Zbulohen reliket e bandës "Vatra"
dhe si mbërritën në Shqipëri

Kush e di historinë e Bandës Kombëtare “Vatra” me siguri që do të provonte nxitjet e papërmbajtura të pasionit për të ndjerë në shpirt flladin impresionues të famës së saj… Thuhet se ajo u formua më 17 dhjetor të vitit 1916, në qytetin e Usterit të Amerikës. Mirëpo ka diҫka që nuk shkon, sepse vula ka datën 11. Por kjo është një ҫështje që nuk i takon këtij shkrimi, prandaj edhe nuk do ta shtjellojmë. “Faik Konica dha mendimin që ajo të quhej Banda Kombëtare “Vatra” e që kjo bandë të kthehej në Shqipëri”, të merrte pjesë në ҫlirimin e saj dhe menjëherë mbas ҫlirimit të shpërndahej.
“Banda Kombëtare “Vatra”! Historia i dha fatin e legjendës; reputacioni i saj ishte legjendar. Ajo u projektua si një gonxhe shpirti. Këtë mund ta bënte vetëm gjenia e Faik Konicës. Lulja do të ҫelte dhe kjo lule nuk do të lihej të vyshkej, do të këputej në kulmin e saj. Kështu do të mbetej në kujtesë e freskët, e bukur në përjetësi… Zor se mund të ishte projektuar një trajektore me një apogje më mbresëlënëse!...”(Marrë nga: “Flamuri i Bandës “Vatra”, Suplementi “Milosao” i “Gazeta shqiptare”, dt. 27 prill 2008).
Thuajse i gjithë shekulli i kaluar, sidomos nga fillimi i tij, ka qenë vetëm një kushtrim trumpete lufte sa ushtarak, aq edhe policor. Njerëzit shtynin njëri-tjetrin në radhët e historisë dhe vetëm ata më pak tahmaqarë, por më shumë spiritual, vëzhgonin të kaluarën për të parë të ardhmen. Këta ishin pak, konsideroheshin si jashtë kohës, si edhe sot xhanëm, e për ta nuk e ҫante kokën njeri. Si për inat të neglizhencës pikërisht këta pak njerëz që njohën ligjësinë e ecurisë së shoqërisë njerëzore menduan për vulën historike të kombit të tyre. Kështu ata përjetësuan fakte materiale, pra objekte, për të cilat sot ne, që merremi me muzeologjinë e që konsiderohemi po aq kot apo të tepërt, i falenderojmë.
Sot nuk ka më nostalgjikë të asaj periudhe, por ka vlerësues maksimalë, ka nga ata kuq e zinj, sublimatë të ndritur të atdhetarisë. Këta dhe të tjerë që do të dëshironin të preknin apo të ndjenin Bandën Kombëtare “Vatra” do të mund ta bënin atë vetëm në dy mënyra: duke dëgjuar të regjistruar në disqe muzikën e realizuar nga ajo ose duke parë instrumentet me të cilat është luajtur ajo muzikë, partiturat, uniformat e instrumentistëve dhe gjithҫka tjetër të orkestrimit.
Në Fondin ertnografik janë zbuluar herë mbas here relike të saj. I pari ka qenë flamuri i bandës. Vite të tëra e patëm enigmë historinë sesi u bë pjesë e këtij fondi, por ja, erdhi një ditë dhe fare rastësisht gjetëm në Arkivin e Shtetit disa dokumente që na ngritën mendjen. Ato mund të kërkohen në AQSH, Fondi 295, Viti 1939, Dosja 272 (450). Po i botojmë për herë të parë:
Dokumenti i parë:
MBRETNIJA SHQIPTARE
MINISTRIJA’ E ARSIMIT
Nr 2351
Tiranë, më 13/6/1939
Drejtoris së Bibliotekës Kombëtare
Këtu
Shkurtim:
Autorizoheni me marrë në dorëzim nga P.T. Komanda e Mbrojtjes Kombëtare nji gran cassa (daulle e madhe) e nji tambure (daullkë) t’ish Bandës Kombëtare “Vatra” si edhe nji Flamur i dhuruem Bandës në fjalë prej Shoqnisë Drenovare t’Amerikës në vjetin 1918 për t’i ruejt si vlera historike.
