Taisa Pisha: Puna shkatërruese
si e burgosur politike në Shqipëri

Brigadierja, Liza, menjëherë ndaloi pranë ngastrës sonë dhe priti komisionin. Ishte e bindur se thellësia te ne ishte brenda normës dhe se ne nuk do ta turpëronim. Komisioni u afrua, mati thellësinë në disa vende… gjithçka në rregull! Komisioni u largua i kënaqur. Edhe po të gjenin parregullsi më tutje, përshtypja e parë e ndihmonte brigadierin të merrej vesh me kontrollorët.

Por edhe brigadierja jonë nuk mbetej borxh; në rastin më të parë na ndihmonte të fitonim pak pará. Kjo për ne ishte me shumë vlerë; mund të blinim në dyqanin e kampit ndonjë ushqim, kryesisht sheqer, vaj, miell.

Por kishim edhe një detyrim tjetër, të rëndë dhe tejet të pakëndshëm. Ne punonim në fushë të hapur ose në kodra të zhveshura dhe “tualetin” duhej ta sillnim me vete. “Tualeti” ishte: 4 hunj të gjatë, ku lidhnim 4 batanije të vjetra. Këto i merrnim me vete nga kampi, me radhë, dy nga dy. Dhe nuk duhej vetëm t’i bartnim, por edhe ta “ngrinim”, ta ruanim mos binte “tualeti”, pastaj ta kthenim në kamp.

Marshonim në rresht dhe, në njërën dorë mbanim hurin e “tualetit”, në tjetrën kazmën ose lopatën.
Dora-dorës puna në fushë u bë e zakonshme. Ne u dobësuam ndjeshëm, lodheshim tmerrësisht, mezi çapiteshim deri në kamp, megjithatë ngriheshim çdo ditë dhe shkonim për të punuar në fushë. Kur ktheheshim duhej të sillnim, veç “këmbëve”, edhe kazmat, lopatat, belat, shatat, por edhe dru zjarri. Për ujë të nxehtë nuk bëhej fjalë, kurse ne do të laheshim, do të lanim ndonjë rrobë, por edhe do të gatuanim diçka.

Me ato që na jepnin në mensë, nuk siguroje dot forca për të punuar në arë. Nga kominoshe të vjetra qepnim çanta të mëdha, që i mbushnim me kashtë, shkarpa, rrënjë shkurresh. Të gjitha këto i bartnim në shpinë dhe i sillnim në kamp. Një ditë Sulbia, kur më pa të ngarkuar me çantën e madhe plot me dru, tha: “Në fillim Tajën e sillnim ne në kamp, pastaj ajo nisi të vinte vetë, pastaj vinte vetë, sillte dhe veglën e punës, kurse tani vjen, sjell kazmën a lopatën, por edhe dru”.

Ju shkrova më lart si na ndihmonin fshataret nga veriu. Si na mësuan të punonim. Për herë të parë në jetën time mora në duar drapër dhe zura të pres misër. Befas u dëgjua britma e Minës: “Nadire, merrja draprin, tregoji si punohet me të, se po na pret ndonjë këmbë”. Një ditë kur u ulëm për të ngrënë drekë, Nailja më pa që po përtypja bukë thatë në fushë, më dha gjysmë kokrre qepë dhe më tha: “Do mësohesh, mos u mërzit, gjithçka do të rregullohet. Edhe ne s’kishim gjë prej gjëje në fillim… Do mësohesh”… Këto fjalë ma ngrohën shpirtin.

Punonim në një arë të madhe, hapnim kanale kullimi. Duheshin hapur shumë kanale paralele, të fusje tuba në to, pastaj zhavorr, etj. Kanalet nisën t’i hapim nga ana më pranë rrugës. Për të hapur kanalin tjetër duhet të kapërceje të parin me lopatë apo kazmë në sup. Kjo për ne ishte e vështirë, sepse gjerësia e kanalit ishte mbi 1 metër. Por na vinte në ndihmë Hasimja. Ajo qëndronte pranë çdo kanali dhe na ndihmonte të kalonim në anën tjetër. (Hasimja ishte fshatare, vajzë e re, e fuqishme, shumë e bukur; e kishin burgosur, sepse kishte dashur të arratisej jashtë shtetit me të dashurin). E si ta harroj atë vajzë?! Në pjesën tjetër të librit do të shkruaj më hollësisht për këto gra kaq shpirtmira dhe kaq fatkeqe, që me ndihmën dhe solidaritetin e tyre na e zbukuronin sadopak realitetin e tmerrshëm.

