Njollat e Murrme,drama jetësore e
Mihallaq Luarasit.Dënimi e burgu

(Vijon nga shkrimi i mëparshëm)

Zoti Luarasi, si u njohët ju me dramaturgun Minush Jero? Kur u takuat për herë të parë dhe si?
MIHALLAQ LUARASI: Si e përmendi Përparimi, unë dilja gjithmonë në muajt kur teatri nuk funksionon, nuk punohet, bëja xhiro nëpër Shqipëri për të njohur autorë veprash. Më duheshin drama.
 
Ishte nisma e juaj kjo?

MIHALLAQ LUARASI: Po. Ishte punë e imja dhe unë duhej të kërkoja vetë sepse më duheshin vepra që pastaj unë i bëja kryevepra.
PËRPARIM KABO:  Hera e parë që ju tregoheni kaq i drejtpërdrejtë se gjithmonë je modest.
MIHALLAQ LUARASI: Edhe dilja nëpër qytete të ndryshme dhe kështu takova Jeron në Durrës. Nuk ishim njohur kurrë. As emrin s’ia kisha dëgjuar. U takuam në Durrës. Më çuan ata miqtë në shtëpinë e tij dhe ai më tha se s’kishte ndonjë gjë të mbaruar. E motra insistonte që të ma jepte ta lexoja ashtu të pambaruar. Meqë ishte pasdite unë ia kërkova që ta lexoja atë natë dhe të takoheshim përsëri të nesërmen diku në breg të detit. Dhe vërtet kështu ndodhi.
 
Çfarë ju tërhoqi juve te pjesa që lexuat? Gjëja e parë që ju bëri përshtypje dhe ku ndërhytë ju për ta kthyer atë në një kryevepër të mirëfilltë. Dhe sa ju lejoi zoti Jero për këtë?
MIHALLAQ LUARASI: Unë e lexova veprën dhe u takuam. Ai kishte një ves që gjithmonë mbante një kuti shkrepse në dorë. Ia mora kutinë dhe me lapsin tim bëra një ovale. Ai hapi sytë. “Këtu do të luhet drama jote”, - i thashë. Edhe skenografinë e dramës unë e bëra vetë, nuk mora piktor skenograf.
 
Ky ishte një bashkëpunim i suksesshëm, pavarësisht fatkeqësisë së dënimit dhe pikërisht nga Enver Hoxha dhe jo nga persona të tjerë të Byrosë Politike, por ju gjetët edhe një mik të mirë.
PËRPARIM KABO:  Këtu duhet bërë një korrigjim sepse duhet të jemi korrektë me historinë. Këtyre iu është bërë gjyqi në Lidhjen e Shkrimtarëve.
 
E qartë, por ajo ishte vegël e pushtetit.
PËRPARIM KABO:  Jo, jo, të lutem. Ka ardhur koha që disa gjëra të thuhen ashtu siç janë. Sigurisht vendin e drejtonte diktatori, por ai luante si Ponc Pilati dhe analizat që janë bërë në Lidhjen e Shkrimtarëve kanë qenë gati-gati linçuese sepse nuk mund të pranohej një artist të kritikojë një koleg dhe në fund pastaj të shkruajë “ky është armik”. Kështu ka ndodhur me Mihal Luarasin.
 
MIHALLAQ LUARASI: Kur u bë kjo mbledhja që po përmend Përparimi, ishte shumë e rëndësishme që e drejtonte Ramiz Alia në njërin krah, në krahun tjetër një artist i letërsisë sonë, emrin e të cilit nuk dua ta them, mua nuk më ftuan fare.
 
PËRPARIM KABO:  Pra gjyq në mungesë. Procesi i Kafkës.
 
MIHALLAQ LUARASI: Nuk më thirrën.
 
Vendimin e mbledhjes ose faktin që do t’ju dënonin kur jua komunikuan?
MIHALLAQ LUARASI: Nuk merreshin vendime të këtilla. Vendimet merreshin në errësirë, diku, dhe zbatoheshin prapë në errësirë.
 
PËRPARIM KABO:  Burgosja nuk ka ndodhur menjëherë.
 