Ministri

Dokumenti i dytë është ai i datës 3/VII/1939, me Nr. Prot 1461 që Biblioteka dhe Muzeu Kombëtar i dërgonte Ministrisë së Arsimit:

Ministrisë së Arësimit
Tiranë
Në lidhje me shkresën Nr 2351 dt. 13/VI/1939 të së Shkëlq. Ministri, kemi nderin t’ju bëjmë të njohur se të Premten më 30 Qershor 1939 na u dorëzuan për t’u ruajtur si vlera historike, prej Kapterit Aleks Lubonja, sekretar i Bandës Ushtarake, një flamur, një gran cassa dhe një tambure, pronë të ish Bandës Kombëtare “Vatra”. Me rastin e dorëzimit të tyre u nënshkrua një proces-verbal, dy kopje prej të cilave u ҫkëmbyen dhe njëra ju përcjellet bashkë me këtë shkresë.
Drejtori

Dokumenti i tretë është procesverbali përkatës:
MBRETNIJA
SHQIPTARE
Tiranë, më 3/VII/1939
BIBLIOTEKA DHE MUZEU KOMBETAR
PROCES –VERBAL
Sot, më tridhjetë Qershor një mijë e nëntëqint e tridhjetë e nëntë, në selinë e Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, në praninë e Kapterit Zotit Aleks Lubonja, Sekretar i Bandës Ushtarake, në vështrim të shkresës Nr 2351 dt 13/VI/1939 të Ministrisë së Arësimit, iu dorzua Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, në praninë e Drejtorit të saj Zotit A. Tasi, për t’u ruajtur si vlera historike, sendet që vijojnë:
1)Një flamur i vjetër me shkronjat:
BANDA
KOMBETARE
VATRA
DHURATE
NGA SHOQERIA
DRENOVARE
BASHKIMI
1918
2)Një Gran Cassa
3)Një Tamburo
zv. Drejtor i Bandës Ushtarake
Drejtori i Bibliotekës
Kapiten. II

Kështu u zgjidh enigma e pazbuluar e dorëzimit të flamurit të Bandës Kombëtare“Vatra” dhe e trashëgimisë së tij në Fondin etnografik që na ngacmonte që nga viti 1999. Mirëpo aq sa na qetësoi nga ana “muzeore”, po aq na trubulloi mendjen enigma e ekzistencës së dy instrumenteve të tjerë, e trumpetës dhe e daulles së madhe që në gjuhën e specialistëve të muzikës quhet “gran cassa”. Jemi të sigurtë se shumë lexues që nuk e dinë historinë e Bandës Kombëtare “Vatra” do të ҫuditen për shqetësimin tonë, do ta quajnë të kotë, madje edhe të ҫuditshëm dhe kanë të drejtë. Po ju lutemi, mos u ngutni në mendimet tuaja. Rilexojeni paragrafin e parë të këtij shkrimi, mundohuni të gjeni botime të tjera për Bandën Kombëtare “Vatra” dhe atëherë do ta kuptoni përkujdesjen tonë dhe përpjekjen e vazhduar për zbulimin e enigmave tunduese. Gjithҫka lidhet me ata instrumentistë në mos virtuozë, patjetër përҫues të entuziazmit të lirisë.
Deri më sot janë shkruar disa artikuj studimorë ose përkujtimorë për këtë bandë, por ka akoma aromë për të thithur nga ajo lule. Në rolin e konservuesit kemi detyrën e trashëgimisë së relikeve të saj, të gjithҫkaje, sado të vogël të ardhur deri në ditët e sotme, pasojë e një neglizhence të pashpjegueshme jo nga ata që nuk lidhen me botën e muzeumeve, por nga ata që duhej ta kishin bërë këtë dhe ndoshta të larguar nga padija apo prirja e kufizuar nga atraksioni për profesionin e ngushtë: se kush ka thënë që po të jesh në fushë nuk sheh dot përtej kilometrit të nëntë.
