Kur kur Kol Idromeno
pikturonte “Motrën Tone”

TIRANE - ”Në kohën kur u realizua portreti,as motra Tone, as vetë Idromeno nuk e dinin se po krijohej piktura e parë realiste në Shqipëri, se në atë vepër do të shënohej fillimi i një faze të re, në të gjithë artin shqiptar”, ka konstatuar historiani i njohur Ferid Hudhri. Lëvizja artistike e këtij artisti, shënon një moment me rëndësi historike, që u shoqërua me ndryshime të thella në perceptimin artistik.

Pas tij arti mori një drejtim thellësisht të ri. Kol Idromeno, që në veprën e parë, tregoi qartë  tendencën dhe drejtimin që do marrë krijimtaria e tij. Është momenti që  një art aplikohet, larg kanoneve ikonografike bizantine dhe pasbizantine. Filluan të trajtohen me realizëm të thellë e frymë romantike subjekte dhe motive nga jeta reale. Këto subjekte bazohen në perceptime folklorike dhe etnografike.

Vepra e tij u mbështet fort në trashëgiminë popullore, duke përthyer bazamentin mitologjik në konceptet filozofike estetike të jetës dhe realitetit tokësor. Arti cilësohet si pjesë e pandarë e laikiçizmit. Ndërsa përmbajtja ideo-filozofike, shkëputet menjëherë nga trajtesa mistike; shprehja artistike e gjen mbështetjen te realizmi romantik. Për herë të parë një veper arti lidhet dhe pasqyron veprimtarinë politike, sociale dhe shoqërore të kohës.

Personazhet e pikturave nuk janë figura biblike, shenjtorë apo apostuj, por njerëz kryesisht familjarë dhe të njohur që gëzojnë autoritet politik, ushtarak, shoqëror. Përveç kësaj, të gjithë këto personazhe mbajnë veshur, më së shumti, kostumet dhe veshjet tradicionale, që  pikturohen me vërtetësi maksimale. Kjo u bë e dallueshme, që me portretin familjar “Motra Tone “(1883) që njeriun e dashur të familjes e pikturon, me një veshje të bukur tradicionale,e cila përdorej nga gratë katolike të qytetit të Shkodrës.

Kjo nuk është rastësi, por një ndjesi dhe emocionalitet personal, që do shoqërojë krijimtarinë e tij. Në qoftë se në artin e ri, portreti “Motra Tone” njihet si vepra e pare laike, gjithashtu është portreti i parë,që prezantohet me veshje tradicionale në historinë e pikturës shqiptare. Ky portret menjëherë mori vlerë me rëndësi të veçante pavarësisht se u ekspozua për publikun shumë vonë, pasi ka qëndruar në shtëpinë e Idromenos si portret familjar.

Në vitin 1954 ekspozohet në Galerinë e Arteve të Tiranës (sot Galeria Kombëtare e Arteve). Kjo vepër parashtroi në publik realizimin e koncepteve të artistit të ri, që po guxonte të ndryshonte parimet e artit te kohës. Mënyra e re e pikturimit solli një etapë të re, në artin shqiptar. Por ajo çka është me rëndësi në këtë vepër, është se shohim dukshëm referencën, preferencën individuale,për të bashkëpunuar dhe mbështetur në vlerat e etnografisë popullore.

K.Idromeno pikturon me dashuri dhe ndjesi emocionale portrete njerëzish të njohur,si tregtarë apo të profesioneve të ndryshme,që vishen me kostume tradicionale. Duket që kjo mënyrë e pikturimit u ka dhënë shumë peshë dhe autoritet real këtyre njerëzve. Nëpërmjet paraqitjes së tyre në këtë mënyrë, afirmohej personaliteti, gjendja ekonomike, pozicioni klasor dhe social.

“Gjurmët e dallimeve midis shtresave të ndryshme shoqërore, të pasqyruara në cilësinë e materialit të përdorur, në cilësinë artistike të disa prej pjesëve më të zbukuruara të veshjeve, siç ishin jelekët e mëngoret me qëndisma, me fije ari apo në stolitë metalike,që edhe mbas çlirimit i mbante njëlloj, si fshatari i varfër dhe ai i pasur…Ruheshin gjithashtu disa shenja fetare, sidomos në veshjet dhe stolitë e grave.

Ato të krishtera dalloheshin nga ato të myslimaneve. Këto ndryshime kishin të bënin kryesisht me funksionin praktik dhe shoqëror të veshjeve dhe në një masë më të madhe, më të kufizuar, me anën estetike të tyre”. Është kjo mënyrë që i siguroi një sukses të menjëhershëm pikturës “Motra Tone“ Padyshim një rol të rëndësishëm për suksesin ka luajtur veshja e bukur dhe e pasur, me vlera të larta e mjaft evidente.

E theksojmë këtë pasi, kemi parasysh se kur realizoi një portret të dytë me veshje qytetare, nuk arriti të njëjtin sukses te vlerës. Ky artist i ri në atë kohë aplikonte një art thellësisht realist, ku parësore përveç karakterit te figurës vendosi shijet artistike dhe ndjenjën estetike ne lidhje te ngushte me artin popullor. Si një artist i talentuar arriti me intuitë profesionale të kuptoje rëndësinë që kishte për artin e tij, mbështetja dhe shfrytëzimi i asaj pasurie koloristike dhe ornamentale që gjendej në veshjet popullore.

