Thelbi i krizës shqiptare më shumë 
 se ekzistenciale është kulturore

Përpara viteve 90-të duke qenë një vend i vogël, në Shqipëri nuk ekzistonte një art “underground” përkrah atij zyrtarit, sic mund të ndodhte në vende të tjera me po atë kontekst politik.

Dhe në këtë art zyrtar artistët dhe sidomos regjizorët dhe dramaturgët ishin të detyruar ta paraqisnin individin në një kontekst euklidian, dmth. në një botë ku e mira dhe e keqja ishin të ndara me thikë, gjë që sillte kontradita dhe fraktura të rënda në shoqëri, si në romanet e F. Kafkës, mjafton njëherë të kishe dalë para ligjit dhe ishe i mbaruar me gjithsej (shih. filmin “Dora e ngrohtë”), ashtu sic ishin te ndara me thikë e bukura dhe e shëmtuara, sepse mbi të dyja qëndronte dogma, gjë që duhet të ketë qenë shumë e rëndë për ata që kanë qenë realisht artistë.

Dhe ku mbi të gjitha ekzistonte një absolute metafizike që përfaqësohej nga ideologjia e partisë në pushtet. Ndërsa pas viteve 90-të kinemaja dhe dramaturgjia shqiptare u gjend sic thotë Sartri “e dënuar me liri”, dmth. u detyrua ta paraqiste individin në kontekstin e tij real, në një botë jo-euklidiane, pra në një botë ku e mira dhe e keqja përzihen me njëra tjetrën, ashtu sic përzihet e bukura dhe e shëmtuara, dhe ku nuk ekziston nje absolute metafizike por vetëm të vërteta lokale dhe fragmentare. Dhe ajo u tregua krejtësisht e pa aftë për ta pasqyruar këtë realitet të ri në të cilin u gjend individi.

Kur themi, realitet jo-euklidian, në pamje të parë mund të duket se po spekulojmë dhe po bëjmë lojë fjalësh, por ishin pikërisht disa pohime të gjeometrisë jo-euklidiane që shënuan për njeriun afrimin drejt disa të vërtetash që më parë gjykoheshin të pabesueshme, të papranueshme, dhe qenë një hap i madh përpara në njohjen e karakterit të ndërlikuar të qënies njerëzore. Jo pa arsye, novatorë të mëdhenj si Xhejms Xhojs apo Franc Kafka, përfshirë dhe vetë Dostojevskin ishin të ndaluar.

Për të ndaluar kështu aksesin drejt disa të vërtetash, që do ta cënonin në mënyrë të pandreqshme dogmën mesjetare që mbretëronte në art dhe letërsi, dhe për pasojë në të gjithë shoqërinë tonë. Ndoshta mund të mendohet se është më komode të jetohet, qoftë edhe vetëm me iluzion, në një botë euklidiane, por kjo s’është aspak e vërtetë sepse duam ta theksojmë mirë se ishin pikërisht disa pohime të gjeometrisë jo-euklidiane që shënuan afrimin drejt disa të vërtetash që më parë konsideroheshin krejtësisht të pabesueshme, krejtësisht të papranueshme, dhe qenë një hap shumë i madh përpara në njohjen e karakterit të ndërlikuar të atij që ne e quajmë shpirt njerëzor.

Dhe le të mos e harrojmë dhe aksiomen e Volterit se injoranca askurrë nuk e justifikon vetveten, vetëm e vërteta mund ta bëjë njeriun të lirë. Në fakt ndodhi ajo që i ndodhi Koprenikut dikur, kur pa dhe provoi mbi letrën e bardhë, se duke vënë tokën në qendër të sistemit diellor, vërtet zgjidheshin disa probleme, por duke vënë diellin në qendër, zgjidheshin akoma më shumë.