MIHALLAQ LUARASI: Jo, burgosja erdhi më vonë.
 
PËRPARIM KABO: Por ama ky u fut në rrethin e zi. Ajo ovalja që vizatoi te kutia e shkrepëses ky, ishte ovalja që e rrethoi. Ka bërë një dramë tjetër në Korçë, “Të pamposhturit”, dhe ajo titullohej “Nënë Dudja”. Por në Korçë fjala “dudë” kishte një kuptim pezhorativ dhe profesori e ndërroi dhe ia vuri “Të pamposhturit”.
 
MIHALLAQ LUARASI: Mirëpo kjo vinte pas goditjes së “Njollave të murrme”. Në Plenumin e 4-t, ku u fol direkt për këtë d.m.th., Enver Hoxha tha: “Nga dolën këta të pamposhturit. Ç’janë këta? D.m.th. të pamposhtur kundër Partisë? Se ne jemi këtu. Partia drejton këtu. Kur thua je i pamposhtur, kundër kujt je i pamposhtur? Është bërë me qëllim”. D.m.th. që jemi kundër partisë.
 
PËRPARIM KABO: Pas kësaj është edhe vënia në skenë e “Traviatës” që u konsiderua moderne sepse profesori është edhe regjisore opere.
 
MIHALLAQ LUARASI: Moderniste.
 
PËRPARIM KABO: Pastaj vjen Festivali i 11-të, i cili kishte një dallim nga festivalet e tjera sepse mplekste këngën me një skenografi krejt tjetër, ndriçimi u bë nga Zamir Mati, i cili tani ndodhet në Paris. U futën ato bendet e vogla me vegla frymore në orkestrim, inskenohet komunikimi me rrethet, në fakt ai ishte i regjistruar, veshja e Edit dhe e Bujar Kapexhiut në skenë. Pra, si të thuash, po mbushej kupa. Dhe dua të them diçka lidhur me atë që tha pak më parë profesori, të cilin e quajti budallallëk. Sinonimi i fjalës budalla është fjala i krisur, apo jo? Në kuptimin mitik por edhe filozofik hegelian, bota u krijua nga krisja, pra nga çarja dhe u nda qiellorja nga tokësorja. Dhe shqipja është e vetmja gjuhë që fjalën krisje e ka në dy kuptime: në çarje dhe i çmendur. Pra ky po bënte një çarje me sistemin, pa vetëdijen e tij, sepse artisti nuk mund të bëjë një punë të paramenduar si shkencëtari. Ky ndiqte artin e vet dhe ishte i pasionuar. Ndryshimi i tij me shumë artistë të tjerë që sot kërkojnë të nxjerrin një disidencë të fshehur – por fjala disidencë vetëm të fshehurën nuk e pranon, se disidenca ka karakteristika të shpalosjes së hapur, prandaj quhet disidencë – ky rrezikoi. Vazhdoi që të ecte në rrugën e vet dhe dua të përmend një fakt: sapo kam përfunduar një studim për jetën e Viktor Hygoit. Me profesorin kam biseduar gjatë dhe jam i kënaqur që pas 2 vjetësh e mbarova. Një nga kontributet që ka Viktor Hygoi është reforma në teatër, Me “Luçia Borxhën” dhe “Hernaninë”. Kur vuri në skenë “Hernaninë”, atakoi mbretin. Pas dy javësh pjesa u pezullua. Edhe mbreti i ofroi dy gjëra: një herë me ministrin e Brendshëm kërkoi që t’i jepte një post në administratë, por ky nuk pranoi. Pastaj kërkoi t’i rriste pagën nga 2 mijë franga në 6 mijë franga dhe ai u përgjigj: “Unë jetoj me penën që ngjyej në zemrën time”. Dhe filloi kalvari i tij për 19 vjet në mërgim. Pra, po heq një paralele, pa u ndruajtur fare se po bëj një krahasim me jestë së Hygoit dhe jetës së Luarasit. Filloi persekucioni i tij.
 
Në cilin vit saktësisht?
MIHALLAQ LUARASI: Në prill të 1973-shit. Më çuan në burgun e Ballshit së bashku me Minush Jeron.
 
