Eftimiu dhe Kafka për Moisiun
Si u lirua nga burgu Aleksandri

Zëra të pavarur
Në mesin e viteve ‘80 të shekullit të shkuar, në Tiranë ishin të paktë ata që kishin pasur fatin të dëgjonin një zë krejt të pavarur, një zë aktori shqiptar që të mos u thurrte lavde arritjeve të pushtetit popullor. Ka qenë një trandje e vërtetë ajo e shtunë kur Televizioni Shqiptar përcolli më pak se një minutë nga poezia Novermber-Ëind[1], recituar në gjermanisht nga Aleksandër Moisiu. Mund të thuhet se nuk ishte thjesht një zë, një tingull bote krejt të panjohur, të ndaluar e gjithaq marramendëse, por një frëngji e hapur tinëz në murin që na mbante dhunshëm të ndarë nga e tashmja e natyrshme e viseve të tjera shqiptare, e pjesës tjetër të kontinentit, nga ishujt e lirë të së shkuarës sonë dhe, kuptohet, nga e ardhmja.
 
Zëri i Moisiut rrënqethi.
Deri në atë çast dihej vetëm se ishte aktor i shquar shqiptar, se pat shajnitur skenat e teatrove të Austrisë, Gjermanisë, Italisë, Spanjës, Rusisë, Amerikës, Hungarisë, Çekosllovakisë..., se u pat dhënë frymë e peshë në paharrim një numuri befasues personazhesh dhe se kish vdekur nga një ftohmë në një moshë kur shumica e artistëve të mirëfilltë sapo nisin t’u ngjiten shkallëve të lavdisë. Të çoroditur nga trumbetimi i rëndomtë komunist, - që lavdonte me të njëjtat fraza heronjtë e punës, të luftës, të socializmit, traktoristët dhe artistët, - pak vetë dinin se dhuntitë e sidomos zëri me jehona të shumëfishta metafizike i Moisiut kishin bërë që lavdia e tij të mos mbështetej thjesht në të qënin një artist i huaj, por të dëshmonte se edhe bota shqiptare, aq e panjohur apo aq mbrapsht e paragjykuar, ish në gjendje të lindte viganë të skenës. Talenti i Moisiut kish arritur madje të nxirrte jashtë vëmendjes së kritikës teatrore evropiane gjermanishten e tij njëfarësoj të çalë dhe ta shtynte mbartësin e atëhershëm të Unazës së Iflandit[2], aktorin e shquar gjerman Albert Basserman, që ta vendoste dëshminë rrethore prej metali të çmuar e perlash në arkivolin e shqiptarit nga Kavaja. Pak vetë dinin se gjenia e Moisiut, si në shumicën e rasteve, qe shfaqur qysh në fëmini, gjatë një pikniku në rrethinat e Kavajës, kur vogëlushit Aleksandër i qe tekur të shtirej si i vdekur, duke i lebetitur të afërmit.
 
Çfarë vëren Franz Kafka
gjatë një mbrëmjeje dimërore të 1912-ës
në Teatrin e Pragës
Mjaft emra të ndritur të kulturës botërore janë magjepsur nga arti i Moisiut dhe nuk kanë ngurruar t'i kushtojnë fraza e paragrafe që do të kishin përkëdhelur sedrën e çdokujt. Kritikët Emil Bab, Anatoli Lunaçarski e Arthur Cahane; nobelistët Luigi Pirandello, Thomas Mann, Gerhardt Hauptmann, Martinius Bjornsterne Bjornson; dramaturgët Henrik Ibsen dhe Hugo von Hofmannsthal; prozatorët Stefan Zëeig e Ferenz Mólnar; regjisorët Stanislavski e Reinhardt, - të gjithë me famë tashmë të sprovuar, - janë vetëm një pjesë e shpirtrave të zgjedhur që përjetuan drejtpërdrejt “gjëmimin e rrufesë” të zërit të tij, “mprehtësinë prej maje thike” të atij zëri, “drithërimën e një kënge të përzishme” apo “freskinë e zgjimit pranveror” në tragjeditë e Eskilit, Sofokliut, Shakespeare-it, Tolstoit etj dhe që nuk u zhgënjyen nga loja skenike e idhullit të tyre as kur fanitja e filmit pa zë cënoi rëndë mjaft legjenda të gjalla të teatrit.

Është e natyrshme që askush të mos habitej sot po të gjente edhe dëshmi të tjera, ese, përshtypje, lavdërime kushtuar artit të Moisiut në secilën nga gazetat e bujshme a më pak të njohura të Evropës në gjysmën e parë të shekullit që shkoi, por edhe më vonë. Periudha në fjalë i ngjan një shpërthimi shumëngjyrësh e mahnitës talentesh në të gjitha fushat e kulturës. Nuk e teprojmë po të themi se tragjeditë që do të dyndeshin mbi Kontinentin Plak ishin shfaqur më parë në qëniet e zgjedhura të kohës në trajtë arritjesh artistike.
Përveç syve të famshëm, që u përmendën më lart, Moisiun do të na e sjellin të gjallë edhe sytë e mprehtë e shpesh çmitizues të Franz Kafkës[3], një nga ata shkrimtarë që, siç thuhet, i kanë pararendësit në të ardhme, dhe që e njohu lavdinë vetëm pas vdekjes.