Gjetja në nëntorin e vitit të kaluar e disa prej flamujve më të famshëm historikë të Shqipërisë na bëri të ndjejmë drithërimën shtytëse për të zgjidhur enigmat e tjera që flenë në fondin etnografik. Të gjithë punonjësit u bënë robër të interesit që imponon zbulimi. Kurrë ndonjëherë më parë nuk ishte parë një këmbëngulje aq e shqetësuar, një shqetësim përpara dëshirës së papërmbajtur. U bë temë e ditës, e ҫdo dite. U kërkua në të gjitha mënyrat. E në këtë rast duhet të përmendim patjetër të dyja punonjëset e Fondit etnografik, Vilma Nallbanin dhe Violeta Malokun.
Ethim Dodona na dha një fotografi të bandës. Ajo është kopjuar nga kalendari i “Vatrës” i vitit 1918. I ati i Ethimit, Petro Themistokli (Dodona), ka qenë klarinetist në atë bandë. Ethimi e di historinë e saj ashtu si nxënësi di mësimin. Në fotografi duket edhe trumpeta dhe daullja me një shkrim rrethor.
E në këtë moment njëri nga autotët e këtij shkrimi, F. Stamati, shprehet:
“Dhe atëherë kujtesa e fjetur nga vitet e kaluara filloi të riprodhojë trubullt ngjarje të dyzet vjetëve më parë… Sapo kisha filluar punën…Detyra ime ishte arkeometria dhe jo trashëgimia. Po kaloja nëpër korridor… Nga një derë e hapur pashë në gjysmë errësirën e dhomës një daulle të madhe… Në të ishte shkruar në formë rrethore diҫka e palexueshme nga larg…Shkrimi ishte i kuq dhe blu…Lëkura në mes të daulles ishte e ҫarë…
I telefonova menjëherë Pandora Plakut, njërës nga punonjëset më të para të fondit etnografik. Nuk e mbante mend një daulle të tillë. Mbas dy javëve i telefonova përsëri. Si është njeriu! Pandora ka më shumë se tridhjetë vjet që ka dalë në pension. E megjithatë gjatë atyre dy javëve ishte përqendruar në kujtimet e mëparshme. Po, i kujtohej diҫka e tillë…
U zhyta më tepër në kujtime…Atëherë bëhej një festival apo një konkurs midis grupeve amatore të shtëpive të kulturës. Grupi i Tiranës nuk kishte daulle. Nuk e di sesi iu drejtuan për ndihmë Institutit tonë. Me fondin etnografik merrej i ndjeri Abaz Dojaka. Më pyeti nëse mund të rregullohej ajo daulle e të bëhej për t’i rënë. I thashë se jo…Dikush u shpreh se ajo daulle nuk duhej për gjë…Atëherë shfaqën mendimin për t’i vënë një lëkurë të re…Nuk e di sesi shkuan punët më tej…
I shkruajta këto tre paragrafë jo vetëm për kuriozitet, por për të parë se ҫfarë ndodhi…”
Ethimi na tregoi se tamburisti i bandës kishte qenë babai i Aneta Takes. U lidhëm në telefon. Emocione nga të dy receptorët…
Ndërkohë vazhdonte kërkimi intensiv, ndonjëherë edhe me deziluzion. Pastaj përsëri, përsëri. Dhe ja, erdhi një ditë kur u zbulua trumpeta. Është po ajo që shihet në fotografinë e bandës. Lëkura e njërës anë është ҫarë nga rrudhosja e tharjes së përtejme, kurse nga ana tjetër sapo ka marrë ndonja dy dëmtime të vogla. Kurioziteti na shtyu t’i biem. Tingulli i saj të kujton akordet e baterisë: ai vjen i thellë, i thellë… Apo është vetëm një iluzion psikik i shkaktuar nga hershmëria e kohërave nga ku vjen? Trokitëm më fort: thirrje luftarake! “Tamburxhi, tamburxhi, thirrja jote ushton…”
Si shuam kuriozitetin muzikal u përqendruam në të tjera kuriozitete. Brenda tambures është ngjitur stampa e firmës prodhuese; ruhet shumë mirë. Në të lexohet:
ËALBERG & AUGE
ËORCESTER . MASS USA
Të nesërmen u zbulua daullja. Ajo kishte patur fatin e transformimit shfytyrues…apo të një restaurimi primitiv, jo muzeal, i cili i kishte hequr përgjithmonë ndjesinë e të qenit të atyre kohërave aq emocionuese. Lëkura origjinale ishte zëvendësuar me një të re, që ta bënte daullen të binte në konkurrimin amator. Cili vallë ka qenë ai daullexhi fshatar që ka patur fatin të luajë me një instrument historik? Edhe lëkura e re, e vënë në fillimvitet e shtatëdhjeta që lamë pas, është ҫarë në të dyja anët. Si lëkurë përdoret lëkura e kecit. Sa më i madh instrumenti, aq më i madh duhet të jetë keci që theret. Lëkura pastaj përpunohet, rregjet dhe montohet. Me sa duket kecat e therur nuk kanë qenë aq të mëdhej, prandaj kanë therur katër për të plotësuar daullen. Pastaj dy lëkurat janë ngjitur bashkarisht me rripa lëkure. Ata rripa lëkure ishin prerë nga lëkura origjionale; në ta dalloheshin disa gërma blu dhe kuq, që po t’i shikoje me kujdes dalloje fjalët ALBAN dhe BAND dhe disa të tjera të cunguara më keq. Nuk gjejmë dot fjalë për të përshkruar këtë punë xherahu!
Në faqen e përparme të daulles ka qenë shkruar në formë rrethore me gërma të mëdha blu e me hije të kuqe
ALBANIAN NATIONAL BAND VATRA
ORGANIZED DECEMBER 11 1916
ËORCESTER. MASS
Që përkëthehet:
BANDA KOMBËTARE SHQIPTARE VATRA
ORGANIZUAR MË 11 DHJËETOR 1916
USTER.MASS
Në mes ishte pikturuar lira.
Në trupin e daulles është montuar edhe një pafte metalike, prej bronzi të nikeluar, e punishtes së prodhimit. Në të shkruhet:
MADE BY
C. G. CONN LTD
9563
ELKHART-IND
Pra kjo është ҫfarë ka mbetur nga daullja e fotografisë së vitit 1918, ndoshta pranë së cilës qëndron Petro Bexho, ai “i daullkave”, apo në një gjuhë më “akademike” instrumentisti i perkursionit, gjë që duhet përcaktuar më mirë. Dhe me siguri dikush po punon.
Të gjitha veglat muzikore u blenë në Amerikë, të reja dhe nga më të mirat, sipas udhëzimeve që u dha instrumentistëve Thoma Nashi.
Ja përshembull të dy rastet. C. G. Conn LTD , (Charles Gerard Conn), ishte fabrika më e madhe dhe më e mirë në botë për prodhimin e instrumenteve muzikorë, të cilët njiheshin si instrumenta “kon”. Kaq të famshëm ishin, sa që pronari i ri, Diamond Greenleaf, që e bleu në vitin 1915, vazhdoi të mbante të njëjtën markë tregëtare, pra C. G. Conn LTD. Ndërsa Ëalberg & Auge ka qenë një nga firmat më të famëshme të shekullit të njëzetë për prodhimin e instrumentave muzikore të perkursionit.
Duke i parë me kujdes këto dy instrumente vërejmë se ato janë shumë të dëmtuar, gjë e shkaktuar nga përdorimi dhe koha. Trumpeta është prekur edhe nga insektet që sulmojnë drurin. Disa pjesë mungojnë apo janë dëmtuar. Daullja ka edhe arna prej sholle, të mbërthyera nallbanҫe. Restaurimi do të jetë një brazdë mëdyshjeje midis teorisë së rikthimit të funksionit dhe këshillës së urtë të Kongresit të Berlinit, në mos gabojmë, e vitit 1990, për të mos ndërhyrë në instrumentet muzikore, por vetëm për t’u krijuar kushte të mira ruajtjeje, duke i mbajtur të mbyllura nëpër kutitë e tyre.