Në botën e mendimit perëndimor, i lidhur me këtë proces është ai që quhet revolucioni I madh Kopernikan I Kantit. Kanti shkruan: “Me Galileun dhe Torricelin, dhe gjithashtu me vetë Kopernikun, njeriu mësoi ta pyeste natyrën jo më si grekët e vjetër, si një nxënës që pyet me drojë mësuesin e vet, por si një gjykatës që detyron të pandehurin t’i përgjigjet”. Dhe ishte kjo që do të shënonte një pikë kthese në historinë e njerëzimit. Ashtu sic do të shënonte një pikë kthese në historinë e mendimit Kierkegardi, Nice dhe Dostojevski të cilët do të ndanin midis tyre lavdinë e nismëtarëve të një ere të re mbi antropologjinë e brendëshme të njeriut.

Sidomos mbas aventurës së stuhishme të Dostojevskit në letërsi, njeriu kurrë më nuk do të ishte ai I pari. Ashtu sic thotë dhe Karl Jaspper, Kierkegardi, Nice dhe Dostojevski sugjeruan një qëndrim të tillë ndaj ekzistences dialektika e të cilit, megjithëse ka kaluar më shumë se një shekull e gjysëm, është akoma e paqartë. Por ne duam të ngulim këmbë me forcë tek një ide, të pakët janë ata individë që kanë dalë nga shkolla e Kierkegardit , Nices dhe Dostojevskit dhe nuk kanë arritur në jetë atë që kanë qenë të programuar për të arritur që kur kanë qenë fëmijë.

Por ajo që duam të theksojmë është se kinematografia dhe teatri shqiptar nuk arriti dot aspak ta interpretonte në mënyrën duhur marrëdhënien e re që ishte krijuar midis individit dhe shoqërisë. Kjo për pasojë edhe se shumica e regjizorëve dhe krijuesve mbanin mbi supe një formim kulturor dhe intelektual krejtësisht gjysmak dhe mediokër. Ne shpresojmë, që ky shkrim të hedhë sadopak dritë mbi këto kordinata të reja në të cilat ndodhet individi sot, duke e bërë më të qartë rrugën krijuese për regjizorët, skenaristët, dhe dramaturgët shqiptarë të filmit dhe teatrit.

Sepse është pikërisht kinemaja dhe teatri ato që duhet të na thonë me zërin e tyre buçitës se nga vijmë, pse jemi këta që jemi, dhe ku duam të shkojmë. Sepse ne ngulim këmbë që kriza e shoqërisë shqiptare gjatë këtyre viteve të tranzicionit nuk ka qenë ekzistenciale më tepër se c’ka qenë kulturore. Dhe ka qenë një krizë aq e rëndë, sa arriti deri në atë që Antoine Artaud e quante “fragmentarizim të fatalitetit”. E njëjta gjë që i ndodh një njeriu që drogohet për një kohë të gjatë. Dhe njeriu në Shqipëri ishte droguar jo pak, por për gati 45 vjet me rradhë me një humanizëm pervers.

Dhe ketu duhen kërkuar rrënjët e asaj barbarie të paparë që shfaqëm pas viteve 90-të apo pas vitit 97-të.
“Atomizimi” i individit në shoqërinë post-moderne është një plagë e madhe sidomos për shoqërinë tonë. Vuajtja ekzistenciale nuk është shkaku, por pasoja e një implozioni  kulturor.

Megjithatë duhet thënë se pati disa arritje serioze qoftë për të hedhur dritë me vërtetësi artistike mbi të kaluarën brenda “perdes së hekurt”, sic ishte filmi “Kolonel Bunker” (K.Cashku), apo për të pasqyruar me lirizëm poetik fatin e individit në kufijtë e atij sistemi absurd, sic ishte filmi “Trishtimi i Zonjës Shnajder” (P. Milkani), qoftë për të dhënë me forcë poetike pështjellimin shpirtëror të tranzicionit, sic ishte filmi “Tirana viti 0” (F.Koci). Por pa dyshim një hap i madh përpara ishte filmi “Pharmakon” (J.Shanaj), ku regjizori ka ditur shumë mirë që ta ndjekë personazhin e vet në rrugën e tij në kërkim të të vërtetës dhe lumturisë në një kontekst jo-euklidian, dmth. në një botë ku e mira dhe e keqja përzihen me njëra tjetrën.

