Shllaku: Kadare e Agolli demtuan
psiken shoqnore ne diktature

Kjo intervistë me shumë pyetje, ngacmuese dhe të drejtpërdrejta, (jo pa qëllim) zbërthen një poet të veçantë, i cili kohën e diktaturës e kaloi, brenda dhe thellë letërsisë, por jashtë botimeve. Gjykimet e këtij poeti, i ngjajnë një skaneri të letërsisë tonë të realizmit socialist, që është i ndryshëm nga ai që bëhet ende sot, 20 vite pas rrëzimti të diktaturës. Ndryshimi këtë herë është këndi i shikimit, që na ofron Primo Shllaku, mbase një gjykim të pamëshirshëm për disa, por shumë të qartë për një pjesë tjetër.
Primo jeta juaj nisi në dikturë dhe rinia kulmoi në kohën më të errët që mund të ekzistonte për një poet. A të është dridhur dora kur shkruaje vargje jashtë skemës së realizmit socialist? Si ishte bota juaj krijuese?
Na ishim njerz të epokës së diktaturës. Kishim lé dhe ishim rritë gjatë saj. Na rriteshim si njerz dhe ajo rritej si diktaturë. Ktu duhet të ketë ndodhë edhe ndamja e jonë prej saj. Unë e di se kam të përbashkët me jetën e diktaturës vetëm pjesën e pavetdishme të jetës sime.
Në mjedisin tim familjar shum prej të mdhejve merreshin me shkrime, ose, të paktën, shifeshin të tretun ose të vetmuem para librash të stërpërdorun dhe letrash të bardha të pazana fill. Prindët e mi në kuptimin mâ të gjanë se natyralë merreshin me shkrime. Unë nuk kisha se si të delja poçar ose bari.
Megjithatê koha ishte e vështirë, por poetikisht dhe artistikisht ishte shum interesante, por aq interesante sa mos me dëshirue me ia pà bojën për 1000 vjet. Jeta jonë ishte kontradiktore. Objektivisht ajo ishte interesante, sepse e kishte harlisë sfidën personale të secilit. Subjektivisht secili prej nesh i bante llogaritë me nji diçka edhe mâ të keqe simbas postulatit se "ka keq e mâ keq". Unë ende mendoj se nuk ka mâ keq se me mendue se "ka keq e mâ keq". Brêzi ynë bani nji kompromis fatal me fatkeqsinë dhe të keqen. Dhe mbeti i shenuem me tê përjetë. Të pakët mund të jenë ata që patën nji ringjallje. Pak e aspak. Bile nëse ka ndonji, atë as që e njofim ndopak, kaq i thellë e intim âsht procesi dhe akti i ekspiacionit. Të gjitha ata që ndrruen flamuj dhe melodi mbas 90-ës janë racë xhonglerësh të lemë për cirk e për panaire. Unë mos paça punë me ta. As edhe me mâ të mirin, as edhe me mâ të famshmin.
Jo, nuk m'âsht dridhë dora. Asnji nuk mund të mendonte se ishte tue bâ nji akt trimosh. Thjesht njeriu ndjente se po ndiqte hyllin e vet dhe besojmat e veta. Në rini âsht patetike me qenë kundër rrymës. Të jesh konformist në rini don me thanë me pasë lé tri herë i vdekun, me qenë i gatuem prej balte dhe me iu pasë afrue artit jo për qëllimet e tij specifike e si vokacion. Por ktu ka shum të bâjë edhe origjina dhe back groundi i afërt i individit. Nji pjesë e madhe e çetës artistike e letrare u afruen me letërsinë për të shpëtue prej jetës në fshat dhe prej bujqsisë. Me lé në fshat nuk ka asgjâ të keqe. Por ata t'ia sillnin shpinën vendlindjes së tyne mbasi të ishin bâ poetë e shkrimtarë dhe jo për t'u bâ poetë e shkrimtarë. Sjellja me lehtësi e shpinës ndaj vendlindjes ka qenë fatale për shum të tillë. Rasti mâ flagrant dhe i bujshëm âsht ai i Martin Camajt. Por ai e përktheu në poezi "tradhtinë" e tij ndaj origjinës. Të tjerët, në rastin mâ të mirë, e kthyen në propagandë që vendin që lanë ata, ta zenin disa të tjerë simbas nji ligji të mbrapshtë të shtetit të atëhershëm.
