Pranvera e ‘99 Kukësi, ku u strehuan
mijëra kosovarë që vinin nga lufta

18 vjet më parë, të shtunën e 27 mar- sit të vitit 1999, me mijëra shqiptarë të Kosovës, të shpërngulur me dhunë, nisën zhvendosjen biblike drejt Kukësit.
 
Regjimi repre- siv i Millosheviçit, qe futur në sht- jella absurdi dhe po luante kartën e fundit dramatike ndaj shqiptarëve të Kosovës.
 
Por Kukësi dhe gjithë rajoni i hapën dyert dhe zemrat në formën më të natyrshme. Dalëngadalë, të pazakonshmet u bënë të përditshme dhe njeriu u mësua me to, siç mëso- het me ndërrimin e ditëve. Qe koha kur lajmi vjetërohej menjëherë dhe nuk dihej se çfarë sillte minuti, ora, dita dhe nata tjetër.
 
Po përcjellim pjesë nga libri “Kukësi në 79 ditë”, botuar në gusht të 1999-s. E DIEL, 28 MARS 1999 NË KUKËS RANË KËMBANAT E ALARMIT. Në orën 13 30 të ditës së djeshme, rreth 300 vetë të Krushës së Madhe dhe të Krushës së Vogël, kaluan do- ganën e Morinit dhe po vinin drejt Kukësit.
 
Por ky qe veç fillimi. Askush s’e dinte dhe s’mund ta merrte me mend se ç’prej mesditës së djeshme dhe deri në këtë orë, kur po mbërrin mesnata, në Kukës do të dyndeshin 40 mijë vetë. Aq më tepër kur të premten në doganën e Morinit s’ka patur kurrfarë lëvizjeje. As natën e të premtes. Por as paraditen e ditës së shtunë. Numri i të ardhurve filloi të shtohej dhe si pa u ndjerë, aty nga ora 2000 mbërriti në 10 mijë vetë.
 
Këto janë shenjat e para se Millo- sheviçi dhe qeveria e tij kanë nisur pastrimin etnik apo shkuljen etnike ndaj të shqiptarëve të Kosovës. Dhe eksodi biblik ka përfshirë tani për tani gratë dhe fëmijët. Nuk dihet sa do të vazhdojë kështu, por nuk dihet se çdo të bëhet me ata që kanë ardhë dhe po vijnë në këtë qytet, popullsia e të cilit po rritet nga ora në orë.
 
Por kjo zhvendosje, kjo lëviz- je e papritur e mijëra e mijëra shqiptarëve shkaktoi tërmet. Të duket sikur në qytet dhe rrethinat e tij, por dhe në rrugën Morin - Kukës, ka humbur drejtpeshimi.
 
Të duket sikur traktorët dhe automjetet e tjera që vijnë në Kukës, nuk shkarkojnë njerëzit e dëbuar me dhunë nga trojet e tyre, por shkarkojnë vuajtje dhe dhimbje njerëzore. Kjo vuajtje, kjo dhimbje, shtrihet përgjatë rrugës Morin - Kukës, në qytet dhe krejt hapësirën përreth. Është e vështirë ta kundrosh këtë pamje, gati-gati e pamundur.
 
Njeriut mund t’i zihet fryma kur sheh fëmijët e vegjël të strukur në traktorë dhe sado që mund të bësh për ta, të duket pak, shumë pak dhe aq më tepër kur e ndjen se drama e tyre po merr përmasat e një orteku që sa vjen e shtohet dhe pa e ditur se kur do të ndalë.
 
Në mbasditen e djeshme, shumë familje janë mbajtur në shtëpitë e tyre nga banorë të Morinit, Bard - hocit, e të katundeve të tjera, por fluksi i atyre që vinin, shtohej gjithnjë e më tepër. Sheshi qendror i qytetit u mbush plot.
 
U hapën edhe dyert e Pallatit të kulturës dhe u mbush menjëherë. Por Pallati i Kulturës sa mbushej, zbrazej. Banorë të qytetit kanë vërshyer në dyert e tij dhe marrin nga një a dy familje me veti. Gjithçka kryhej pa fjalë, pa zhurmë.
 