Bandat veprojnë si një e tërë. Kanë një harmoni të përgjithshme, edhe në paraqitje. Nuk besoj se mund të ketë njeri që ta parafytyrojë një bandë pa uniformën e saj. Edhe Banda Kombëtare “Vatra” e kishte uniformën e vet: një kostum të zi dhe kasketë me stemë. Prej kohe ëndërronim të kishim në koleksionet tona muzeale një kostum përfaqësues. Por ja, e pamundur!
Dhe pikërisht kur i kishim humbur të gjitha shpresat gjetëm në Fondin Etnografik të QSA një xhaketë të zezë të uniformës. Gjoksi dhe mëngët janë mbushur me dekoracionet standarde të zbukurimit të uniformave ceremoniale, të realizuara me shirita kuq e zi. E ka grirë mola! Në kopsat e verdha është stampuar lira.
Gjetëm edhe një kasketë po të bandës. Ajo ka të qëndisur me fill të verdhë shqiponjën me krahët e ngritur përpjetë: mbi shqiponjë shkruhet VATRA. Edhe kasketa është shumë e dëmtuar. Madje kësaj i mungon edhe shiriti mbi strehë. Rrethi prej lëkure sintetike në pjesën e brëndshme të saj është thërrmuar keq.
Megjithatë u kënaqëm me fatin: ai na dha një ҫek kulture. Restaurimi i të gjitha këtyre sendeve, duke përfshirë edhe flamurin, do të jetë një punë që do ta dinë vetëm ata që do të merren me të!
Kurioziteti na shtyu të interesohemi më tej për relike të mbetura nga kjo bandë.
Takuam z. Ilia Terpini. Babi i tij, Petroja apo Peti, ka qenë flautist në bandën “Vatra”. Ilia e ruan me kujdes të rrallë instrumentin e trashëguar. Madje një herë e mori në Amerikë. Ҫfarë nuk i ofruan për shkëmbim! Por jo! Besojmë se ai do ta botojë vetë me hollësi historinë e tij. Kurse Ethim Dodona na premtoi se do të na dhurojë diҫka nga ajo bandë. Sado që u munduam nuk arritëm ta mësonim me saktësi se ҫfarë: ai e ruan surprizën për ndonjë rast më të shënuar. Mësuam se zoti Kristaq Jorgji i ka dhënë zotit Pandi Bello një fotografi të bandës, së bashku me emrat e instrumentistëve. Por ka edhe një rast të cilin nuk duam ta besojmë: zoti Vaskë Morcka thotë se vëllai i tij, Roberti, ka dorëzuar në Muzeun Historik të Korҫës, natyrisht në kohën kur ai muze funksiononte, një uniformë të plotë të njërit prej instrumentistëve të bandës. Sot ajo uniformë nuk gjëndet më. Aktualisht muzeu është i mbyllur dhe materialet e tij ndodhen diku në ruajtje. Kërkuam informacionin që ka Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasuriveve Kulturore. Në inventarin e muzeut nuk figuron një uniformë e tillë… Ndoshta është harruar diku…Duhet kërkuar!
Disa vite më parë Muzeu Historik Kombëtar bleu nga Zonja Krisidha Rali një instrument frymor, i cili quhet korno, e që sipas saj ishte i një instrumentisti të Bandës Kombëtare “Vatra”. Por në kartelën përkatëse nuk mund të lexosh asnjë hollësi më tepër. Duke e shqyrtuar me kujdes instrumentin pamë stampën në të cilën shkruhet se është e prodhuar në Milano. Me sa duket ky instrument duhet të lidhet me një kohë të mëvonshme, ndoshta mbas dy-tre viteve, kur Banda Kombëtare “Vatra” u përfshi në Bandën Presidenciale.

(shqiptarja.com)