Unë nuk shkrueja mbrenda skemës, por edhe as jashtë skemës. Unë thjesht kam shkrue e shkruej. Mbasi e mbaroj shkrimin herë-herë më duket se e marr vesht se çfarë kam shkrue, kundër apo pro rrymës. Në art nuk mund të jetosh tue ecë alla deriva (kur të merr rryma). Tek na të gjithë që kanë shkue me rrymën janë në pupa si sot, si atëherë. Pra për letrat shqipe faqja nuk u ndrrue. Thjesht kemi h? edhe na që, në kohën kur ata "shinin" e banin ligjin, regjimi nuk do na ndrronte për mish dashi. Tashti na kanë pshtjellë me nji tis indiference dhe shpërnjoftje a thue se ende pritet që na të zbarkojmë në pistën e letrave shqipe.
Po riciklohen emna e po ripropozohen modele të kohës së diktaturës. Sistemi piramidal i vlerave nuk ka ndër mend me u çmontue. Disa po bajnë presing të fortë që të mbeten në pjacë. Dhe po mbeten me nji mijë e nji stratagjema në nji kohë kur vepra e tyne ronitet prej trashendencës së Kohës e të ndrrimit të brêzave. E kuptoj sesa e tmerrshme âsht me të vdekë vepra tue qenë autori gjallë. E krahasoj me dhimbjen për humbjen e nji fmije. Por nuk kam respekt për ket lloj dhimbje sepse askush nuk u ka faj sesi ata e jetuen jetën e tyne. Ky agresivitet, ky fodullëk, ky zell me mbetë në kambë tue pasë për patericë nji vepër të shkallmueme prej verdiktit të kohës, flet për disa njerz, të nji lloji të veçantë e të nji gjeografie të veçantë.
A njihnit dhe si e njihnit ju aktivitetin e Lidhjes së Shkrimtarëve, privilegjet që shkrimtarët vilnin prej saj dhe dënimet që inicioheshin aty?
Lidhja e Shkrimtarëve ishte nji dublikatë e institucioneve mâ eprore të kohës. Nji dublikatë në miniaturë, kuptohet, por me të njajtat struktura, organizime, instinkte e reflekse. Shkrimtarët zyrtarë që shkruenin për organizmat e shtetit trajtoheshin mirë, gzonin prestigj publik dhe merrnin edhe honorare e mbaheshin me leje krijimtarie. Shteti e paguente shtrêjtë artin zyrtar dhe propagandën që ai kishte marrë përsipër. Shkrimtarët kishin privilegje relative. Ata merrnin nga nji rrogë tue u marrë me letërsi dhe me krijimtari. Thjesht nuk kishin detyrimin me u paraqitë diku në nji vendpunim, shkollë, institucion a ndërmarrje prodhimi. I shpëtonin orareve dhe mbikqyrjes së displinës. Kaq, të tjerat ishin uniforme për të gjithë nënshtetasit e Republikës së Dytë dhe të Tretë. Ndërmarrjet, ndër to edhe Lidhja e Shkrimtarëve e Artistëve, ishin vendi ku fitoje bukën, kaloje jetën, rininë, burrninë dhe, me raste, edhe nji hurb pleqnie. Por që të plakeshe aty duhet të ishe me fat ose me lidhje vertikale. Përndryshe rruga ishte plot me të paprituna, guma, stërkambca, tradhti, zili, thashetheme e deri spiunime. Dhe kto të gjitha i ndodhnin atyne që ditë e natë mendonin si e si me ia shpërblye sa mâ mirë shtetit që i kishte bâ poetë dhe shkrimtarë. Edhe në sektorin e artit shteti flijonte kurbanë periodikë sikurse në fushën e egër të politikës ku kurbanët ishin deterrentët e mbajtësit në kambë të nji psikoze lufte të pafund.
A e lexoje letërsinë që botohej aso kohe?
Për nji kohë të gjatë lexoja rregullisht. Kjo për dy arsye. Si njeri i shkrimeve doja me përkitë diku, me qenë diku nëpërmjet të qenit me dikë, i dikujt, i ngjashëm ose vazhdues i dikujt. E kam pasë ndie qysh krejt herët se letërsia jonë ishte nji letërsi atipike, asnji nuk i përngjiste asnjenit, nuk kishim shkollë të mirëfilltë artistike, frymë të përbashkët. Shkrimtarët shqiptarë nuk kishin nji plazëm të përbashkët, me përjashtim të Rilindjes. Por edhe ajo nëmos... Shkrimtarët e RS i lidhte direktiva ideologjike dhe ndërhymja e shtetit në detaje të krijimtarisë. Leximet e mia ishin mâ i bukri zhgënjim. Letërsia funksionale që shkruhej aso kohe ndër ne ishte uniforme, servile, e nënshtrueme, pa ide të reja dhe frigaçe. Rezultati i saj mbi çdo vetdijë të lirë a që priret kah liria e mvetësia: neveri.