Prandaj ai e vlerësoi maksimalisht dhe u mbështet fuqishëm në artin popullor,veçanërisht në elementet e kulturës materiale. Në tërësinë e kostumeve tradicionale gjenden mundësi dhe forma të ndryshme, që artisti mund t’i kalojë në kanale të ndërlikuara krijimi. Një piktor kërkon pasurimin e shprehjeve artistike, të cilat i fiton nga eksperienca profesionale, nga fuqia e perceptimit dhe talentit, nga aftësia e vëzhgimit dhe analizës, por edhe duke u mbështetur shpesh në zgjidhjet stilistike, dhe estetike që gjenden në ndonjë art tjetër,siç është arti popullor, veçanërisht kostumografia tradicionale.

Pikërisht Kol Idromeno gjeti mundësinë në këto mënyra, që krijimet e tij të fitojnë pasuri koloristike, dritë kontrast,sugjestion dhe emocion të veçantë. Pikërisht, veshja te “Motra Tone” është një nga vlerat e padiskutueshme, duke i dhënë një prezencë dhe sugjestion këtij portreti. Kjo padyshim është vepra më e rëndësishme,e cila ka fituar një status të veçantë në sistemin e vlerave te artit tonë. Sepse është vepra më e njohur, më e ekspozuar,më e riprodhuar dhe më popullore.

Në sajë të një kujdesi të veçantë ajo është restauruar në Laboratorin e Konservimit dhe Restaurimit, pranë Muzeut të Luvrit. Për vlerat që kjo vepër mbart, mes të tjerave interes të madh ka ngjallur ngjyra e bardhë e degermisë (shamisë), që mbulon një pjesë të portretit. Për këtë arsye u ekspozua për pak kohë në muzeun e njohur “Dorsey” France.
 
Ky portret nuk është thjesht një vepër që pasqyron portretin e një gruaje të bukur,me një shikim zhbirues, me tip e karakter të përcaktuar. Me këtë vepër Idromeno ka shkuar më tej në synimet për arritje artistike dhe për lartësimin e simbolikes. Përmes këtij portreti, një grua e hijshme e kohës paraqet një thellësi psikologjike e sugjestion artistik. Vështrimi i saj anash, i jep një forcë enigmës që përmban,duke dhënë idenë sikur kërkon të hetojë diçka.
 
VEÇANTIA, POZICIONI I DUARVE
 
Ajo që i ka dhënë veçantësi, është pozicioni i duarve plot elegancë dhe bukuri,apo kapje e degermisë së bardhë, për të na dhënë në këtë mënyrë, mundësinë të zbulojmë fytyrën e ëmbël të një vajze të bukur 24-vjeçare. Ky gjest elegant i ka dhënë simbolikë, duke plotësuar përmbajtjen artistike dhe misionin shoqëror. Mendoj se një portret si “Motra Tone”, me ato përmasa vlerash që përmban, nuk është vetëm një vepër intime dhe familjare.

Ajo ka arritur të kapërcejë analizën e një modeli të thjeshtë. Gjatë procesit krijues ajo mori ngarkesa të thella emocionale. Kjo vajzë e bukur ne jetën private ka qenë këngëtare dhe bashke me vëllanë, Kolën, që ishte dhe një muzikant i talentuar,merrnin pjesë nëpër dasma. Ajo bënte një jetë shumë familjare, me kërkesa qytetare. Bashkëshorti saj ishte një njeri i emancipuar, mësues, që në atë kohë kërkonte nga gruaja të vishej në mënyrë moderne.

Ndërkohë, Kol Idromeno vendos ta pikturojë me veshje tradicionale, si portret familjar. Ai është i ndërgjegjshëm se gjatë realizimit të kësaj vepre, po shpaloste idetë,synimet stilistike për një art realist, progresiv për kohën dhe kushtet qe ndodhej Shqipëria. Çdo element është pikturuar me realizëm dhe hollësi, degermia (shalli i madh) që i mbulon flokët dhe bie deri ne gjoks, me palat e hollësishme.

Jeleku, veshja e trupit me ornamente, me qëndisma të zeza mbi materiale të thella dhe ngjyra të njëjta. Shumë interesante dhe sugjestionuese janë trajtesat dekorative në të dy krahët që zbulojnë figuracione lakonike me të zeza mbi te kafta. Duhet thënë se nga pikëpamja etnografike portreti përmban një kompleks vlerash që transmetohen artistikisht. Dallojmë “veprime” elegante, si për të liruar paksa pamjen e fytyrës nga shamia e bardhë, e cila zë  sipërfaqen më të madhe të tablosë.


(Në foto: Piktura "Motra Tone" e kol Idromenos


(Në foto: Autoportret i Piktorit Kol Idromeno)

Shkrimi u botua sot në gazetën Shqiptarja.com (print) 23.08.2013
 
Redaksi Online
(b.m/shqiptarja.com)