"Vorri i Ashikut" ose Romeo e Zhulieta e Shqipërisë së Mesme

(16/3/2001)Për herë të parë me legjendën e bukur, por të dhimbshme "Vorri i Ashikut", jam ndeshur në vitin 1951, në moshën njëmbëdhjetë vjeçare, kur isha nxënës në klasën e gjashtë unike. Atë kohë, im at, që ishte mësues në katundin Shtrazë të Shijakut, i ngarkuar nga Instituti i Folklorit, pat mbledhur fjalë të urta, këngë, përralla e legjenda popullore të katundeve të zonës kodrinore. Pikërisht në atë mori perlash, më bëri përshtypje kjo legjendë, të cilën e kopjova me shkrimin tim, për ta pasur për vete. Varianti i tim eti - "Shu-më e shumë vjet ma parë në mëhallën e re të Ndroqit, jetonte nji vajzë e bukur, që si ishte vetë kishte edhe emnin: Bukurije. Njerëzit e shtëpisë dhe shoqet, për ledhe i thirrshin edhe Bukurushe". Dëftohet se ishte nga derë agallarësh, pranaj dhe i ati e kishte fejue në Shijak, tek fisi i njoftun i Deliallisëve. Bukurija që e vogël kishte ra në sevda me nji djalë vendas qi e quenin Faqebardh. Edhe atë, njerëzit e shtëpisë dhe shokët e thirrshin edhe Fatbardh. Sapo e morën vesh fejesën, dy të rinjtë, biseduen si e qysh të banin. Nji ditë prej ditësh, Faqebardhi e rrëmeu Bukurijen, se e kishin ba me fjalë, dhe e çoi në Tiranë, ke nji miku i vet. Miku tiranas, me që e kishte frikë të atin e gocës, se ja njifte kaptinën, e nisi ke nji miku i tij, bej, në Prezë. Unë i mbaj - i kishte than beu, por me nji kusht, që të mos flejnë bashkë; goca të flejë me gocat e mija, e çuni të flejë me çunat e mij. Dhe ashtu banë. Shkuen dy javë, tri, kur pas nji mueji vet kur erdhi në Prezë i ati i Bukurijes. Ai e kishte marrë vesh, se ku rrinte ajo nëpërmjet hafijeve. Si bisedoi gjithë natën me beun prezjan, të nesërmen, pa le dielli, e hypi gocën në kalë dhe u kthye në Ndroq. Beu shijakas, mbasi u bind se Bukurija, e fejuemja e të birit, gjatë kohës, që kishte ndejtë në Prezë, nuk kishte flejtë me ashikun e saj, Faqebardhin; bile për këtë e kishte sigurue edhe vetë beu i Prezës, bie në ujdi me babën e gocës, për ta marrë nuse, ani se qe rrëmye njiherë. Nuk kaluen as dy javë e beu shijakas, me krushq e larushq, niset për në Ndroq, që të marrë nusen. Gjatë kthimit, nuk i ra nga rruga e Pinetit, por këndej, nga Ura e Beshirit. Bash aty, para urës, u del përpara nji gjarpën i madh, i gjatë nja nji metër e gjysëm dhe u zen gjithë rrugën për së gjani. Krushqit qisin armët për ta vra, kur qe, menjiherë ndërhyn dhandërri dhe u thotë, qi ta prisnin nji çerek sahati, se mund të ikte vetë, ndryshe e vrasim. Për çudi, sa u mbush nji çerek sahati, gjarpni veç kur rrëshqiti e u largue. Dalja e gjarpnit, aty para krushqëve, nuk qe shenjë e mirë. Ajo do të thonte se nji gja e keqe do të bante vaki. Dhe vërtetë, pa ba as njiqind metra rrugë, ia behu ashiku Faqebardh me shokët e tij dhe u zuni pritën krushqëve. Nisi përleshja. Nga të dy palët u vranë shumë. Mbetën të vramë gjithashtu edhe Faqebardhi, ashiku i Bukurijes dhe djali i beut shijakas, burri i saj. Midis asaj rrëmuje, ashtu siç ishte mbulue me duvakun e kuq, Bukurija, tue mos mujt me e njoft Faqebardhin, e ktheu kalin dhe ia dha vrapit për në Ndroq, në shtëpinë e vet. Shokët e marrin