Më mirë apo më keq që ishin bashkë? Patët ju mundësi që ta thelloni miqësinë me njëri-tjetrin?
MIHALLAQ LUARASI: Nuk flisnim bashkë për këto gjëra. Miqtë tanë të vërtetë na këshilluan që të mos rrinim më bashkë. Pastaj atje kishte një mijë veta. Ndër këta kishte plot të njohur, miq.
 
Pra në këtë periudhë shumë të vështirë të jetës suaj ju keni pasur miq pranë sepse ndodhte rëndom që njerëzit nuk komunikonin më, të braktisnin, disa të tjerë fillonin të flisnin keq.
PËRPARIM KABO: Ndodhte ajo që ndodhi me personazhin e Leas. Përpara dhëmbëve të pushtetit dhe të diktaturës njeriu thyhet, kthehet në një qenie pa shtyllë kurrizore. Ndoshta profesori nuk do që ta thotë këtë gjë, por më lejoni që të them diçka. Këtu fillon kalvari i tij dhe i familjes. Edi ishte në majat e interpretimit, ishte si të thuash, prima artiste në skenë. Kishte edhe artistë të tjerë të mëdhenj, të mos e ekzagjerojmë, por ajo ishte në kulmin e karrierës së saj. Ky burgoset. Tani çfarë do të ndodhë me Edin? Por para se të burgoset unë po tregoj një detaj sepse jam marrë me jetëshkrimin e tyre. Në librin që do të botoj tani për antropologjinë e artit këta zënë një vend kryesor. E thërrasin Edin dhe bën një takim në paraburgim. Dhe Mihali kishte të veshur një pulovër që e kishte sjellë nga Hungaria. Thotë Edi: “Kur vajta atje m’u duk më i bukur se kurrë”. Dhe këtu fillon një dramë që është shkruar por që nuk është vënë në skenë. Brenda teatrit, Edit fillojnë t’i bëjnë presion, duke i thënë që rruga e vetme ishte që ajo të divorcohej, ta linte Mihalin që të shpëtonte karrierën dhe fëmijët. Dhe këta ishin artistë të mëdhenj, nuk po i përmendim emrat, por ky është fakt. Nën këtë trysni Edi niset dhe shkon te gjykata te Rruga e Durrësit, për të bërë padinë. Kur shkon atje ishte shumë e tensionuar dhe personi që e priti e kuptoi këtë dhe i thotë: “Edi, e di çfarë do bësh ti, merr diçka për të ngrënë këtu pranë, pi edhe një cigare dhe pastaj eja prapë këtu”. Edi iku dhe ndërroi drejtim duke thënë: “Ky është fati im”. Me këtë tregoi që ishte një grua me vlera, një mirditore e vërtetë dhe e provoi këtë edhe në parimet religjioze sipas të cilave do të ishte bashkë me Mihalin deri në fund, në të mirë dhe në të keq, në shëndet e në sëmundje, por edhe në kushte të tilla. Dhe këtu fillon tashmë kalvari i një gruaje. Ky brenda në burg, ndërsa ajo në burgun jashtë. Duhej të rriste dy fëmijë dhe kur përshkruan Edi ardhjen e dy punonjësve të Sigurimit në shtëpi, është një llahtar i vërtetë se çfarë i bëjnë shtëpisë së saj, një tmerr i vërtetë.
 
Një periudhë tepër e vështirë për ju, por që të gjesh në jetë një dashuri kaq të fortë, kaq të vërtetë është gjëja më e rrallë por dhe më e bukur që mund të ndodhë.
MIHALLAQ LUARASI: Këtu është e vërteta se ajo ishte aktore në Teatrin Kombëtar. I thanë të divorcohej që të qëndronte në Teatër. Ajo nuk pranoi dhe e hoqën nga Teatri. E çuan në rrobaqepësi. Dhe ajo shkoi.
 
Ju ndërkohë, në takimet që keni pasur me të, çfarë i sugjeruat që të bënte?
PËRPARIM KABO: Pra ka pasur një moment profesor që ti mund të jesh lëkundur dhe për hir të fëmijëve, t’i kesh thënë Edit që të divorcohej nga ty?
 