Ju thashë, kampi ynë ndodhej në një kodër, përreth nuk kishte mure, por tela me gjemba; dukeshin kodrat, arat dhe rruga, që të sillte në kamp. Kodrat ishin jeshile thuajse gjatë gjithë vitit. Veçanërisht të bukura bëheshin në vjeshtë dhe në dimër, kur mbuloheshin me ngjyrat më të larmishme, nga jeshillëku i misrit dimërak, i fushave me pras, shkurreve nga më të ndryshmet dhe i bimëve të tjera!... Po kur dilnim në pranverë arave gjithçka lulëzonte. Të dehte aroma e luleve të verdha të brukës, gëmushat e trëndafilit të egër në ngjyrë rozë, lulëkuqet që vezullonin si drita të kuqe. Lulëzonin kaçubet e ferrave. Zverdhonin arat e mbjella me luledielli dhe grurë që kishin një aromë aq të këndshme. Lodheshim sa mezi qëndronim në këmbë, duart i kishim gjithë flluska dhe spica druri, por kur u afroheshim duajve të grurit, nga aroma e këndshme, sikur lehtësoheshim, sikur na e hiqte njeri me dorë lodhjen.

Veprimi shërues i natyrës ndaj plagëve të shpirtit të ndihmon për një çast të harrosh që marshon nën syrin vigjilent të rojave, që në çdo çast mund të të thërrasin me zë të vrazhdë, të të shtyjnë, apo të të godasin; që pas pak do të futesh në kampin e rrethuar me tela me gjemba, që je në burg, sepse ndihesh plotësisht nën pushtetin e një bukurie të paparë.

Puna në arë edhe na ushqente. Ju thashë se për realizimin e normës na paguanin nga pak dhe me ato pará mund të blije diçka në dyqanin e kampit, por kryesore ishin ato që mund të sillje nga ara. Shumë rrallë, me sa mbaj mend vetëm një apo dy herë, na lejuan të merrnim nga fusha pak kokrra patate gjatë vjeljes, ndërsa zakonisht… “vidhnim”.

Nga arat sillnim misra, patate, grurë, luledielli, ç’të mundnim dhe gjithçka të ngrënshme. Këto kishin shumë vlerë për ne, ishin ushqim, kalori, vitamina. Për t’i marrë ishte e lehtë, vështirë ishte t’i fusje në kamp, sepse një gjë e tillë ishte e ndaluar rreptësisht. Brigadat qëndronin me orë para portës, të gjithë kontrolloheshin me kujdes, në anë të rrugës ngriheshin pirgje me “mall të sekuestruar”; megjithatë, arrinim të fusnim jo pak.

Përdornim gjithfarë dredhish: qepnim xhepa të fshehtë të brendshëm në pantallona, bluza, çanta, fshihnim në çorapet, nën kapele, në vandakët e shkarpave. Në vandakët ishte kollaj të fshihje diçka dhe në fillim shumëkush këtë mënyrë përdorte, por shumë shpejt gardianet i ranë hilesë dhe filluan të kërkonin që t’i zgjidhnim vandakët. Gjatë vjeljes së lulediellit, unë dhe Vola sajuam diçka tjetër: merrnim një copë plastmase (copa të tilla të vjetra kishte plot nëpër kodra, sepse shërbenin si ambalazh gjatë punës), e mbushnim me fara luledielli, e mbështillnim dhe e fusnim në një copë tjetër plastmase, e cila shërbente si lidhëse e vandakut të shkarpave apo kërcejve të lulediellit. Me urdhër të gardianes e zgjidhnim vandakun, kurse paketën me fara nuk e gjenin, sepse ishte nën shkarpa e nuk dukej. Me gjithë kontrollet e rrepta, gjatë korrjes së lulediellit i gjithë territori i kampit mbulohej me një shtresë lëvoresh të farave.