Mjafton - te vetëm thirrja e të zotit të shtëpisë: “Ju, sa të jeni, do vini tek unë”, dhe familja e ftuar nisej për kah e printe personi që e kish ftuar. Mund të dëgjoheshin fjalët: “Të njëri-tjetrit jemi”, siç mund të dëgjoje të thuhej: “Ju ruajtë Zoti!”. Gjithë dita e sotme ka qenë në lëvizje. Përsëri kolona e gjatë e traktorëve prej Morini deri në Kukës. Të ardhurit drejtojnë traktorët e tyre për kah xhamia dhe sheshi qendror i qytetit. Aty nga ora 1000, një traktor e kish rrotën e përparme të shqyer dhe mezi ecte. Për një çast u ndalua. Atëherë tre nga kalimtarët në anë të rrugës, afro- hen dhe e shtyjnë, por mesa duket, ai që e ngiste u tha se s’kish nevojë për ndihmë se mund të shkonte edhe ashtu. Ata që kanë ardhë në Kukës, kallëzojnë se ua kanë marrë pasaportat dhe ua kanë grisur.
 
U kanë hequr kur, 30 apo 40 vetë i kanë futur në një gropë të përbashkët. E HËNË, 29 MARS 1999 Pika e kalimit në Morin i ngjan derës së madhe të një tuneli të er- rët, derë që rri hapur gjithë ditën e natën e lume dhe që vetëm nxjerr e nxjerr njerëz. Njerëz të veshur me ankth. Me pikëllim. Duket sikur ritmi i jetës së tyre është këputur.
 
Thuhet se në qytet po mbaron buka dhe mallrat e tjerë ushqi- morë, ndërsa fluksi i të shpërn - gulurve që mbërrijnë shtohet pandërprerë. Gjatë ditës së sotme pika e kalimit në Morin bllokohet vetëm për katër orë, por kjo gjë pak vihet re ose nuk vihet re, mbasi kolona e traktorëve shtrihet përgjatë rrugës Morin-Kukës dhe të lë përshtypjen se lëvizja e njerëzve nuk këputet as për një çast.
 
Ata që vijnë vendosen aty ku mund të ketë vend të lirë: në sheshin qendror, në gjithë hapë- sirën ndërmjet xhamisë dhe ndërtesës së Prefekturës, në ish-këndin e lojërave për fëmijë, në mjediset e brendshme të magazinave të patates apo të magazinave të tjera (sidomos n’atë vend ku deri para disa viteve quhej “Zona industriale”). Xhamia dhe Pallati i Kulturës “Hasan Prishtina” janë të mbushura plot e përplot, por edhe përjashtë tyre, njerëzit i kanë rrethuar, siç rrethoheshin kështjellat moti, veçse këtu ata i sheh të ulur, mund t’i shohësh mbi traktorë, por edhe mund të shohësh mbledhnaja njerëzish në hapësirat ndërmjet traktorëve, të lodhur dhe të heshtur.
 
Thuhet se do vijë miell nga rezer- vat e shtetit, siç thuhet se po vijnë rreth 20 mijë çadra për të strehuar të shpërngulurit, të cilët, shtohen nga çasti në çast dhe në banesat e qytetarëve s’kanë më ku të futen, jo pse banesat e tyre e kanë hapësirën shumë të ngushtë, por në çdo banesë tani ndodhen mbi 20 a 30 vetë. Sot nga sheshi u nisën 110 automjete me 4 mijë vetë për në zona të tjera të Shqipërisë, por në qytet kanë mbërritur 10 mijë të tjerë.
 
Ç’prej të shtunës kanë mbërritur 60 mijë vetë, por këmbanat e alarmit kanë rënë kahmos (të frikshme, me ritëm të zgjatur dhe që lodhin çdokënd), pra, se me këtë ritëm, në qytet brenda tri ditëve të tjera mund të vijnë 100 mijë të tjerë, por dhe 200 mijë e më tepër. Do jetojë ky qytet me njerëzit që shtohen siç shtohen valët e një lumi? Çfarë do bëhet me këtë qytet dhe me këta njerëz?
 