E dyta âsht se unë kam qenë msues letërsie dhe detyrimisht duhej të përditsoja nxansit me produktin mâ të ri të kohës. Leximi i asaj letërsie ishte nji torturë në vete. Unë them se edhe nxansit nuk kishin nji interes për tê. Ajo letërsi nuk ngjallte asnji kureshtje. Temat e ndotuna me ideologji dhe "aktualitet" ishin të amshta dhe diheshin pa u lexue. Letërsia nuk e msonte njeriun si me jetue, por si me sakrifikue e si me jetue mâ pak e mâ keq. Personazhet ishin kthye në shejtorë e shkrimtarët në klerike, edhe pse ndër ne kndonte solo e në mi settima ateizmi mâ xhahil.
Çfarë misioni kishte sipas juash letërsia e Realizmit Socialist? Çfarë ndikimi pati tek lexuesit e kohës?
Kjo letërsi nuk kishte asnji mision artistik. Shum-shum mund të themi se kishte nji mision dublikimi të propagandës. Vetdija djallzore e regjimit e kishte të kjartë se deri në ç'masë privohej kjo shoqni prej të mirave që sjell zhvillimi. Dhe, ngaqë shteti nuk kishte mundsi dhe nuk donte që kjo shoqni të kalonte nji lloj limiti zhvillimi, letërsia e artet hymnizonin punën, klasën puntore, fshatarsinë dhe çdolloj besnikie që jepej e merrej pa shpërblim.
Lexuesi i inicuem e përbuzte ket lloj letërsie. Kurse të tjerët që e merrnin dhe formoheshin prej saj direkt nëpërmjet shkollës, unë them se kanë qenë nën ndikimin e saj. Ky ndikim ose i ngurtsonte njerzit dhe i kthente në robotë, në njerz të konfeksionuem e me personalitet të përsëritun, ose i fanatizonte ata dhe i kthente në gardianë besnikë të regjimit të cilët, përmes gradimeve të herëmbasherëshme, e kishin kuptue se mâ shum i shifej hajri dorëheqjes nga liria sesa lirisë vetë.
Cila ishte vepra më e urryer për ju në atë kohë? Po sot?
Unë nuk urrej zakonisht. Urrejtja âsht ndjenjë e njerzve të dështuem ose pa edukim. Urrej diktaturën dhe diktatorin, por edhe ata me kusht. Po të më kthejnë edhe njiherë moshën e rinisë, i fali dhe s'kam punë me ta. Përndryshe nuk kam asnji oreks me ndigjue pinjojtë e diktaturës që kanë luksin me qëmtue e me sajue lista të imta të të mirave që kishte diktatura. Diktatura âsht e keqja mâ e madhe që mundet me i ndodhë nji shoqnie. Edhe kur dikush ka qenë produkt i diktaturës, i privilegjuemi i saj dhe marrsi i favoreve prej saj, në nji moment e ban bilancin se diktaturat, kur mbarojnë me të shpallunit si anmiq, nuk qetsohen dhe nuk kthehen në engjëlltura. Ata i vazhdojnë gostitë e tyne kanibale me mishin e të vetëve dhe se askush nuk e ka imunitetin mos me ra nji ditë në kusi dhe me u servirë në nji pjatë.
Mjerisht shum njerz te na nuk janë zgjue ende dhe mbajnë mend të mirat e diktaturës. Sidomos të mirën e nji lloj hegjemonizmi dinak që kujton se ka lé me qenë i parë dhe me sundue pa dallim. Kjo mendsi e egër shpesh e ka nda shoqninë tonë në dysh dhe ka pasë edhe përvijime gjeografike.
Çfarë përfaqëson për letërsinë shqipe ajo që e quajnë letërsia e shërbestarëve?
Mâ parë duhet të shpallen zyrtarisht emnat dhe veprat e atyne që me të drejtë ju po i quekeni shërbestarë. Unë i di se kush janë dhe janë pikrisht ata që nuk interesohen fare për mue. Ky âsht edhe shkaku për të cilin i njof, bile edhe me emna. Problemi âsht se janë shum dhe ata lobojnë, mblidhen bashkë rreth mkatit të përbashkët dhe saldohen fort. Ashtu i pafsha të salduem rreth mkatit artistik e estetik. Se ashtu janë edhe më dallueshëm për atë çka i kanë bâ vetes dhe shoqnisë shqiptare në nji kohë shum delikate të formimit të saj.
Ajo nuk âsht letërsi mâ. Ajo âsht rrzue si gardh i kalbun dhe e ka humbë betejën e rileximit. Nuk e lexon mâ askush. Shoqnia shqiptare shef nga Europa si nji model edhe i letërsisë edhe i arteve në përleshje me sfidat e përparimit. Ata nuk lexohen dhe nuk harren. Janë arkivue historikisht si vlera të nji eksperimenti me shum të padituna e me shum të panjoftuna. Kjo letërsi përfaqson nji iluzion historik dhe nji ravgim shpirtnor me shum rrënim e shum dam.