I gjeta rreshtat e mëposhtëm krejt rastësisht, në një vëllim të titulluar “Letërsia e dëshmive”, botuar në kolanën aq të pasur “Biblioteka për të gjithë” të Shtëpisë Botuese “Minerva” të kryeqytetit rumun, ku janë përfshirë edhe copëza nga ditari tanimë i njohur i Franz Kafkës. Botimi, - në gjuhën rumune, - është kryer në Bukuresht gjatë vitit 1972. Kafka nuk e përmend prejardhjen e Moisiut dhe nuk e sheh këtë të fundit përmes syve të të tjerëve. Kësisoj, mendimet e Kafkës nuk janë të ndikuar nga vezullimi i lavdisë moisiane dhe ruajnë një vlerë të veçantë:
 
1912 3 mars
Më 28 shkurt: tek Moissiu. Shfaqje kundër natyrës. Moissiu është i qetë në pamje të parë; i mban mes gjunjëve shuplakat e bashkuara, sheh ngultas në librin e vendosur lirshëm para tij dhe e le zërin të vijë përmbi ne, me frymën e një vrapuesi.
Akustika e sallës është e mirë. Asnjë fjalë nuk humb, nuk ekziston kurrfarë jehone, por gjithçka shumëfishohet pak nga pak, njëlloj sikur zëri, i zënë kaherë me tjetërgjë, krijon me vonesë një efekt të pandërmjetësuar; fjala fuqizohet në përputhje me virtytet e veta të natyrshme dhe na kaplon. Kësisoj zbulojmë mundësitë e zërave tanë. Ashtu sikundër salla punon për zërin e Moissiut, zëri i tij punon për zërat tanë. Truke të pacipë dhe efekte befasues, që të bëjnë ta ulësh vështrimin përtokë e të cilat s’ke për t’i përdorur asnjëherë: këndon, fillimisht, disa vargje të shkëputur, për shembull “Fli, Miriam, fëmija im”, lejon t’i përhumbet zëri në melodi; thotë shpejt Këngë maji, me pamjen e atij që nuk vendos mes fjalësh veç majën e gjuhës; e ndan togfjalëshin November-Ëind në mënyrë të atillë që ta lerë erën të shtyhet poshtë, që t’i japë mundësi të ngrihet sërish lart, duke fishkëllyer. Nëse sheh drejt tavanit, vargjet të tërheqin lart.

Poezitë e Goethe-s janë të padepërtueshme për recituesin, çka nuk të shtyn ta shohësh si të mangët këtë mënyrë deklamimi, sepse secila poezi i ndih qëllimit të synuar. Efekt i madh kur, duke recituar si shtojcë Këngën e shiut të Shakespeare-s, rrinte shumë drejt, pa tekst, e shpaloste dhe e bënte shuk shaminë në duar, teksa sytë i shndrisnin. - Faqe rrumbullake e, megjithatë, fytyrë thepore. Flok i butë, të cilin e ledhaton parreshtur, me gjeste të përgjumur. Lëvdatat që kemi lexuar për të nuk na vlejnë nëse nuk vjen çasti ta dëgjosh për herë të parë; më pas ai ngatërrohet me ato që janë thënë për të dhe nuk mund të zgjojë më përshtypje të qarta.

Kjo mënyrë të recituari ulur në karrike me librin përpara, na sjell ndërmend ventrilogjinë. Artisti, në pamje të parë i huaj ndaj këtyre të gjithave, rri në karrike njëlloj si ne; mezi ia shquajmë aty-këtu lëvizjet e gojës, në fytyrën e ulur poshtë; në vend t’i shqiptojë ai vargjet, i le këto të flasin mbi kokën e tij. Megjithëse ishin aq melodi për t’u dëgjuar, megjithëse zëri dukej të udhëhiqej si varka e lehtë mbi ujra, melodia e vargjeve nuk ishte vërtet e kapshme. Disa fjalë shpërbëheshin nga zëri, rrokeshin prej tij me aq brishtësi, sa brofnin përpjetë e nuk kishin më asnjë lidhje me zërin njerëzor, mirpo më pas, i shtrënguar nga rrethanat, zëri shqiptonte një bashkëtingëllore të mprehtë, duke e risjellë fjalën në tokë e duke e mbyllur"[4].
 