Kur dola nga burgu dhe për herë të parë lexova novelën e Sollzhenicinit “Një ditë e Ivan Denisoviçit”, m’u bë se ajo qe shkruar për ne. E njëjta gjë, aq e përafërt, aq e ngjashme. Dhe s’ishte për t’u habitur; po ai kamp, po ai sistem, akuza të ngjashme, po ato probleme. Kryesore ishte që të përshtateshe, të dredhoje dhe të mbijetoje.
Fshataret na mësonin se si të mblidhnim barëra të dobishëm, cilët syresh duheshin zier, cilët mund t’i haje siç ishin. “Në pranverë duhet të hash jeshillëqe. Ato të pastrojnë gjakun”, - na thoshin ato. Çfarë nuk provuam atëherë: lëpjetë, gjethe lulëkuqeje, labotë, kolzë, çikore, luleradhiqe, dredhkëz. Njëherë, në fillim të pranverës, mblodhëm hithra të njoma dhe i hëngrëm të gjallë, pasi i shtypëm paraprakisht, që mos na digjnin. Hëngrëm shumë, sepse ishim të uritura dhe na u dukën shumë të shijshme, por të nesërmen na dhembi barku.

E diela ishte ditë pushimi, por nëse komandës së kampit i duheshin pará ose në fermë kishte ndonjë punë të ngutshme, na nxirrnin në punë. Ndodhte që 3-4 javë të punonim pa pushim të dielave. Por edhe kur rrinim në kamp, shefat do ta sajonin një punë për ne. Kampi ishte i ri dhe ne për një kohë të gjatë u morëm me rregullimin e shpateve shkëmbore të kodrave në territorin e tij. Ngritëm mure mbrojtëse, nxorëm gurë të mëdhenj, sheshuam tokën. Ndërtuam kuzhinën për vete. Shpesh na detyronim të shkriftonim dheun në brezin pranë telave me gjemba, na çonin për të marrë kashtë dhe të mbushnim rishtazi dyshekët, ose të sillnim qymyrin e shkarkuar nga kamionët, ose të sistemonim drutë stivë. Kjo ishte puna më e mirë, sepse pasi mbaronim, na lejonin të merrnim pak dru për vete. Të dielave shpesh na bënin kontroll. Na nxirrnin të gjithëve në oborr, ku qëndronim në pritje gjysmë dite.

Puna ime në fushë zgjati afër tre vjet. Këmbët m’u frynë, sa mezi ecja. Komisioni mjekësor, gjatë njërës prej vizitave të rralla në kamp, më vuri diagnozën “zgjerim i venave” dhe më kaloi në punë të lehtë. Me diagnozë të tillë, në fakt, s’duhej të punoja, vetëm të rrija në kamp. Mirëpo kjo ishte shumë e vështirë; çdo lloj pune sikur ta lehtësonte ekzistencën. Njëfarë pune ose detyre ta hiqte mendjen nga meditimet e mundimshme. Pastaj… ishte edhe ushqimi i fituar me punë…

Gjatë shumë viteve në kamp punova edhe në kopshtin tonë të madh, në ndërtim, në rregullimin e territorit të kampit. Ne mbillnim pemë, vishnim me bar shpatet e kodrave, rritnim lule. Punova në stallën e derrave, lava tualetet, kurse puna ime më e nderuar ishte puna si magaziniere dhe kameriere në mensë. (Kjo e fundit, për fat të keq, nuk zgjati shumë, sepse dolën edhe gra të tjera që e kërkonin). Kur punova pastruese, çdo dy javë duhej të lyeja me gëlqere të gjitha lokalet ndihmëse, muret mbështetëse, mensën. Nga një punë e tillë asnjëherë nuk më mbylleshin plagët në duar.