Cili është shkrimtari që e udhëheq këtë grup, sipas mendimit tuaj?
Kuptohet që kur flasim për iluzione dhe për dame të randa të psikes shoqnore të shqiptarëve në diktaturë, nuk e kam aspak fjalën për Sotir Andonin dhe "Kandilin" e tij "të shuar". Kadare e Agolli janë korifejt e letërsisë së socializmit e të diktaturës. Ata kanë sundue me shkëlqim qiellin e letrave shqipe dhe kanë lidhë e kanë zgjidhë. Kanë krijue tendencën dhe kanë ushqye me mija fmijë me dashuni për Partinë e diktaturës dhe për Enverin, diktatorin e Partisë. Nëse ka sot njerz që vërtet e shikojnë me nostalgji at regjim dhe atë sistem, padyshim se nji vend të pamohueshëm formimin e tyne prej fanatikësh kanë edhe kta autorë që, me panegjiriket e tyne, i hoqën breroren Zotit të qiellit dhe ia vendosën mbi kokë nji vagabondi të vjetëve 30-40. Ideologjia e kohës e rafinueme me teknikat letrare e "frymzimin " e vetvetishëm të ktyne autorëve kanë zanë vendin e edukimit delikat qytetar e njerzor në vetdijet e qinda mija shqiptarëve që rriteshin e që me detyrim ua msonin përmendsh vargjet si të ishin ato sure të Kuranit ose parabola të Ungjillit.
Çfarë vlerë kanë sot poemat kushtuar Partisë, Enver Hoxhës, jetës së lumtur në komunizëm…një utopie të pazakontë?
Mjerim i madh ka plasë ndër ne kur ende dikush si puna e juej që dini se çfarë flisni e që formuloni nji pyetje të tillë. Asht njilloj si me më pyetë se çfarë mendoj për holokaustin nazist mbi hebrejt. Kjo tregon se shkenca shqiptare po ngurron dinakisht me bâ studime mbi historinë tonë mâ të re. Pa u përcaktue epoka, rrugët, tendencat, domosdoshmënitë dhe rastsitë e saj, qëllimet e vërteta të sundimit dhe mbajtja e nji populli peng për 45 vjet, as te hapi, as te hupi, as te bregu, as te deti vetëm e vetëm që diktatori të vdiste në dyshek, asgjâ nuk mund të fillojë seriozisht në ket drejtim. Sot gjysma e shoqnisë shqiptare mendon se komunizmi erdhi ndër ne si rezultat i nji lufte të mirfilltë civile, kurse gjysma tjetër mendojne tradicionalisht se lufta e shqiptarëve në vjetët 1942-44 ishte nacionalçlirimtare dhe e udhëhequn nga komunistët. Në ket terren kaq të polarizuem, si mund të kemi nji pozicionim të historiografëve të letërsisë ?
Kjo letërsi, në atë braktisje e mjerim ku ka ra, në fakt e ka nji vlerë të madhe. Ajo na tregon sesi nuk duhet me shkrue si dhe na vërteton se askush nuk ka aq pare sa me e blé të kaluemen e vet.
Po disidentët? A kishte vërtet të tillë? Kur i keni lexuar ju veprat e tyre?
Lavdi Zotit që na e kemi nji disidencë. Përndryshe do të ishte si me thanë se kush nuk e ushtron institucionin e lirisë, ka rrezik të mos jetë i denjë për liri. Liria âsht aty për t'u përdorë. Dhe njerzit mandej vlersohen e gjykohen simbas mnyrës sesi e kanë përdorë lirinë e tyne. Pra problemi, parasëgjithash, âsht rreptsisht moral. Nuk kam thanë kurr se shkrimtarët shërbestarë nuk ishin me talent, me aftsi ose të pajisun me dell artistik. Zhgrryemja e talentit mbas nji çeshtje të cilën ti mâ vonë e deklaron se nuk e ke besue, përban kontradiktën dhe fatkeqsinë e autorit si dhe shkakun e bjerrjes së veprës.