Faqebardhin dhe me nderime e varrosin, nën hijen e çinarit të madh, buzë rrugës, ku bani vaki kjo punë. Mbasi merr vesh vrasjen e ashikut Faqebardh, nga dashnija dhe malli për të, pa u mbush java, Bukuria vdes. Njerëzit e saj, për të çue në vend amanetin, që u kishte lanë e varrosin ngjit me Faqebardhin, bile në nji vorr me të. Pranaj ky vorr quhet "Vorri i Ashikut". Koinçidenca me Lermontovin Më pas, me fjalën "Ashik" do të ndeshesha më 1955, kur isha nxënës në Licuen Artistik "Jordan Misja"- Tiranë dhe në "Librin sovjetik" do të blija libërthin "Ashik Kerib", të ilustruar aq bukur nga piktori gjeorgjian Irakli Toidze, që e lexova me një frymë. Një histori-legjendë, tepër interesante, me nota shumë të përbashkëta me legjendën tonë, shkruar aq përsosmërisht nga shkrimtari dhe poeti i madh rus Mihail Lermontov. Ndryshimi qe se, ndërsa dy të rinjtë tanë përfundojnë në tragjedi. Ashik Keribi e Magul-Megeri, martohen e jetojnë të lumtur. Do të shkonin vite e do të dëgjoja këngën shkodrane: "Ashik tu bana" e më pas: "Ashiknija don me thanë njani-tjetrin mos me harrue..." Në vitin 1965, kur pas mbarimit të Institutit të Lartë të Arteve, kisha shkuar të punoja tek gjyshi, në katundin Eminas i vogël të Shijakut, dajë Baromi im (Bajram Gjoshi), tek ruante delet e kooperativës, do të më dëftonte legjendën e "Vorrit të Ashikut". Ja kishte treguar vite e vite të shkuara, një plak shumë i moçëm e i urtë nga Ndroqi, ku dhe e ka vendlindjen legjenda. Qemë shtrirë në hijen e shelgjeve, pranë stanit të atit të tij, që Partia e kishte bërë kulak; e ndërsa delet mrizonin, ai dëftonte. Qe vera e thatë, e jashtëzakonshme e atij viti. Varianti i dajë Baromit "Shumë e shumë vjet përpara, sa nuk e man, men kush, më N'roq. Ka pas qenë nji djalë i bukur, qe e quejshin Faqebardh. Edhe atij plakut, qi ma tregoi dajës, ja kishte tregue nji plak tjetër. Ky Faqebardhi qe vërte i vorfën, por me zemër qelibar dhe trim i madh. Ene pse gjithë ditën e gjithë natën, punonte në ato rrypa tokash që kishte e ruente ato pak dele; sa mezi qiste bukën e gojës. Kishte vetëm nanën, e as motër e as vëlla tjetër. E ky Faqebardhi na kishte ra në dashni me gocën e beut të Ndroqit, nji gocë shumë e pashme e me trupin selvi. Ate e qujshin Bukurie, ene me vërte bukuri e kishte ba Zoti. Pleqtë thojshin se ishte nga familja e agë N'roqëve. Baba i Faqebardhit kishte qenë bujk ke agai, pranaj Faqebardhi me Bukurijen ishin njoft qysh kalamaj të vegjël, kur luenin me qingjat e kecat, e mblidhnin lule nëpër livadhe. Kur mbushi të pesëmdhetat, Bukurija u ba perri; ashtu ene Faqebardhi, sa vinte e bahej ma i bukur. Të dy ashikët, tashti nuk luëjshin ma, por takoheshin tinës në kruë, kur Bukurija shkonte me mush ujë. E mori vesh agai, e për ta ftof kët dashni, e çoi në Tiranë, ke nji miku vet; po ku ftohet dashnija, mor të keqen daja. Si nejti nja tre-katër muëj, kur erdh prej Tirane, goca prap po atë punë bante, bile më shumë se e kishte marrë malli. Takoheshin natën, po ke kroi, sa binte me flejtë i ati, e dilte hana lamë e lamë. E rrijshin me orë, tuë cicërrue si zogj të vegjël. Si e pa punën kështu, agai e fejoi në Durrës, ke nji familje e fisme. Ca