MIHALLAQ LUARASI: Jo. Asnjëherë s’i kam thënë.
 
PËRPARIM KABO: Madje ka një moment shumë interesant. Një punonjës i Komitetit Qendror e ka thirrur Edin dhe i ka thënë: “Thuaji Mihalit të bëjë një deklaratë për ta spostuar çështjen te të tjerët dhe kështu mund të zbutet dënimi i tij”. Pra ta përdorte. Edi i ka thënë: “Në asnjë mënyrë”.
 
Si u njohët me Edin, zoti Luarasi?
MIHALLAQ LUARASI: Ajo ishte këngëtare bashkë me të motrën dhe kaloi në disa shkallë, por gjithnjë si këngëtare. Dueti motrat Mirdita. Ishte në Estradën e shtetit. Unë isha regjisor. Nganjëherë veç Teatrit Popullor që quhej atëherë, shkoja edhe në Estradë se më thërrisnin për të bërë regjisorin edhe atje. Përpara kësaj, unë po shëtisja me një mikun tim të vjetër të Estradës dhe rrugës e pyeta për një vajzë që po kalonte. Ai më tregoi se cila ishte. I shpreha se kisha dëshirë të bisedoja me atë vajzë. Dhe ai na prezantoi.
 
PËRPARIM KABO: Ndërsa Edi tregon se kur e ka njohur në fillim, Mihali natyrisht ishte djalë i ri kur u kthye nga Hungaria, por kishte një luk, një veshje jo normale për kushtet tona të atëhershme. Dukej shekuj larg mentalitetit shqiptar. Ka qenë këmbëngulja e Mihalit sepse Edi ka qenë gjithnjë çamaroke, një njeri jo lehtësisht i përpunueshëm megjithëse brenda zemrës dhe shpirtit të saj, ajo është një grua e rrallë, d.m.th. në qoftë se sfida e ka emrin grua, personifikohet tek Edi.
 
Ka pasur një paranojë të përgjithshme të sistemit dhe sidomos të Enver Hoxhës edhe për njerëzit e tij më të afërt. Përgjithësisht në artin shqiptar, ju keni vënë re guxim real apo paranojë absurde të sistemit për vepra apo edhe për persona të cilët janë dënuar, jeta e të cilëve është ndërprerë në mes në kuptimin artistik por edhe në plot kuptime të tjera të marrëdhënieve njerëzore.
MIHALLAQ LUARASI: Guximi vjen nga vetëbesimi. Në qoftë se je i bindur në veten tënde dhe me të vërtetë, atëherë nuk mund t’ua fshehësh dot të tjerëve, do ta thuash. Kështu që e thëna e kësaj, e thëna e atyre që ke brenda, në përgjithësi bie në kundërshtim me regjimin që është në fuqi, kushdo qoftë ai, edhe demokraci mund të jetë.
 
Ka pasur një moment kur ju jeni penduar?
MIHALLAQ LUARASI:Asnjëherë.
 
Çfarë keni reflektuar dhe ku e keni gjetur forcën teksa ishit vetëm në burg?
MIHALLAQ LUARASI: Forcën nuk kisha nevojë që ta kërkoja andej-këndej. E kisha vetë. Por mos harro se atje brenda në burg kishte plot njerëz të çuditshëm. Ka qenë një profesor shumë i njohur, jo plak, moshatar afërsisht me mua, që kur bënin shëtitje në kamp një mijë veta, mblidhte bishtat e hedhura të cigareve, i hapte, nxirrte duhanin dhe e dridhte që ta pinte.
 
Cila ishte ëndrra më e madhe e juaja përgjatë viteve të burgut, shpresa juaj më e madhe?
Mund të them dëshira ime ishte që gruaja ime dhe fëmijët e mi të mbeteshin të gjallë dhe me shëndet. Djali ishte më i vogël dhe vajza ishte më e madhe. Duke ardhur për vizitë, një herë në muaj kishin të drejtë që të sillnin ushqime dhe të takoheshim nga dritaret, vajza i thoshte djalit: “Dëgjo këtu, kur të takohemi me babin atje, shiko se mos qan ë? Se po të qash ti babi do të mërzitet tërë kohën aty, me vite, do të mendojë për të qarët e tu dhe do të vuajë shumë. Nuk duhet të qash”. Dhe vërtet djali vinte atje dhe nuk qante kurrë.
 