Kemi disidentë dhe disidenca jonë âsht sui generis dhe nuk mund të zbulohet me kritere të përdoruna në vendet e Lindjes komuniste. Ata kanë shkrue mbrenda hapsinave të lirisë tyne dhe kanë vendosë vetë se kur do ta nxirrnin veprën e tyne për botim. Fakti që nuk kanë botue âsht nji fatkeqsi për autorët disidentë, për sa kohë që ata duhet të përballonin tundimin e dëshirës për botim, por për veprat asnji dam, asnji rrezik. Ato bajnë pjesë në realitetin letrar e kompeticionin e heshtun të letërsive në kohë të kolerës. Randsi ka që kjo lloj letërsie ka ardhë deri tek na e paprekun, kritike, e mbushun me mesazhe, e pajisun me vlera estetike e, sidomos, me aktin sublim të dëshmitarisë si akt qytetar. Pra disidentët tanë që unë kam fillue t'i analizoj në punimin tim mâ të fundit prej rreth 250 faqesh me titull "Nji letërsi tjetër", e kanë là gjobën historike me faktin se nuk patën rini botuese, por ata i sollën shkrimet e tyne në kohën e sotme të paprekuna, të kjarta, pa alegori dhe detyrim leximi alegorik, dëshmi guximi krijues e guximi qytetar që para nevojës së dëshmisë nuk e llogaritën veten dhe familjet e tyne. Të tillë janë Zef Zorba,Vehbi Ademi, Lec Shllaku, Sandër Gera, Anton Çefa e nji mori të tjerë mâ shum e mâ pak të njoftun, të cilët presin me u lirue karrike e vende që të ulen edhe ata në sofrën e shkrimtarisë shqipare të shekullit XX.
Pse mendon se po forcohet gjithnji e më shumë përpjekja e disa shkrimtarëve për të marrë mbi vete vlera që ngjajnë të pabesueshme për kohën dhe rrethanat e jetës së tyre?
Po ky fenomen ka marrë përmasa gjigande. I pari e ka fillue Kadareja. Kurse Agolli âsht ma konsekuent. Ai nuk u bie mohit ideve të tij, të atëhershme e të sotme. Kjo i ban njifarë nderi sepse fenomenti i travestive ka shpërthye keqas ndër ne.
Duhet të jetë dhimbje e madhe kur e shef veprën tande që i bien fletët si flokët nji të smundi me kemioterapi. Torturë e madhe të jesh i detyruem me mbetë pafundsisht në morg me veprat e tua të vdekuna. Rinia ka kalue, mundsitë për nji rilancim të vetes janë të paka. Kur ke besue nji jetë në rolin tand prej puthadore dhe në mirëqenien që të ka sigurue, tashti âsht e pamundun me u ba kalorës. Kush ka jetue nji jetë si tokës, nuk mund të kthehet në fluturak, aq mâ tepër që dikujt-dikujt i i âsht kthye edhe moti teposhte.
Mendimi im personal âsht se askush nuk ka pasë kërçik me sfidue as direkt, as indirekt regjimin. Atij regjimi mendjezi që e mbante brêzin lshue, nuk e kishte luksin me i kundërshtue kush haptaz, as alegorikisht. Në atë kohë s'kanë pasë lé ata driblues. Sot trimnia mbas luftës, âsht prrallë e neveritshme. Ose, prap po e them, ne na duhet me i bâ skonto diktaturës në egërsi e mizori, që të kalojë prralla e Kadaresë gjoja rreth dobsisë së diktatorit për artin e artistët e vërtetë .
A mund të rishkruhet, të ndryshohet, historia e një shkrimtari? Çfarë rreziku e shoqëron këtë tentativë?
Jeta e njeriut e pson metamorfozën. Unë besoj në rizgjimin e njeriut, bile edhe kapërximin e tij. Rasti i Shën Palit e shën Augustinit janë mjaft elokuentë. Sauli ose shën Pali hyn në histori si përsekutor maniak i të krishtenëve. Nji ditë pson nji shok të mbrendshëm dhe konvertohet. Bâhet mâ i madhi apostull dhe vdes në kryq si martir i idesë së tij. Shën Augustini ishte nji i zdërhallun, por në sajë të së amës, konvertohet dhe bâhet njeni prej doktorëve mâ të ndriçëm të krishtnimit.
Historia nuk mund të ndryshohet, për shkak se rrjedhja e kohës ka kahe të detyrueshme dhe jo të prapsueshme. Por jeta e ofron shansin e konvertimit. Konvertohen vetëm ata që psojnë nji tronditje të mbrendshme, nji shok, nji zbulim që ua përmbys ngrehinën e mendimit. Ktyne shkrimtarë, me sa di unë, nuk u ka ndodhë nji gjâ e tillë, sepse ata, deri në fund, përpiqeshin me u kaurdisë me parimet e RS. Bile kishin ndër mend me e përmirsue sistemin, me e bonifikue që diktatura të zgjaste edhe mâ, diktaturë, por nji çikë mâ e butë.