thonë ke bejlerët e Shijakut. Nejse, ba thashë daja, se nuk e man kush men mirë kët punë. Bukurija, ene pse ishte e ndalueme me e kapërcy prakun e sh'pisë, prap se prap, e gjet se si me e lajmërue Faqebardhin. Kur e muër vesh ashiku i shkretë, u mërzit sa s'bahet; nji javë s'vue gjumë në sy e bukë në gojë. E shifte e ama ene i pikonte në zemër. Ditën që do të martohesh Bukurija, Faqebardhi qe n'rejt shumë herët, e qe vesh me rrobet ma të mira, që kishte, si për dhandërr. Kishte pas marrë harkun e shigjetën e kishte dalë në pritë mu në buzë të rrugës, cipër nji bregu. Ai do të çonte në vend amanetin e dashnores së vet, Bukurijes, që i kishte thanë: "Aman, ba ç'ba e mos më le me shkuë nuse në shpi tjetër!" Kur u afruën krushqit me nusen cipër kalit, mëlue me duvak të kuq, tue kërcye e tue kënue, me ahenge dyzen. Faqebardhi u doli përpara, me shigjetën gati të ngrefme ene i naloi. Se at'here, lum daja, s'ka pas pushkë si sot, por shpata e shigjeta. "Nigjoni, o krushq! - u tha ashiku i vorfën - Mue vërte nuk po ma jepni për nuse; por ama ene në derë tjetër s'ka për të shkue, se ne jemi dasht qysh të vegjël. Bukurija do të jetë e imja, vetëm e imja, e unë do të jemë vetëm i Bukurijes!" Pa e maru fjalën mirë, tërhoqi harkun ene shigjeta shkoi drejt e mu në zemër të Bukurijes. Ajo u k'put menjiherë e ra prej kali gjysmë e vdekme. Faqebardhi, ashtu dyll i verdhë, se i shkreti kishte pas pi helm para se me i dalë në pritë krushqëve, qiti thikën e ja nguli vetes, me sa forcë që pat mu në zemër. Krushqit u hutuën, e metën shtang. Nuk luëjti kurrkush prej ven'it. Faqebardhi, ashtu maramenthi, iu afrue Bukurijes që ishte shtri në mes të rrugës, la në gjak, i kapi dorën, e përqafoi fort, ene ashtu tuë pa njeni-tjetrin sy më sy, vdiqën me buzë në gaz, si dy pullumba të pafajshëm. Eh, ç'ban ashiknija e shkretë! Krushqëve u kishte ardhë aqë keq, sa s'bahet. Bile aqë qenë pikëllue, sa kishin marrë mëni ene t'atin e nuses, ene t'atin e dhan'rrit. Tuë qa e tuë lëbyrë krushqit ishin n'rejtë e kishin hap nji gropë të madhe, në tokën aty buzë rrugës, ene që të dy ashikët, Faqebardhin e Bukurijen, të veshun hijshëm, njeni si dhandërr e tjetra si nuse, i varrosën bashkë e u mbuluën me dhe. Cipër u vunë ca gurë, për shenjë. Njenit, atij ma plakut, i kishte shkuë menja me mjellë nji pemë, qi t'i bante hije dy ashikëve, pranaj kishte k'put nji degë çinari ene e kishte ngul aty afër vorrit. "Ene n'igjoni k'tu - u kishte thanë burrave, që ishin mbledh rretheqark - ky çinar ka për tu rrit shpejt se i shkojnë rranjët drejt e në vorr të ashikëve, e ashiknija shkretë ka forcë të madhe shumë!" Ene vërte ti o dajë, thonë se për nji vjet, ai erdh e u ba një alamet çinari, qi allah, allah; ene e mulonte me hije at lam rretheqark vorrit, sa për t'pushue treqind burra me gjithë kol. Qysh prej asaj dite, vorri buzë rrugës së Nroqit, asht quëjt e quhet hala: "Vorri i ashikut". *** Pesë vjet më vonë, në vitin 1970, krejt rastësisht do të më binte në dorë revista e përkohshme letrare artistike "Shkëndija", ku duke filluar që nga nr.1 i vitit 1941 e gjer në nr.14 të vitit 1943, prof.Simon Shuteriqi, kishte botuar shkrimin "Vorri i Ashikut". "Vorri