Në kamp ngritën një stallë derrash dhe filluan të mbanin derra. Bareshë caktuan Lizën, fshataren nga veriu, nga një fshat katolik. (Katolikët në veri të Shqipërisë rrisnin derra.) Liza ishte grua e heshtur, e pavarur, krenare, të gjitha i kuptonte. Kurrë nuk fliste për veten. Mua më vunë ndihmëse të saj. Banore e përjetshme e qytetit nuk kisha pasur ndonjëherë të bëja me kafshë të tjera, veç maces. Ditën e parë Liza më tha të kullosja tre derra të mëdhenj. E dija nga librat se derrave u pëlqen të zhgërryhen në baltë, prandaj i çova te një kanal rrëzë kodrës. Kur i pa, Liza vuri duart në kokë.

Mezi i lamë e i pastruam derrat dhe që nga ajo ditë nuk bëra më gabime të tilla. Pastaj Lizën e zëvendësoi një grua tjetër, Luçia, edhe ajo nga veriu. Ishte e re, e fortë, e mësuar me atë punë dhe i donte shumë derrat. Ama si njeri ishte e ligë, intrigante dhe spiune. Ne përpiqeshim t’i rrinim sa më larg. Në punë flisja vetëm atë çka na lidhte aty, asgjë tjetër. Kur ajo niste bisedë në temë të dyshimtë, unë hiqesha si e metë. Puna ishte e vështirë; kishim tufë të madhe. Bartnim dëngje me ushqim për derrat, thasë me bar, krunde, i zienim, pastronim edhe tharkun.

Derrat duheshin ushqyer, kullotur, pastruar, kurse gicat kërkonin kujdes të veçantë. Luçia i therte vetë derrat, i rripte dhe i copëtonte. Në këtë punë nuk e ndihmoja dot, madje largohesha sa të mundja nga vatha. Kjo më hiqte thelën e mishit, me të cilën ekonomati i kampit shpërblente Luçien për punën e mirë, por nuk bëja dot ndryshe. Dhe kurrë nuk mësova të ther derra. Në kamp mësova të bëj fshesa… kishte edhe të tillë punë. Ne e mbillnim vetë melin, pastaj bënim fshesa për vete dhe për t’i shitur.


 
Personeli i kampit
Jeta jonë në kamp varej plotësisht nga ekipi i komandës, oficerët e shërbimit, gardianët. Ata ishin shumë të ndryshëm, midis njerëzve të trashë, të vrazhdë e të poshtër, ndeshje edhe njerëz jo të këqij. Shpesh egërsia e mbikëqyrësve rritej nga frika. Ata të gjithë kishin frikë nga njëri-tjetri, kishin frikë edhe nga ne. Çdo veprim i tyre, çdo fjalë mund të shtrembërohej dhe të shërbente si motiv për spiunim.

Spiunllëku qe bërë normë në liri, kurse në organet, burgjet dhe kampet lulëzonte i harlisur. Jo më kot Enver Hoxha, në një nga fjalimet e tij të shumta u shpreh, që “ne duhet të shohim çdo raportim; edhe sikur ato të përmbajnë vetëm pesë për qind të vërtetë, çështja duhet t’i kalojë hetuesisë”.

   Në kampet e burrave personeli ishte shumë i egër, por midis tyre, vërtet rrallë, qëllonte të kishte edhe njerëz të cilët, edhe në kushte të tilla, rrekeshin të bënin të mira. Për një njeri të tillë shkruan në një vjershë të tij poeti shqiptar Maks Velo, i cili kaloi shumë vite në burg:
 
   Ti mban në gjoks teserën e partisë
   Me çka krenohesh, sigurisht,
   Por në gjoks rrihte dhe zemra jote e artë:
   Ti shpëtove disa jetë
   Dhe ne, ne të ruajtëm
   Nuk donim të të humbitnim.
 
 Kampi i grave dallonte për regjim pak më të butë. Dua të flas pak më gjatë për drejtorin e burgut. Ishte burrë i pjekur, ish-hetues. Ishte njeri i drejtë dhe nikoqir i mirë. Vuante nga zemra dhe pak kohë pasi doli në pension, vdiq.