Asnji nuk rezultoi se mshefte mbrenda vetes nji lloj artisti tjetër, nji lloj ndriçimi tjetër. Na do t'ua uronim dyzimin si fazë mâ e pafajshme drejt lirisë dhe përgjegjsive intelektuale. "Autori nuk mund të jetojë pa lexuesin e vet", thonin disa. Qe, disidentët jetuen pra. Ata kanë h? nëpër derën e iluzionit dhe kanë mbetë deri në fund me iluzionin. E gjithë bota e tyne ishte ajo që shkruejtën. Kush u kërkon mâ shum, ata i përgjigjen me inat :"Nuk kemi qenë trima, nuk kemi pasë veti prej dëshmori."
Mund të japësh një vlerësim nëse përmendim emra konkretë shkritmarësh... P.sh si e vlerëson veprën e Ismail Kadaresë, para '90-ës?
Kadare vjen nga nji qytet pa tradita letrare. Ai u formue në shkolla ruse të cilat janë shkolla me tradite e me autorë të staturës botnore e universale. Kjo ka qenë shum vendimtare për ket autor.
Për poezinë kam mendime të vorfna e deri mohuese, sidomos poemat e tij panegjirike. Ka dell, pa tjetër, por për shkak të përmbajtjes gjithçka ka shkue dam. Nuk e di nëse në atë gjendje forme me përmbajtje kaq haptaz funksionale, dikush mund t'i ketë edhe për model. Kto poema ditirambike për epoka e regjime janë rezultat i nji frymzimi shtetnor, të cilit ai, në fakt ai ia ka pà dobinë e hajrin. Unë nuk e di nëse nji poemë mund të lexohet vetëm për formën dhe stilin e saj pa pasë nji përmbajtje, kur ajo, bile, nuk âsht shkrue as simbas parimeve të artit- për- art.
Veprat e tjera me sfond e pigmentim politik janë ditirambe të diktatorit dhe të diktaturës. Te "Dimni..." të deklasuemit jetojnë bodrumesh dhe lexojnë filxhanat e kafes, kurse te "Gjenerali..." plaka Nicë që, përfaqsonte popullin dhe i njifej statusi i personazhit pozitiv, me aktin e saj të hakmarrjes mbas vdekjes kalon në rituale të kjarta kanibaliste, si vetë regjimi që të pushkatuemit dhe të vdekunit ndër burgje nuk ua dorzonte familjeve. Kadare ka kndue me zell e me forcë, bile unë kisha me thanë, edhe me bindje entuziazmin e tij për socializmin e bashkëqytetarit dhe mecenatit të tij. Kashkarikat që ka pasë në Lidhje ose me ndonji spiun që asokohe ishin me bollëk, janë mizankena për me simulue konvertimin.
Ashtu sikurse thotë edhe prof. Pipa, Kadareja âsht shkrimtari mâ i randsishëm i realizmit socialist. Dhe ksaj nuk i thonë pak. Nuk e di pse e refuzon ket titull ai?
Po veprën letrare të Dritëro Agollit?
Agolli ka specifikën e njeriut që i ka besue deri në fund regjimit dhe me shkrimet e tij âsht mundue ta riparojë sistemin simbas autorizimeve dhe udhëzimeve të Partisë. Para disa kohësh Artan Lame që nënshkruhet si studiues deklaron me entuziazëm se e ka lexue së fundi "Shkëlqimin e rënien e shokut Zylo" dhe ka mbetë i përshtypun sesi dikush, qoftë ky edhe D.Agolli, ka mujtë me shkrue nji vepër kaq kritike. Unë nuk mbaj mend ndonji "tërmet" mbas botimit të ktij libri e, aq mâ pak, ndonji pasojë të autorit. Libri merret me byrokratët dhe në atë kohë partia e kishte vû bat-bat me byrokracinë. Si rezultat i stërkonsumimit politik të regjimit dhe të shterrjes së çdo varianti politikëbamje mbrenda ngushticës së doktrinës, shteti i kohës duhet ta mbante gjallë kujtimin e tij të forcës. Pra duhej "nakatosë" shoqnia, duhej mbajtë në tension, nën psikozë anmiqsh të mbrendshëm, të tmerrshëm që bâhen edhe mâ të tmerrshëm po të harrohen. Dhe lviznin njerzit nga qyteti në fshat dhe fshatarët vinin në qytet me ofiqe por pa merita. Libri i ban jehonë ksaj politike dhe sot mund të lexohet në burg ose spital. Autori i përgjigjej politikave të ditës dhe politikat e ditës i rrahnin shpatullat me komplimentin se je i pazevendsueshëm.
Kurse poezia e tij âsht nji poezi anakronike kur rikthen me tone rilindase shpirtin etnocentrist edhe pse Shqipnia kishte festue 60-vjetorin e shtetformimit dhe të pavarsisë. Hymnizimi i atdheut socialist që mâ kollaj se askush bâhej vrasës për të gjatë krejt vijës së kufinit shtetnor, ka vulën e shërbestarit dhe të njeriut që beson ato çka shef. Ideja për ta idilizue fshatin dhe jetën atje vepron si teh me dy presa. Orientimi shtetnor drejt fshatit mbulonte falimentimin e ekonomisë dhe tregonte kahje regresive me modelet e zhvillimet. Agolli u kndoi ktyne lvizjeve me pasion dhe sinqeritet. Unë nuk do të dëshiroja me qenë në vend të tij.