i Ashikut" i prof. Simonit është një novelë interesante (pse jo dhe një "romanx" siç quheshin në ato vite), e cila e merr brumin nga legjenda popullore me të njëjtin emër që dëftohet në nahinë e Ndroqit, brez pas brezi për të mos u harruar. Në novelë, heronjtë kryesor, janë po ata, me të njëjtët emra: Bukurija dhe Faqebardhi, të cilët ushqejnë një dashuri të madhe dhe tronditëse për njëri-tjetrin, që në adoleshencën e tyre e mbase që në fëmijëri. Dhe gjithë këtë histori, ai e ngjesh me gjestin human të Faqebardhit ("i biri i Bajramit e i bozaxhijes...), i cili e shpëton Bukurijen nga mbytja e sigurtë, në një përrua të madh me ujë të rrëmbyeshëm. Si shpërblim të këtij akti, Selman Aga e bën Faqebardhin nun të djalit të tij të vogël, Pullumbit. Në novelë, lëvrijnë figura interesante, të realizuara mjeshtërisht, si e ëma e Bukurijes, i ati i saj Selman Aga, Rustem Aga (mik i Selman Agës) dhe i biri i tij Kapadai. Fajtori, që donte të merrte Bukurijen; shërbëtorin Sulë, postierin etj. "Djali dhelatar i Afërditës (Erosi-shënimi im-A.F.) e nxori pa mëshirë shigjetën e tij, gjithë gjak, aty ke ia zhyti Faqebardhit për fellë, e shënoi mirë përsëri e ia drejtoi mu në shpinë e mu në zemër Bukurisë e mbërtheu ijë mbë ijë shkruan prof.Shuteriqi (Shkëndija" nr.9-10 /1942/ f.322). Pa u zgjeruar në përmbajtjen e saj mund të them, se do të ishte në nderin e ndonjë Shtëpie Botuese prestigjioze, ribotimi në një vëllim të veçantë (madje dhe i ilustruar bukur) i kësaj "Poeme për dashurinë". *** Në vitin 1982, në vëllimin e Ruzhdi Matës "Shtjefën Gjeçovi-jeta dhe vepra" (Shtëpia Botuese e Librit Shkollor - Tiranë 1982 (f.126-127), do të mësoja për një novelë të tij të titulluar "Mnera e Prezës" (Tmerri i Prezës), të cilën fillimisht autori e kishte titulluar "Besë e dashtni". Këtë novelë Gjeçovi e ka shkruar në vitin 1902, dhe dorëshkrimi i saj, me pseudonimin "Lkeni i Hasit", që ruhet në AQSH (Arkivin Qendror të Shtetit). Fondi 58, dosja 43, bën pjesë në veprat e pabotuara të tij, të shkruara në Laç. Novela është redaktuar, po nga autori më 1920. Kjo ndodhi është shumë e përafërt, si përmbajtje me legjendën e "Vorrit të Ashikut", pavarësisht që është transferuar në Prezë. "Në qytetin e bukur të Prezës ose "Tirana e vogël" siç e quan Barleti - shkruan Gjeçovi në hyrje të novelës - jetonte Bardhoku, një atdhetar i flaktë, mikpritës i shquar për mençuri e urtësi. Ai kishte dy fëmijë: Fatmirin e Dashmirën, që ishin pasuria më e madhe për të... Pas vdekjes së tij, fëmijët mbetën vetëm, sepse edhe nëna u kishte vdekur prej kohësh. Kaluan vite dhe kur Dashmira u bë pesëmbëdhjetë vjeçe dhe gojët e liga kishin hetuar dashurinë e saj me Djalmirin, Fatmiri insiston ta martojë motrën sipas zakonit, prandaj sjellë në shtëpi njerëzit e burrit të ardhshëm. Dashmira ua thotë hapur dashurinë e saj me Djalmirin dhe u thotë se ata nuk i tremb as vdekja. Ditën e dasmës në momentin kur krushqit vijnë për ta marrë dhe ajo nuk dëgjon të dalë, i vëllai e nxjerr jashtë me dhunë dhe për forcë të zakonit, merr pushkën dhe e vret të motrën. Tek jep shpirt, Dashmira pohon edhe njëherë se vdes e lumtur pse i qëndron besnik atij që e