Bie miti, Grigor Gjirokastriti, nuk
është përkthyesi i Dhiatës së re

Të gjithë kemi dëgjuar për Grigor Gjirokastritin. Emri i tij është kthyer në një mit. Shkrimi për herë të parë i gjuhës shqipe në vitin 1815 nis me emrin e tij. Por, studiuesi Xhevat Lloshi për herë të parë po çmitizon klerikun që njihet prej dy shekujsh si përkthyes i Dhiatës së Re në gjuhën shqipe. Prej kohësh historia e ka njohur këtë figurë të dashur për shqiptarët si përfaqësuesin dhe një ndër autorët e parë të iluminizmit shqiptar dhe Rilindjes Europiane të fillimshekullit të 18-të. Libri i profesor Xhevat Loshit "Përkthimi i Vangjel Meksit dhe redaktimi i Grigor Gjirokastritit" u promovua dje pasdite në Bar Sofia. Ky libër merret me të parin libër të botuar të plotë shqip të Dhiatës së Re, pas një errësire disa shekullore të shqipes pas Buzukut, Budit, Matrëngës, etj. "Dhe mund të duket pak e çuditshme, por sidoqoftë është një libër fetar me një pjesë të caktuar ngushtë për kulturën shqiptare, - thotë profesor Xhevat Lloshi, - por nuk është kështu, sepse ky libër është në të vërtetë i pari libër shqip që ka qarkulluar në një hapësirë të madhe shqiptare dhe ka themeluar një traditë të gjallë". Sipas autorit të këtij studimi, rëndësia e këtij libri duket edhe nga botimi që iu bë në atë kohë. U botua në dy mijë kopje, që nuk ndodh as sot kur Shqipëria komunikon me një hapësirë mbarëshqiptare dhe ka një popullsi shumë më të madhe dhe dy mijë kopje mezi shiten. Pra cila është historia e përkthimit shqip të Dhiatës së Re, libër që dy shekuj më parë është botuar në dy mijë kopje dhe ka qarkulluar në Shqipëri, duke u shijuar nga shqiptarët gjuha e shkruar. Ky libër themeloi edhe traditën e parë të alfabetit dhe shkrimit të kësaj gjuhe.

Profesor Xhevati, si e keni zbuluar ju vetë zanafillën e përkthimit të Dhiatës së Re?

-Në vitin 1847 erdhi në Janinë Konsulli Johan von Harf që quhet themeluesi i Albanologjisë (sot quhet pak i tepruar ky term). Kur erdhi në Janinë pa se ajo ishte plot me shqiptarë. Johani nuk mund të bënte tregti pa mësuar gjuhën shqipe. Dhe i kërkuan që ta ndihmonin dy shqiptarë. Në atë kohë që kishte ardhur Johani kishte ardhur edhe Kristoforidhi nga Elbasani. Kristoforidhi bashkë me një tjetër Panajotin që gjithashtu e ka mbiemrin Meksi ka punuar tre vjet me Johanin duke pasur bazë përkthimin e Vangjel Meksit të vitit 1827. Gjatë të tre vjetëve, nga njëra anë Johani mësoi gjuhën shqipe, nga ana tjetër Kristoforidhi mësoi se çfarë rëndësie të madhe kanë këto përkthime. Sa rëndësi ka lëvrimi i gjuhës shqipe. Ky libër ishte zanafilla e një tradite, e cila nga Vangjel Meksi erdhi tek Kristoforidhi, pastaj e mori Noli si profesion përkthimin dhe shkoi në vite nga Gjerasim Qiariazi, etj e deri në ditët tona.

Po alfabeti si u krijua?
-Jua shpjegoj edhe alfabetin. Boshti i gjithë librit tim është ky. Në vitet '30 ka qenë peshkop ortodoks i Korçës, një njeri që quhej Evllogjio Kurilla. Ky njeri ka botuar dy libra në të cilët argumenton me forcë se përkthimi i vitit 1827 është bërë nga Grigor Gjirokastriti. Në të vërtetë Grigor Gjirokastriti ka qenë redaktor, korrektor. Kurrila është përpjekur të thotë se "shqiptarët nuk ishin në gjendje të bënin një përkthim të tillë në shekullin e 19-të". "Kjo është bërë vetëm me dritën e Greqisë e kulturës Greke", etj. Pra, i gjithë libri im ka si synim të vërtetoj se nuk është fare kështu dhe është krejt e kundërta.

Ajo që më bënë përshtypje është se historikisht Grigor Gjirokastriti është kthyer në mit si përkthyesi i Dhiatës së Re, pse nuk është bërë i njohur Vangjel Meksi, që ju thoni se është përkthyesi i vërtetë?

-Mendoj se ç'është thënë për Grigor Gjirokastritin dhe Vangjel Meksin, duket parë historia rrënjësisht. Kjo përkon edhe me shpalljen e rishikimit të historisë. Unë kësaj shpalljeje i kundërvë një gjë krejt tjetër. Shkenca e historisë evoluon dhe ajo asnjëherë nuk e ndërpret punën për historinë. Nëse e ndërpret punën, atëherë ajo nuk është shkencë. Unë respektoj gjithë punën që kanë bërë historianët dhe ata kanë arritur në një pikë, por unë e kam çuar në një pikë për arsye se kam njohuri të tjera, aparat tjetër shkencor, dokumentacion tjetër. Dhiata e Re, jo vetëm nuk është përkthyer "nën ndriçimin e dritës greke", por është projektuar në Europë në vitin 1815.

