të pazakontë deriatëhere, praninë e dy kryqeve dhe njëkohësisht unitetin e tyre tashmë në një trup të vetëm. Pikërisht teknika e katrorëve ka pasur për qëllim në këtë rast të ndihmojë në saktësim gjeometrik të këtij kryqi të ri, me vendet se ku duhet të rrinë dy krahët e tij horizontale, përmasat dhe raportet dimensionale të elementeve lineare përbërës të tij. Kryqi është i ndashëm edhe nga ana vizatimore (Fig. 5 dhe 6). Kështu, ndërsa raportet e krahëve lartësi-gjerësi për kryqin bizantin janë 2:2, për kryqin latin janë 3:2, ndërsa për kryqin e Apolonisë janë plot 5:2. Forma e tij nuk lë vend për ekuivoke. Kryqi i kishës së Apolonisë, i dallueshëm nga plastika sa gjeometrike aq edhe deklarative të imponohet për formën e tij të veçantë. Në këtë bashkim dy kryqesh, të krishterët e të dy riteve gjenin pjesën e vet për të respektuar. (Teorikisht nga pikëpamja vizatimore ekziston edhe mundësia që sipër të jetë kryqi bizantin dhe poshtë të jetë kryqi latin me kokëposhtë, ky i fundit i njohur si kryqi i kryqëzimit të Shën Pjetrit, që të çon në të njëjtën përmbajtje – Fig. 7). 

Me sa dimë, një formë e tillë kryqi, që përfaqëson detyrimisht një ideologji të veçantë fetare, nuk ekziston as te normanët, as tek benediktinët e Apulisë, as tek bizantinët, as tek serbët apo anzhuinët. Madje ne nuk kemi mundur të gjejmë një paralele të saj në krejt botën e krishterë mesjetare. Kryqi i Shën Mërisë së Apolonisë është një kryq shqiptar, që përfaqëson një ideologji fetare shqiptare të përpunuar të paktën në gjysmën e parë të shekullit 14, një ideologji e cila, edhe pse me përmbajtje fetare, shquhet në botën mesjetare për karakterin e saj përparimtar sepse kërkon të bashkojë ato që forcat politike të huaja përpiqen të ndajnë dhe të përçajnë.

Kryqit të Apolonisë ia pohon autorësinë shqiptare edhe relievi i shqiponjës që ndodhet në telajon e djathtë, symbol i cili i takon familjes feudale sunduese të kësaj treve. Tashmë dihet se shqiponja heraldike ka qenë historikisht emblemë flamuri e mjaft sundimtarëve feudalë shqiptarë gjatë shekullit 11-15 (e paraqitur përherë me kokën të kthyer profil, herë majtas herë djathtas). Ne mendojme se flamuri shqiptar që doli nga Lidhja e Lezhës me dy koka në profil shqiponjash, të cilat shikojnë në të dy krahët, nuk është gjë tjetër veçse bashkimi i flamurëve të përfaqësuesve të principatave, pjesëmarrës të Lidhjes së Lezhës, që shërbeu si pikënisje për luftën e madhe shqiptaro – osmane të shekullit XV. Shqiponja me dy krerë qe, pra, një sintezë e gjetur përgjithësuese, në përmbajtjen e së cilës gjithkush nga principatat shihte një pjesë të flamurit të vet. Si rrjedhojë, nuk na duket i goditur shpjegimi i dhënë deri sot se flamuri i Lidhjes së Lezhës vinte nga stema e familjes së Kastriotëve. Përkundrazi, familja e Kastriotëve dhe dinastitë e tjera shqiptare flamurin me dy krerë e përvetsuan gjatë periudhës legjendare të Skënderbeut dhe e mbajtën atë në shekujt e ardhshëm si simbol të bashkimit e të fitores kombëtare.

Emblema në reliev e kishës së Manastirit të Apolonisë na çon te Muzakët, me qendër në Berat. Gjatë gjysmës së parë të shekullit XIV ata futën radhazi nën sundimin e tyre midis lumenjve Shkumbin e Vjosë disa krahina që kishin qenë të familjeve të tjera më të vogla. Në tablonë e këtij bashkimi, kryqi dhe shqiponja heraldike e relievit të Apolonisë përfaqëson pushtetin dhe ideologjinë e sundimit të tyre. Kisha e Shën Mërisë dhe Manastiri i Apolonisë mbeti pa dyshim edhe për tá, qendër e rëndësishme e predikimit të pikëpamjeve të tyre fetare shqiptare. Një shekull më vonë nga kjo dukuri, Muzakët ishin ndër të parët që u rradhitën, nën flamurin e Lidhjes së Lezhës për mbrojtje kombëtare të trojeve shqiptare.

Relievi i Apolonisë është dëshmi e botëkuptimit të veçantë fetar shqiptar nga bota mesjetare që ata i rrethonte, e bashkëjetesës së tyre paqësore fetare kombëtare.





 

(Në foto: Figura 4)


(Në foto: Figura 5)

(Në foto: Figura 6)

(Në foto: Figura 7)


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 20 Shtator 2014

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)