deshi, i cili edhe ai, do t'i qëndrojë besnik". Në fund të novelës, Gjeçovi ka vënë një kapitull të veçantë me titullin "Shtim", ku ndër të tjera shkruan: "Merrni shembull, o vëllazën shqyptarë nga kjo vashë!". Thurrja mjeshtërore e novelës, duket sikur paralajmëron ardhjen e një romani, që do të bënte bujë, sidomos në rininë e viteve '30, "Sikur të isha djalë!" i Haki Stërmillit. *** Po në vitin 1982, tek përgatitesha për ekspozitën personale "Peizazhe të vendlindjes" (që e përurova si gjithnjë fillimisht në Shijak, e më pas në Durrës, Kavajë e Tiranë), shkova apostafat me biçikletë tek "Vorri i Ashikut", jo thjesht për ta parë (se e kisha parë edhe herë të tjera), por për ta pikturuar, që ta kisha si një nder në faqet e katalogut e në muret e ekspozitës. Kur e pashë më erdhi keq, ai qe katandisur për turp e faqe të zezë. Vetëm një grumbull gurësh e asgjë më tepër. Tek i shihnja, më dukeshin jo sikur kërkonin mëshirë (se ata ruajnë në vetvete vlera të veçanta të përmasave botërore); por sikur u kujtonin njerëzve, se aty buzë rrugës që të çon për në Tiranë, pa hyrë mirë në Ndroq, në anë të lumit Erzen, jeton akoma prej qindra e qindra vjetësh, historia e dhimbshme e dashurisë ideale, midis djaloshit Faqebardh dhe e vajzës perri, Bukurije, që me të drejtë mund të quhen "Romeo e Zhulieta shqiptare". *** Në vitin 1984, në një mbledhje të Këshillit Popullor të rrethit të Durrësit (ku isha dhe anëtar për qytetin e Shijakut), edhe pse e dija që Ndroqi i takonte Tiranës (para çlirimit ai ka qenë gjithnjë komunë e n/prefekturës së Shijakut), e ngrita gjendjen katastrofike të "Vorrit të Ashikut", dhe propozova, të ndërtohej diçka me vlerë aty buzë rrugës ku ndodheshin ata gurë mjeranë, të ndërtohej të paktën një obelisk në shenjë të dashurisë së tyre. Kujtoj, si tashti, që pjesa më e madhe qeshën duke thënë: "ç'halle kemi ne e ku i rreh këtij?", por pat dhe nga ata, që më aprovuan në heshtje dhe më uruan kur dolëm përjashtë. Më pas, po këtë propozim, ai bëra Drejtorisë së Turizmit në Tiranë, por edhe ata, as që deshën t'ia dijnë, bile as që dënjuan të kthejnë një përgjigje, qoftë dhe sarkastike. *** Tashti, që ka ardhë Demokracia dhe vendi u mbush me biznesmenë, bëj thirrjen, thjesht si qytetar dhe krijues, i pasionuar pas vlerave, të dalë një NJERI e të ngrejë në atë vend, me emërtimin e bukur "Vorri i Ashikut", një Tempull Dashurie, me një arkitekturë të gjetur, që të jetë edhe Muze (i varianteve të kësaj legjende) edhe Galeri Arti (me vepra që të ilustrojnë këtë dashuri të zjarrtë ideale). Jam mëse i bindur se ai Tempull, do të kthehet në një pikë turistike, që do të tërheqë vëmendjen edhe e të huajve; do të jetë si Tempulli i Rome e Zhulietës në Veronë të Italisë, ku vizitorët shkojnë dhe para se të largohen, lënë në faqet e mureve emrat e tyre. Ata, që e kanë vizituar, thonë se aqë shumë autografe ka, sa nuk gjenë vend të hudhësh firmën tënde. *** O njeri, që mund të të lindë dëshira për të bërë këtë tempull, mëso dhe mos harro, se me këtë veprim hyjnor, ti, më shumë se i ngre monument dashurisë së këtyre dy të rinjve, i ngre monument vetes tënde. Në shekuj do të mbetesh i pavdekshëm.

//Shqiptarja.com