Pra, kush është përkthyesi i vërtetë. Dhe si e shpjegoni ju që u projektua në Europë?
-Përkthyesi është Vangjel Meksi. Duke punuar gjatë 40 vjetëve për këtë më është dashur të studiojë të gjitha të dhënat e tjera. Për shembull, në dokumente shkruhej se Vangjel Meksi ishte mjek te Ali pashë Tepelena dhe iku nga Ali pashë Tepelena pas një grindjeje me të dhe shkoi në Venecia në vitin 1819. Dhe atje ka botuar një përkthim, një libër nga një autor i famshëm kishtar i fillimshekullit të 19-të, i një abati klerik. E dyta është se Vangjel Meksi nuk ka botuar asnjë përkthim shqip nga abati klerik. Unë kam gjetur përkthimin e vërtetë që ka bërë Vangjel Meksi dhe e kam gjetur në Venedik që e ka bërë më vitin 1818, por ai e ka bërë nga frëngjishtja në greqisht. Unë e kam shpjeguar që emri i tij duhet të dilte në pah sepse ka botuar një libër në Venedik që ishte një gjë e rrallë për atë kohë. Në Vjenë ka qenë një slloven që konsiderohet një nga themeluesit e studimeve sllave dhe ishte drejtor i bibliotekave perandorake të Vjenës. Dhe kishte po ashtu një vizion. Ishte koha kur sapo filloi të merrte të tatëpjetën Turqia. Austria mendonte do të arrinte drejt Jugut në Selanik, por Austria si perandori europiane kishte një koncept tjetër për këtë gjë. Kjo perandori nuk mund të jetonte me konceptin që t'i shtypte popujt e tjerë. Atëherë kishte idenë që popujt e tjerë duhen ngritur dhe të vijnë në nivelin e kësaj perandorie. Dhe ishte Austria që kishte në dorë Venedikun. Ajo kishte në sundim një pjesë veriore të Ballkanit dhe mendonte të shkonte më tej. Me këtë vizion perandorak duhej të ngriheshin, të kishin një nivel tjetër popujt e Ballkanit. Dhe ai mendoi që hapi i parë është ngrija e kulturës, ndriçimi që bëhet vetëm nëpërmjet gjuhës së shkruar. Kështu ju drejtuan kulturës fetare.

Cfarë shkruhet konkretisht në dokumenta?
-Janë të shkruara nga kopitari. Në vitin 1815 kopitari iku nga Vjena dhe vajti në Paris për arsye se do të kthente ato që kishte kopjuar, letra, libra, dorëshkrime, vendime, etj. Dhe, në këtë kohë ai takoi atje një njeri që quhet Baroni de Sasi. Ishte njeriu më i rëndësishëm në studimet lindore në atë kohë për Europën. Të gjithë njerëzit më të rëndësishëm që kanë studiuar në atë fushë janë nxënës të tij. Franc Bopi ka qenë nxënës i De Sasisë. Baroni e mirëpriti dhe i tha se "duhet të më shkruash një promemorie për kujtesë, ku ta argumentojmë" dhe kopitari e ka shkruar këtë gjë. "Të përkthehet Dhiata në gjuhën shqipe, një gjuhë krejt e panjohur, por shumë interesante". Historia është e shumë e ndërlikuar, por interesante është se në 1816-n përfaqësuesi i shoqërisë biblike u takua me kopitarin dhe bashkë shqiptarët që ishin në Vjenë në atë kohë kanë diskutuar se me ç'alfabet do të bëhet gjuha shqipe. Ata i thanë se në viset shqiptare ka shkolla greke dhe me shkronjat greke të përshtatura në shqip të lexohej edhe gjuha jonë. Historia është e ndërlikuar, sepse Vangjel Meksi eci më tej në aktivitetin e tij, derisa u përfshi në lëvizjen çlirimtare greke.
Vangjel Meksi, a ka lidhje gjaku me ish-kryeministrin Meksi? -Aleksandër Meksi është një stërstërnipi i tij, se Meksit janë një fis i vjetër.

Pse mbeti në histori emri i Grigor Gjirokastrit si përkthyesi në shqip i Dhiatës?
-Meqenëse Grigor Gjirokastrriti ishte peshkop dhe nëse libri behej nënë kujdesin e tij, përmendja e emrit iu jepte zemër shqiptarëve. Tani po ju them diçka tjetër. Dhiata e Re në shqip është projektuar në Europë si pjesë e iluminizmit Europian që u jepte zemër të gjithë popujve të botës të zhvillonin kulturat. Ndihmesë të madhe kanë dhënë arvanitasit për Çlirimin e Greqisë, ata që ishin në kohën e Ali pashë Tepelenës dhe më vonë morën pjesë në kryengritjen greke me Marko Boçarin, Bubulinën, etj. Por unë dua t'ju them se njerëz si Vangjel Meksi dhe me kujdesen e Grigor Gjirokastritit si redaktor ardhja e Dhiatës në shqip nuk ishte një dukuri e arvanitasve. Përkthimi i saj është një dukuri shqiptare. Jemi në fillimet e shekullit të 18-të. Kemi Rilindjen Kombëtare që bënte pjesë te Rilindja Ballkanike e Europiane. Nuk ka qenë fenomen i veçuar.

(Intervista u publikua sot ne gazeten Shqiptarja.com)
(sg/shqiptarja.com)