PËRPARIM KABO: Dhe Lea sot është bërë psikologe pikërisht për njerëzit e dhunuar. Është një personalitet sot në Zvicër. Siç duket kjo histori la gjurmë dhe përcaktoi udhën e saj të jetës. Dhe të takohesh sot me Lean dhe të tregojë se si punon ajo për të kuruar njerëz të dhunuar me format nga më të ndryshmet. Ndërsa Eltoni është sot një nga talentet më të mëdhenj të dizajnerit. Është edhe piktor shumë i mirë, por ka vetëm një dobësi, është më modest se i ati.
 
Si ishte momenti i ritakimit të familjes suaj, i kthimit në jetën normale? Dhe sa dëshirë patët ju, të paktën me ardhjen e demokracisë, që të rivinit në skenë ndoshta një pjesë po aq të guximshme sa dikur, megjithëse ndoshta efekti nuk do të qe i njëjtë.
Familja ime asnjëherë nuk ishte shpërndarë. Ata vinin në burg me çanta me ushqime, mirëpo shqiptarët nuk rrinë pa folur. Ata që vinin aty pyesnin kush je, ku po shkon, nga po vjen. Edhe asaj i filluan pyetjet se ku po shkonte, nga po vinte, çfarë detyre kishte. Sapo ajo i tha se kjo ishte sekrete të gjithë u bënë të urtë se nuk e dinin se kush ishte ajo.
 
PËRPARIM KABO: Ajo e shkreta kthehej nga burgu dhe i vinte zor t’u thoshte që kishte takuar burrin në burg. Lidhur me kthimin ka dy momente shumë të rëndësishme që duhen dokumentuar dhe të mbeten në arkivin tuaj dhe më gjatë. Edi është kthyer në skenë me pjesën “Kthimi i damës plakë”, në vitin 1993. E ka kthyer Gëzim Kame. Ajo nuk donte sepse nuk kishte besim, por ai e mori me zor. Aq më tepër që mesazhet që përcillte pjesa ishin shpagimi që i bënte një grua qytetit që e kishte përzënë.
 
Është njerëzore, që në momente të caktuara, njeriu të dojë të hakmerret ndaj një sistemi, ndaj disa personave etj. Mos kjo vepër ka qenë një hakmarrje ndaj asaj që ju ndodhi?
MIHALLAQ LUARASI: Jo. Në zemrën time kurrë s’ka pasur hakmarrje.
 
Jo në kuptimin e keq të fjalës.
MIHALLAQ LUARASI: Edhe për ata që më kanë bërë dëme të mëdha nuk kam pasur ide të hakmarrjes. Vërtet një njeri më kishte bërë shumë dëm dhe në atë kohë, partia për arsye të tjera, ia kishte vënë syrin që ta ndëshkonte, ndoshta edhe ta dënonte. Këta e dinin se çfarë më kishte bërë mua ai dhe erdhën tek unë. Më thanë: “Na shkruaj se çfarë të ka bërë ai ty. Shkruaji të gjitha se i duhen partisë”. Nuk e bëra.
 
PËRPARIM KABO: Vetëm nga arti i vërtetë nuk lind urrejtja sepse mbi urrejtjen nuk mund të ngjizet art. Ky është një ikonë e gjallë e një artisti që ka vetëm një pasuri, artin e tij. Nuk ka pasuri tjetër. Që ka investuar gjithë jetën për artin dhe për zhvillimin e tij sidomos për dramën shqiptare, për të cilën e ka peng dhe është një model njerëzor që mund të ndiqet.


  Nga mbrëmja e katërt e Festivalit të Artit të Ndaluar kushtuar dramës "Njollat e Murrme"

Redaksia Online
Al.N/Shqiptarja.com