Gjë që po ta përkthenim në një dialektikë të thjeshtë njerëzore do të thoshim me plot gojën se hija i përket jetës me po ato të drejta që i përket dhe drita, ashtu si dhimbja i përket jetës me po ato të drejta sa edhe lumturia. Në fakt ndodh si në një tablo, e cila nuk ti lëshon figurat e veta nqs. nuk janë pikturuar në të dhe hijet. Por ajo që mund të quhet vlera më e madhe e këtij filmi, është se solli për herë të parë në kinematografinë shqiptare frymën e vjetër rebele të ekzistencializmit.

Sepse c’është ekzistencializmi në thelb? Në mënyrë fare të thjeshtuar dhe të përgjithshme mund themi se është “ndjeshmëria njerëzore që kthehet në një revoltë kundër shoqërisë”. Për herë të parë në qytetërimin perëndimor, që nga vdekja e Sokratit me gjithë simbolikën dhe alegorinë e fuqishme që ajo mbarti, ndjeshmëria njerëzore u kthye në një revoltë kundër shoqërisë. Bile në një revoltë të organizuar kundër shoqërisë, sic ndodhi me revolucionin e studentëve në Francë në 1968-ën.

Të shkretët studentë, mendonin se do të shpëtonin boten. Në fakt nuk e shpëtuan por e ndryshuan, pavarësisht se nuk mund të themi dot për më mirë. Me revolucionin e studentëve në Francë në 1968-ën, shoqëria perëndimore kalon nga shoqëria e disiplinës në shoqërinë e eficencës. Kështu dhe për pasojë depresionet e individit nuk vijnë më nga një gabim i dikurshëm që nuk gjen dot ngushëllim si pasojë e kontekstit shoqëror, por nga fakti në është apo jo eficent në funksionin që kryen. 

Ne jemi të sigurtë se kinemaja shqiptare do ta gjejë më në fund gjuhën e saj, rrugën e saj, për të dalë nga tranzicioni i stër-zgjatur, regjizorët e rinj të filmit dhe teatrit do dinë ta shpalosin me kurajo talentin e tyre artistik në kontekstin historik dhe shoqëror specifik në të cilin ndodhemi. Prandaj duam të ngulim këmbë edhe një herë me forcë tek idea se është marrdhënia dhe komunikimi ndër-njerëzor ai që duhet emancipuar dhe kuruar për të bërë të mundur emancipimin e vetë individit, dhe pikërisht arti dhe kultura janë ato fenomene që udhëheqin dhe emancipojnë vetë komunikimin ndër-njerëzor.

Dhe aq më tepër sot kur nuk mund ti besojmë më kurresesi moralit, që s’është gjë tjetër vecse një instikt, apo më mirë të themi “triepb” impuls. Është impulsi I solidaritetit që inkurajon ruajtjen e species, dhe që është në konflikt me impulsin e lirisë individuale.Niçja me të drejtë thoshte: “Arti është metafizikë, morali jo”. Në fakt ashtu si Leon Tolstoi, që kur e shet moralin përmes Bezuhovit dhe Levinit tek “Lufta dhe Paqja” dhe “Ana Karenina” është në mënyrën më të thjeshtë hyjnor, bile është akoma më hyjnor se ai I vetmi filozof I “Shkollës se Athinës” që u hyjnizua, Epikuri, me gjithë “Teorinë e tij të Lumturisë”.

Bëhet i rëndomtë pikërisht kur fillon ta shesë moralin për hesap të vet, dhe bëhet aq banal sa fillon dhe hedh baltë edhe mbi Shekspirin duke e quajtur shkrimtar të dorës së tretë. Ai moral që shitet si qëllim në vetvete kompromenon rëndë dhe kryeveprën e tij të fundit “Ringjallja”, megjithëse “Ringjallja” mbetet një kryevepër, pjellë e një gjeniu, nga më të mëdhenjtë që kanë shkelur këtë tokë.