Por çdokush këtu ndodhet ndërdyshtas. Askush s’është në gjendje të japë dum se ç’do bëhet këtu, si do ngrysen ditët dhe si do çelen me gjithato vetë, që pothu- ajse i kanë marrë frymën qytetit dhe hapësirës përreth. Pika e kalimit në Morin vazhdon të mbetet e hapur.
Dëbimi tani ka përfshirë rrethinat e Prizrenit dhe Gjakovës. Pika e kalimit në Morin sikur nxjerr e nxjerr njerëz dhe prej aty mund të shohësh karvanin e gjatë të tyre, në këmbë ose me traktorë, që presin në rresht për të kaluar edhe targat e makinave.
 
Por kallëzo- jnë se nëpër katundet e qytetet e tyre ushtarët dhe policia serbe, po i nxjerr me forcë nga shtëpitë e tyre dhe po i nis drejt Shqipërisë. Ata thonë se në shumë vende, shtëpitë i kanë djegur dhe ushtria dhe policia serbe kanë masakruar shumë vetë dhe ka raste  këtë pikë kalimi dhe për të ecur në drejtim të Kukësit. Vendi pranë doganës është i mbushur dhe, si të thuash, ka mbetur si rastësisht e hapur pjesa e rrugës nga ku kalojnë të shpërngulurit. Në Kukës, banesat e qytetarëve janë të zëna: të shtunën dhe të dielën u mbushën dhe vështirë se mund të ketë mbetur një e tillë e pazënë, siç nuk ka mbetur e zbrazët asnjë pjesë e sheshit, rrugëve, traktorëve dhe ata që kanë ardhë, kërkojnë tani ku ka hapësirë ku mund të vendosen. Nëpër qytet është shpërndarë bukë dhe ushqime të tjera. Pranë ish-kinemasë së vjetër, UNHCR-ja ka shpërndarë bukë pothuajse gjithë pasditen. Po sot pasdite, Basri Ruka, pronari i firmës “Lindi”, ka sjellë nga Tirana katër kamionë me miell, që e kanë dërguar menjëherë në komunën e Bicajve. Në Kukës kanë vërshyer rreth 500 gazetarë të huaj... E MARTË, 30 MARS 1999 Të gjitha rrugët e qytetit janë mbushur me njerëz dhe automjete. Edhe hapësirat ndërmjet ndërte- save. Edhe rrugët që të çojnë për në Bicaj, Krumë apo dhe rruga krye- sore për kah Tirana, kanë një trafik të jashtëzakonshëm.
 
Të ngjan se, herët a vonë, rrugët do të fundosen, ashtu qetë – qetë dhe pa e ndjerë askërkush se do të ndodhë një gjë e tillë. Askush këtu s’e çon nëpër mend se diçka e kësillojtë mund të ndodhë, apo diçka e përafërt si kjo dhe që ka të bëjë me humbje, zhdukje, rrënim, përveç alarmit në shtypin e përditshëm se, nëse një ditë mund të kapërcehet në Kukës, nuk mund të dihet se ç’do të ndodhë me ditën që vjen pas. Mund të vdesin njerëz nga uria.
 
Mund të vdesin dhe nga etja. Në këtë qytet mund të plasë epidemia dhe ajo, e pamëshirshme, mund të marrë përpara çdo gjë dhe jetë njerëzish mund të priten, ashtu siç pritet bari. Qyteti mund të kthehet në një varr gjigand... Dhe hamendjet, shpesh janë nga më të çuditshmet. Gazetarët, shpesh të hipur në ka- lin e ëndrrave dhe përfytyrimeve, vrapojnë ngutshëm, vrapojnë dhe përsëri vrapojnë ngutshëm, dhe, ndërsa përpiqen ta japin atë realitet me dritat e veta, përsëri sillen e mbështillen në pyetjet e ankthshme: ç’do të ndodhë me këtë qytet?
 
Ç’do të ndodhë a ç’do të bëhet me këta njerëz? Kudo sheh njerëz dhe në çdo orë të ditës apo të natës mund t’i shohësh përjashtë. I sheh nëpër të gjitha rrugët e qytetit, i sheh rreth e përreth tij. Mund t’i gjesh në shkallët e ndërtesave. Mund t’i gjesh në ish- Parkun e braktisur të fëmijëve. Por mund t’i gjesh brenda ndërtesës së xhamisë dhe përreth saj.
 