Të burgosurat “me stazh” shpreheshin kësisoj për të: “Për nga pozicioni që ka, ky njeri nuk bën dot diçka të mirë për të burgosurit, por ajo që ka rëndësi është që nuk u bën keq atyre”. Kishte punuar shumë vite në organet e sigurimit dhe e kuptonte se gratë “armike” nuk kishin bërë ndonjë krim, por ishin viktima fatkeqe të regjimit dhe të kushteve. Ai nuk na lironte dot, nuk na e ulte dot dënimin, ama, ç’ishte në dorën e tij, e bënte.

Ai mund të lejonte një takim të gjatë më shumë, të të kalonte në punë të lehtë, t’u jepte ndonjë rrobë nevojtareve dhe shumë të tjera, të cilat në shikimin e parë dukeshin gjëra të vogla dhe pa rëndësi, por në kushtet e burgut peshonin shumë.

Drejtori ynë përpiqej të na e përmirësonte sadopak jetën; arriti që shtretërit prej dërrase të kampit, të mbushura me pleshta, t’i zëvendësonte me shtretër hekuri dykatësh, paçka se të vjetër. Na dhanë çarçafë për të rregulluar shtretërit… (ai e donte pastërtinë). Drejtori sillej mirë dhe me respekt me gratë e disiplinuara, të qeta, punëtore të mira dhe nuk i duronte dot imoralet dhe vjedhëset, që bënin sherr, nuk punonin, vidhnin. Ai nuk la pa ndëshkuar asnjë shkelje serioze të tyre, por asnjëherë nuk e çoi punën në rigjykim.

Në Shqipëri kishte vetëm një kamp grash. Në fillim ai ndodhej në qendër të vendit, pranë Qytetit Stalin (Kuçova e sotme). Kampi atje ishte i vogël, kurse gra të burgosura vinin vazhdimisht. Nuk mjaftonte uji, punë s’kishte. Për kampin e vjetër diçka di nga fjalët e grave, që kishin kaluar atje një pjesë të dënimit, i cili për shumicën e të burgosurave ishte shumëvjeçar. Kushtet atje kishin qenë shumë të rënda, gati si ato të burgut. U ndërtua një kamp i ri, në një vend larg qendrës dhe rrugëve kombëtare, pranë fshatit Kosovë të Lushnjes.

Në kampin e ri u shpërngulën në fillim të vitit 1977, pak para se të na sillnin ne në kamp. Drejtori ynë e donte shumë tokën, merrte vesh mirë nga punët e bujqësisë. Rreth kampit u çel një kopsht prej 3 hektarësh. Drejtori kujdesej për ujitjen e mirë të kopshtit, dërgonte për punë atje punëtoret më të mira dhe të fuqishme. Ne merrnim prej tij të tillë prodhim, sa gjatë gjithë vitit mund të furnizonim kuzhinën me perime (në kamp kishte rreth 600 të burgosura), madje edhe shitnim.

Rreth kolonisë mbollëm shumë pemë; plepa, pisha, pemë frutore, kurse në territorin e kampit ngritëm lulishte. Drejtori i solli vetë farërat dhe fidanët. Lulet i mbolli Nadja, unë e ndihmova. Sa kova ujë në ditë duhej të sillnim, sa dhé u gërmua! Rezultatet na kënaqën. Ne rritëm shumë lule të mira, trëndafila, karafila, lulekadife, krizantema, lule bozhuri dhe shumë lule të tjera të bukura. Ato nuk do t’i harroj kurrë.

Në ato kushte të tmerrshme të burgut, tej telave me gjemba, me roje të armatosur majë kullave, për ne, gratë e shkëputura nga familjet, burrat, fëmijët, me fate të gjymtuara, lulet për të cilat kujdeseshim ishin një qetësim i vërtet. Lulishtet ku mund të pushonim, të lexonim, të qepnim apo të thurnim gjatë kohës së lirë ishin si oaze në shkretëtirë, si një gllënjkë uji i ftohtë, bukuri, freski, gëzim.