Të Dhimitër Shuteriqit?
Dh.Shuteriqi shum shpejt e mori vesht se nuk mund të ishte shkrimtar. Në ato fillime shkroi ca tregime me partizanë e Luftë dhe siguroi nji faktorizim. Me romanin "Çlirimtarët" ai u përpoq t'i paraqiste dëshmorët edhe si çlirimtarë. Siç rezultoi ky ekuacion nuk mund të funksiononte. Mbaslufta solli ndër ne nji regjim diktatorial shum mâ të egër se të mbretit. Dëshmorët banë sakrificën sublime, por u përdorën për të instalue nji regjim gjakatar dhe vllavrasës. Shuteriqi nuk u ndal kurr mâ ta rimendonte ketë temë. La letërsinë dhe u mor me studime. Thonë se ka bâ punë me vlerë.
Llazar Siliqit?
Llazari ka qenë optimist. Njeri korrekt e me karakter, por mbeti deri në fund optimist, i pazgjuem prej iluzionesh,edhe atëherë kur e spostuen, edhe atëherë kur e detyruen me shkrue në standard e me braktisë gegnishten e tij të bukur. Llazari ka qenë nji figurë e pastër mbrenda RS. Por nuk u zgjue kurr, ose u zgjue vonë.
Jakov Xoxës?
Jakovi ka lanë nji vepër të mirë. Historike, por të mirë me lang e temperaturë njerzore. Edhe pse me strukturë të randueme prej realisti a la Balzac, edhe pse nuk denjoi me u mshefë sado pak mbas ndonji personazhi,"Lumi i Vdekun" mbetet nji vepër me përjetime prekse e me skena realiste. Edhe pse nën trysni, Xoxe guxoi me prekë erotizmin, bile mjaft të avancuem. I vetmi roman i RS ku dy të rij dashunohen dhe nji palë mbathje grash me gjak lahen në gjolet e Myzeqesë. Primat i hatashëm. Sepse në tanë atë letërsi të RS personazhet ishin qenie unisex, sterilë dhe shyrt e të salduem, puritanë që shumzoheshin me kubikë dhe që i kishin pritë, kur kishin lé, ose mbi lakna, ose te ndonji drandofill.
Fatmir Gjatës?
Fatmiri ka qenë prozator i mirë, por ka endë pëlhurë të politizueme e funksionale. Ka falsifikue ose nuk i ka njoftë të vërtetat. Trembja e tij prej çakamkut në Zurich tregon se nuk mjafton me qenë shkrimtar i zoti, por duhet me qenë edhe qytetar. Regjimi kishte problem me qytetarët ktu mbrendë, e i duheshin kur i çonte jashtë. Po qytetar nuk bâhesh a la minut.
Dhimitër Xhuvanit?
Dhimitri u shque te "Tuneli" për nji thellim realist. Por jo se doli nga klishetë e RS. Shum-shum mund të thuhet për tê se adoptoi ndonji tezë "revizioniste", ku personazhi zhvillohet simbas logjikash të mbrendshme dhe jo i telekomanduem. I trembun sa mâ s'bâhet, Xhuvani bani autokritikën me "Përsëri në këmbë", nji prozë e tipit bolshevik me personazhe që shkojnë pa veten e tyne, që e falin veten e tyne. Mirë që Xhuvani nuk u çue me thanë se unë kam dashtë me thanë se shoqnia shqiptare ishte uloke si Din Hyka. Dhimitri ishte i ndershëm intelektualisht, të paktën.
Tani të flasim pak për shkrimtarët e dënuar…si dhe sa i njihni historitë e tyre?