Mund t’i shohësh duke ecur, por mund t’i shohësh dhe në traktorët e tyre duke kaluar natën aty, në mbretërinë e akullt. Ndërtesat e qytetit, kryesisht me katër dhe pesë kate, para kësaj lumnaje njerëzish, kësaj lumnaje që fryhet e fryhet, sikur tkurren dhe shuhen krejtësisht. Qyteti është ngushtë përjashta, por është ngushtë edhe përbrenda. Në një apartament mund të jenë strehuar 20 vetë. Diku 25 vetë. Por diku edhe 40 vetë. Edhe 60 vetë dhe më tepër. Por apartamentet janë të ngushta, jashtëzakonisht të ngushta. Një dhomë e kuzhinë. Një pjesë dy dhoma e kuzhinë. Por pak, shumë pak, tri dhoma e një kuzhinë. Pavarë- sisht nga këto, kubaturat e shtëpive janë të vogla.
 
Shumë të vogla. Në apartamente ku të mer- ret fry- ma. Të gjitha shtëpitë njësoj, e njëjta madhësi e dhomës, kuzhinës, e njëjta madhësi ballko- ni. Nuk dihet si do vazhdojë jeta në këtë qytet, në këto shtëpi, por dihet me saktësi se ato kanë mbetur si relike të kohës së regjimit komunist kur u ndërtuan dhe ku udhëheqësia shtetërore e kohës krenohej me këtë qytet se, mund të ish i vetmi në botë pa ndërtesa private. Apartamentet janë të mbushura.
 
S’ka mbetur edhe magazinë e vjetër, e lënë pasdore, që të mos mbushet me njerëz. S’ka mbetur oborr shkolle pa u zënë me traktorë. Edhe natën, shkollat e qytetit mbushen, ndërsa ditën, zbrazen që të marrin ajër. Natën që vjen, shkollat mbushen përsëri.
 
Mesa duket, të gjitha apartamentet janë mbushur, s’mund të marrin më, janë mbushur edhe ndërtesa të tjera të mbetura bosh, prandaj të ardhurit drejtohen për kah sheshi, për kah xhamia, ose drejtohen për kah oborret e shkollave, të çerdheve dhe kopshteve të fëmijëve, për të gjetur strehë për një natë, vetëm për të parën natë, sepse e nesërmja s’dihet se ç’mund të sjellë. Autobusët dhe automjetet ushtarake që vijnë për t’i marrë, janë pak, shumë pak dhe nëse mbushen dhjetë prej tyre dhe nisen për në rrethet e tjera të Shqipërisë, kjo gjë s’vihet re, pasi ka të ardhë të tjerë, që ia mësyjnë sheshit. Është njësoj sikur të mbushësh një kovë me ujë në një çisternë të madhe, shumë të madhe dhe të kërkosh që me këtë kovë të zbrazësh çisternën.
 
E vetmja ndërtesë e zbrazët që s’është mbushur me njerëz në këtë qytet, është një ndërtesë trekatëshe ngjitur me Ra- dio-Kukësin, e ndërtuar qyshprej shtatë vjetësh dhe e papërdorur që atëherë.
 
Kjo ndërtesë në këto ditë të ngjan si një monument i paprekshëm, si një monument që s’mund të përdoret prej askujt, as në ditët kur shiu mbulon qytetin dhe ç’bie jashta, futet në trupin e të pastrehëve, që mund të jenë para ndërtesës së Radios, në oborre të shkollave, në sheshin qëndror të qytetit, apo përpara ndërtesave të Telekomit, Drejtorisë Arsimore dhe asaj të Bankës. Në qytet futen dhe futen njerëz. Pak lënë qytetin. Shumë pak.
 
Tashmë në këtë qytet është bërë e zakonshme pyetja: Sa vetë keni brenda? Dikush mund të thotë se ka 6, një tjetër thotë se ka mbi 20 vetë, por një i tretë thotë se ka një familje të madhe me shumë anëtarë. Dikush thotë se kish kërkuar të merrte vetëm pak vetë se aq mundësi kishte, por familja kish qenë me 22 anëtarë, prandaj i është dashur t’i marrë të gjithë.
 