 Siç shpreheshin keqdashësit, drejtori mund të fshihte interesat e veta. Nëse kampi kishte pamje të mirë, të pastër, të bukur, shefat e lëvdonin dhe ai zinte vende të para në shumë drejtime midis kampeve të tjera. Por ne s’donim të dinim, nëse kishte drejtori interesa të vetat apo jo. Për ne rëndësi kishte fakti që kampi ishte i pastër, me lule, me gjelbërim. Drejtori ua njihte mirë vlerën spiunimeve të burgut dhe në shumicën e rasteve i flakte ato në koshin e plehrave.

   Sa i mirë ishte drejtori ynë, e kuptuam kur ai doli në pension dhe në vend të tij sollën një “kalë karroce”, burrë zemërlig dhe inatçor. Ai i besonte çdo spiunimi, ulërinte, çirrej, na torturoi me kontrolle dhe gjithfarë privacionesh.

   Drejtorit të ri i pëlqente të llomotiste pranë telave me gjemba me vajzat e burgosura ordinere dhe të burgosurat gjysmë të çmendura, si Nusha. Me ardhjen e drejtorit të ri lulet tona u thanë dhe në kopsht nuk rritej gjë. Ne me shumë vështirësi arrinim të ushqenim disa kokë derra.

   Sipas rregullores, në kamp kishte dy shtëpiza të vogla për takimet. Njëra matanë telave, për takime të zakonshme, të shkurtra, ku gratë dhe vizitorët rrinin dhe bisedonin nën mbikëqyrjen e gardianëve. Tjetra ndodhej pranë portës, brenda territorit të kampit, për takimet 10-12 orëshe. Nganjëherë atje na lejonin të takonim vajzat, motrat, nënat… Shpesh takime të tilla i përdornin si shpërblime. Zakonisht takimet atje bëheshin nga mbrëmja deri në mëngjes, natën shtëpizës nuk mund t’i afrohej kush. Por drejtori i ri i anuloi krejtësisht takimet e gjata, kurse të zakonshmet bëheshin anës telave, pranë portës. Njerëzit rrinin në dy anët e telave dhe bisedonin në sy të dy gardianeve, shpeshherë nën shi të rrëmbyer apo në diell përvëlues. Jo takim, por torturë!...

Gratë gardiane të kampit ishin kryesisht vajza të reja nga fshatrat përreth. Nisur nga sjellja e tyre, kuptohej se drejtori i burgut i kishte zgjedhur dhe instruktuar me kujdes dhe ato silleshin të qeta me ne. Por edhe ne përpiqeshim t’u rrinim sa më larg, të mos hynim në biseda, për të mos ngjallur debate.

Disa prej gardianeve rrekeshin të përfitonin nga puna e të burgosurave, kërkonin t’u qëndisnim, t’u qepnim. Por kishin frikë se mos i kallëzonim, sepse shefat e ndalonin rreptësisht çdo lloj marrëdhënieje midis nesh dhe gardianeve tona, prandaj këto të fundit me shumë druajtje merrnin guximin të kërkonin ndonjë shërbim nga ne. Njëra prej gardianeve kishte qenë hajdute. Ne vumë re se gjatë kontrolleve humbnin sendet tona. Vjedhësen e pikasën, e kallëzuan dhe ne nuk e pamë më.

Më e egra mes gardianeve tona ishte Zela, e ligë, shpirtkeqe; e patëm trashëgim nga kampi i vjetër. Kur ishte ajo me shërbim, duhej t’i mbanim vazhdimisht veshët ngrehur. Ajo gjithmonë na spiunonte, na provokonte, na bërtiste dhe na ndëshkonte. Tek qëronim një kokërr patate me bishtin e mprehur të lugës prej alumini, ajo afrohesh tinës, të shante dhe ta merrte lugën. Mbeteshim pa lugë, duhet të gjenim një tjetër dhe ta mprihnim. Zela përpiqej të na ndalonte të bisedonim midis nesh në gjuhën ruse, por nuk i eci. Ne kundërshtuam me këmbëngulje, reaguam prerë, i thamë se s’ka të drejtë të na pengojë të flasim në gjuhën amtare. Kërkesës së saj nuk ia vuri më veshin njeri dhe ajo u detyrua të tërhiqej.



Redaksia Online
XH.K/Shqiptarja.com