Kta shkrimtarë po na i tregojnë vetë historitë e tyne. Kemi raste shum të dhimbshme, por ndër ta ka edhe trafikantë identitetesh biografike, letrare dhe intelektuale. Unë mendoj se fjala "i dënuar" âsht fjalë që duhet ridimensionue. Të dënuem simbas meje janë të gjithë ata që për shkak represioni dhe censure nuk e shpërfaqën produktin e tyne letrar dhe mbeten gjatë pa u prezantue në publik. Ata që ju keni ndër mend janë të burgosun dhe mund të quhen edhe kshtu "shkrimtarë të burgosun". Shkrimtarët e dënuem janë të gjithë ata që, në lidhje me veprimtarinë e krijimtarinë artistike letrare, nuk gjetën hapsinë të shfaqen si të tillë. Po t'i hyjmë klasifikimeve simbas hollsive atëherë do të humbisnim në nji labirint fjalësh e lojnash fjale. Pra kemi shkrimtarë që e refuzuen letërsinë zyrtare edhe si estetikë edhe si pjesëmarrje. Ata u angazhuen në hartimin e nji letërsie tjetër si për kah parimet, si për kah orientimet estetike dhe teknike. Me ket akt ata banë dëshminë e refuzimit dhe të mospjesëmarrjes në falsifikimin e destinacionit të artit. Ndërkaq dalja e tyne në dritë mbas 90-ës na sjell edhe lajmin e gzueshëm se ajo letërsi ka qenë edhe cilsisht e zgjedhun.
Pra nëse RS ra dhe la nji vakuum të thellë, kjo letërsi, aniçka se minore në vllim, nuk e la letërsinë shqipe pa degën e saj të lirisë simbas shpirtit të saj tradicional
A besoni edhe ju se ata bënë kompromise me regjimin me shpresë se do t'i shpëtonin burgjeve, internimeve, më keq akoma ekzekutimeve..?
Einstein-i thotë se "kur vjen koha me mbrojtë jetën, na duhet të tërhiqemi". Në tortura dhe në rrethana ekstreme njeriu mund të mos rezultojë ai që mund të dëshirohej. Nji kundërshtar i regjimit më deklaronte me sinqeritet se ndihej me shum fat që jeta nuk e kishte vû në provë, dmth që nuk kishte ra në dorën e xhelatëve të regjimit. Unë mendoj se në trotura dhe sprovime njeriu ka nji rrethanë të madhe lehtësuese. Dhimbja njerzore âsht e respektueshme deri në justifikim të ligshtisë. Ndryshe âsht kompromisi për karrierë e ndryshe kompromisi sepse të dhemb mishi e kockat.
Si duhen shënuar akte të tilla kur të shkruhet historia e letërsisë së kësaj periudhe?
Para se gjithash na duhet të kryejmë punë me realizmin socialist. Të stabilizohen kriteret lidhë me rolin, efektet dhe funksionet e tij në jetën shpirtnore të vendit. Disa thonë se ka mbetë kjo punë kur të largohen natyralisht protagonistët e asaj stine. Unë mendoj se delikatesa nuk âsht e keqe, por na sot kemi nji produkt letrar të ri që krijohet për ditë dhe që, për fat të keq, ky produkt po lindet dhe gjallon nën hijen e nji letërsie të vdekun ose gati sa pa vdekë. Kujdesi për të ardhmen e ban urgjent katarsisin në ketë fushë, ku të gjithë do të thirren si të barabartë ndaj përkatsisë dhe si të ndryshëm për kah kontributet. Vazhdojnë me qenë ende lugë e parë autorë që janë ku e ku mâ poshtë se nivelet e veta gjatë diktaturës. Merren si modele dhe bile edhe si simbole. Kjo kulturë e riciklimit i vonon proceset e rikuperimit dhe tranzicioni po kushtëzohet prej jetësh që askush nuk do të dëshironte që të shuheshin, për me lejue proceset normale të kalimit të stafetës.
Në ç'pozicion është hierarkia e vlerave letrare sot? Si duhet të ishte?
Sot ende në krye të klasifikimit janë Kadare e Agolli. Mendoj se asnjeni as tjetri nuk mund të sundojnë letrat shqipe në epokën tonë. Monopoli që po e mbajnë me dhambë si dhe indiferenca mbytëse ndaj mâ të rijve, të cilët kanë ardhë në ketë fushë për t'i sht? para caqet e arritjeve letrare, nuk janë shêja shndeti të mirë për kulturën shqiptare. Sot kemi autorë që po ngrihen me dinjitet dhe kualitet. Mbajtja në kambë e idhujve të RS âsht anakronizëm, shterpsi dhe vorfni. U gzova kur mora vesht se Kadare do të pushojë se marri me letërsi. Mitet kanë aromë diktature dhe poshtnojnë kombet që i mbllaçkisin. Kultura shqiptare ka nevojë për nji flakje të lkurës së vjetër, për nji dalje nga vetja e konsumueme. Kultura shqiptare duhet t'u përkasë atyne që nuk kanë ende emën, por do ta kenë emnin, që nuk njifen gjithaq fort , por që do të njifen me siguri. Letrat shqipe kanë nevojë për pyllin letrar, jo për piramidat e sfinksat e nji stine që shkoi.
Primo SHLLAKU
Vuno,27.11.2011
Bottom of Form


Shkrimi eshte botuar ne suplementin "Rilindasi", te gazetes Shqiptarja.com, me 4 dhjetor 2011