Por, secili që tregon numrin e bujtësve, flet me një lloj krenarie të brendshme, por dhe me një lloj qortimi po të brendshëm se s’kanë mundësi të marrin më tepër. Pjesë nga një rrëfim i Milaim S. Elezit: “Kam në shtëpinë time 18 të ardhur. I kam marrë që të shtunën.
 
Kjo punë është shkurt, shumë shkurt dhe për këtë gjë ma ka ndier zemra. Krejt njerëzit rrëshqasin teposhtë, ndërsa Millosheviçi këtë herë ka rrëshqitur përpjetë. Millosheviçi ka menduar se këta njerëz janë pa njerëz, se s’kanë ku mbështeten, dhe ka harruar se jemi të një gjaku.
 
Këto njerëz për tre muaj do kthehen prapë e Millosheviç nuk ka për të pasë. Dhe këto, sa të rrinë le të rrinë. Janë në shtëpitë e veta. Ne jemi të njëri-tjetrit”. Kukësi është kthyer në një qytet pritës për të zhvendosurit. Ata këtu sikur marrin frymën e parë. Por Kukësi është dhe qyteti ku shkar- kohet dhimbja që ka mbështjellë të ardhurit. Dhimbja për njerëzit e tyre të vrarë, të masakruar. Dhimbja për rrënimin e shtëpive, për zhvendosjen me dhunë nga trojet e tyre.
 
Ajo shtrihet në krejt qytetin dhe hapësirën përreth. Ajo shpërndahet kahmos dhe duket se s’e lehton asgjë. Sikur ngrihet dhe mbështetet në shpatna- jën e zhveshur të malit të Gjallicës, por menjëherë kthehet mbrapsht. Kërkon të mbështetet në liqenin pranë qytetit, por edhe liqeni sikur ka ngrirë dhe s’e mban më.
 
Nëpër rrugë s’ka ku të rrijë, s’ka vend të lirë, sepse rrugët i kanë mbushur njerëzit. As përreth qytetit. Prapë gjenden hapësira të ndërmjetme dhe dhimbja gjen shteg e qëndron në sytë e njerëzve. E MËRKURË, 31 MARS 1999 (LETËR SHKRIMTARIT VATH KORESHI) Mbrëmë biseda jonë telefonike u ndërpre për shkak të ngarkesës së madhe të linjës dhe kjo letër, që po shkruhet në mëngjesin e sotëm, madje fort heret, s’është gjë tjetër veçse vazhdim i asaj bisede të ndër- prerë.
 
Një gjimnaziste nga Peja më thoshte dje në mëngjes se e kishte ditur se kish të keqe në këtë botë, por që e keqja të mbërrinte deri aty sa forcat ushtarake serbe të vrisnin edhe fëmijët e porsalindur, kurrë s’e kish menduar, siç nuk e kish përfytyruar se mund të lëviznin nga vendbanimet e tyre. Por i shkrova se, ata që vijnë këtu, janë të lodhur, të traumatizuar, të dëshpëruar për çfarë ka ndodhur dhe ç’po ndodh në Kosovë. Ata kallëzojnë se Kosova është mbushur me varrna- ja, dhe kjo gjë në shumë katunde e qytete të Kosovës, se shpirti i njeriut atje po vritet për kurrgjësend, se shtëpitë dhe pasuria e shqiptarëve të Kosovës po shkon dëmas, se karvani i njerëzve që po futet në Kukës është i gjatë, i gjatë dhe që s’ka të sosur, por po aq e gjatë është edhe dhim- bja që ka mbështjellë këta shpirtra njerëzore. Diku, poeti boshnjak Izet Sarajliq pat shkruar:
 
“PËRVEÇ VDEKJES GJITHÇKA MË KA NDODHUR”, por këta njerëz që kanë ardhë këtu, kanë parë shumë gjëra, se e kanë pasur vdekjen pranë, se kanë parë njerëz duke vdekur para syve të tyre, se i kanë parë ushtarët serbë të qëllojnë pa kurrfarë dhimbjeje, se ushtarët serbë mbasi kanë vrarë kanë qenë më të qetë...

Redaksia Online
XH.K/Shqiptarja.com