Eftimiu ex machina
Nuk është rasti të peshojmë vlerën e veprës letrare të Viktor Eftimiut, shkrimtar i shquar i rumanishtes, lindur në Shqipëri më 1899, një nga të fundmit autorë evropianë të dramave në vargje. Por duhet thënë se janë të panumurt artistët ballkanas e mbase evropianë që do t’ia kishin zili të paktën jetën. Vërehet me lehtësi se, mes një vepre që mund të kish qenë e jashtëzakonshme dhe një jete që mbeti e tillë gjer në çastet e mbramë[5], Eftimiu zgjodhi e iu përkushtua pa ngurrim të dytës. I mërguar nga Boboshtica në moshën nëntë vjeçare, themelues i një gazete letrare bukureshtase kur s’i pat mbushur ende të pesëmbëdhjetat, - gazetë ku plotësonte i vetëm të gjitha detyrat; - autor i ngritur në qiell pas poemave dramatike “Radhitu, luleshqerrë”, “Mjeshtri Manol”, “Gjeli i zi”, dhe komedive, si “Njeriu që pa vdekjen me sy”; mjeshtër i rrallë dhe i pashoq për nga prodhimtaria, i sonetit (701 copë)[6], i eseve, vëllimeve me kujtime, pamfleteve dhe i thënieve të mbamendshme; gojtar, anëtar i Akademisë së Shkencave të Rumanisë[7], disa herë drejtor i Teatrit Kombëtar Rumun; gentleman, gjahtar zemrash dhe magjepsës i njohur grash (njëfarë perëndie e dashurisë), Eftimiu nuk e diti shqipen, nuk u përzje fort me veprimtaritë dhe grindjet e pafundme për pushtet e emër të një pjese të shqiptarëve të Rumanisë, por nuk u tut t’i ndihmonte, pavarësisht nga hallet që kishin, nga vendi ku jetonin, nga mendimet, - shumica paragjykime të rëndomta ballkanike, - që ushqenin ndaj tij. Por i ndihmoi në mënyrën e vet, pa bujë, pa pritur shpërblim nga askush. Përmendet në mjaft vëllime kujtimesh ajo tryezë e restorantit të famshëm “Capşa” (Kapsha) në zemër të Bukureshtit, tryezë e marrë përjetë me qira nga Eftimiu dhe në të cilën hanin falas shkrimtarë, gazetarë e intelektualë të varfër, që rrezikoheshin të çmendeshin apo të kryenin veprime të pamenduara për shkak të urisë.

Një tjetër dëshmi e patundshme e zemërgjerësisë dhe e përkushtimit të Eftimiut ndaj gjithçkaje shqiptare, është pikërisht ngjarja me Aleksandër Moisiun, fati i të cilit do të kish qenë krejt tjetër, ose thjesht do të ish ndërprerë si me thikë pa ndërhyrjen e heshtur të Viktor Eftimiut[8] nga Bukureshti. Letra e Eftimiut na bën të ditur se Moisiu ishte arrestuar nga autoritetet franceze për arsye jo fort të qarta, por që duket se lidhen me valën antisemite të kohës. Përpjekjet e intelektualëve dhe miqve të Moisiut që banonin në qendër të Evropës e gjetkë, për ta liruar, kishin dështuar. Vetë Eftimiu, pasi fati “ka erdhur në vete”, dëshmon:
 
"Berlin, 12 qershor 1916
Po ik në Zvicër
I dashur mik  ... Sikurse të njoftoja me telegram, Moissiu u lirua nga francezët. Qe e vështirë edhe ngaqë dy herë u rrek të arratisej dhe e kapën. Kohët e fundit ishte i burgosur në Toulouse. Qeveria e këtushme bëri disa përpjekje për ta liruar, në këmbim të robërve frëngë, por nuk ia doli mbanë. U desh të vinte ndërhyrja nga Bukureshti i gëzueshëm e i paanshëm, që të mund të lirohej. Mund ta përgëzoj veten për këtë sukses të madh, fillimet e të cilit i kam ruajtur në fshehtësi të plotë, që të mos prishej puna. Në atmosferën tonë të helmatisur nuk mund të bësh asgjë. Po të mos heshtja, do të qe komprometuar edhe ndërhyrja e “personit të pushtetshëm” dhe e ish-ministrit Blondel, i cili u soll vërtet si një francez zemërgjerë dhe i dashur. Në teatrin e Reinhardt-it ka bërë përshtypje të thellë lajmi që iu dhashë. Nuk e priste askush që ta shihte sërish aktorin më të madh të tyre e të Gjermanisë.

Ishte një gëzim në prag të delirit. Iu thashë se, përveç admirimit tim të madh ndaj Moissiut, ajo që më shtyu të rend anembanë për të, ishte edhe fakti që ai ka prejardhje shqiptare. Ai është nga Durrësi - unë jam nga afër Korçës[9]. Jemi të dy ‘arnautë’[10], siç thotë Jorga[11]”.
E mbase në shenjë mirënjohjeje, Moisiu kryen në vitin 1921 në Bukuresht një turné mbresëlënës, duke gdhendur një hieroglif shkëlqimtar shqiptarie edhe në kujtesën e aristokracisë rumune[12].

Shkrimi u publikua sot (6.04.2014) në gazetën Shqiptarja.com (print)

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)