Nice edhe një herë thotë: “Nuk ekzistojnë fenomene morale, ekzistojnë vetëm interpretime morale të fenomeneve” (shih. Gjenealogjia e moralit). Për ta sqaruar më mirë pozicionin tonë po i drejtohemi edhe një herë Hajdeggerit i cili shkruan: “Duke thirrur vazhdimisht logjiken jepet përshtypja sikur dikush po hyn i ciltër brenda mendimit, kur, në fakt, ai e ka refuzuar atë. Te mendosh kundra “logjikës” nuk do të thotë të thyesh një shtizë në favor të jologjikes, por vetëm të rimendosh logosin dhe thelbin e tij, i cili u shfaq në agimin e mendimit tek Platoni dhe Aristoteli, themeluesi I llogjikës”.

E hapëm këtë parantezë duke iu referuar edhe një herë një prej filozofëve më të rëndësishëm të qytetërimit perëndimor sepse duam të jemi fare të qartë në qëndrimin tonë, sepse duke I hequr moralit ato atribute që ka pasur deri tani nuk po kërkojmë aspak të thyejmë një shtizë në favor të shëmtisë njerëzore dhe amorales, por të ri-interpretojmë [logosin] ashtu sic u shfaq në agimin e mendimit me Platonin dhe Aristotelin.

Bashkë me “logjikën” dhe “fizikën”, “etika” u shfaq për herë të parë në shkollën e Platonit.
Para kësaj kohe mendimtarët nuk njihnin asnjë “logjikë”, as një “etikë”, dhe asnjë “fizikë”. Dhe megjithatë, mendimi I tyre nuk është as jo-logjik dhe as imoral, përkundrazi ata e mendonin {physis} natyrën, me një thellësi dhe një gjerësi që asnjë fizikë e mëpasshme nuk mundi ta arrinte. Tragjeditë e Sofokliut kanë në esencën e tyre një {ethos} thelb njerëzor, shumë më të fuqishëm se leksionet e Aristotelit mbi “etikën”.

Dhe në fakt jetojmë në epokën post-aristoteliane dhe “pas morale”, dhe sa më mirë të përshtatemi me këtë ide aq më shpejt do ti hedhim hapat tona drejt qytetarisë europiane. Vetëm nëpërmjet artit ne mund të dalim nga vetvetja dhe të dimë se cfarë shikon një tjetër nga ky univers, që nuk është i njejtë me tonin. Sepse njerezit janë të prirur të jenë përtacë dhe të druajtur. Ata fshihen pas zakoneve dhe opinioneve. Thellë brenda tij cdo njeri e di se jeton në këtë botë njëherë të vetme, si dicka unike, dhe se asnjë rastësi, sado e cuditshme, nuk mund ta bëjë bashkë edhe një herë një unitet, një pluralitet, një shumicë të tillë kurioze dhe të shpërhapur.

Njeriu e di këtë, por e fsheh këtë dije si një ndërgjegje të keqe. Përse? Nga frika e fqinjit të tij, i cili ngul këmbë tek tradita dhe fshihet mbas saj.
Por çfarë është ajo që e detyron individin njerëzor të ketë frikë prej të afërmit të tij, të mendojë dhe të veprojë sipas modelit të turmës dhe të mos jetë i kënaqur me veten tij? Një ndjenjë turpi ndoshta, në disa raste të rrallë.

Por, në shumicën dërrmuese të rasteve, është dëshira për rehati, inercia, shkurt ajo prirje përtacie për të cilën flasin Platoni, Aristoteli dhe Frojdi. Njerëzit madje janë përtacë më tepër se c’janë të druajtur, dhe ajo së cilës i frikësohen më tepër, janë problemet me të cilat do të ndesheshin nëse do të silleshin me ndershmëri të pakufizuar dhe haptazi.

Vetëm artistët e urrejnë këtë jetë të ndyrë të sjelljeve të huazuara dhe duke zbuluar të fshehtën e ndërgjegjes së keqe të gjithsecilit, principin se cdo qënie njerëzore është një cudi unike, ata guxojnë të na tregojnë se qënia njerëzore është ajo që është, deri në fijëzën më të hollë; ata madje na tregojnë edhe më shumë, që në këtë konsistencë të unicitetit të saj, kjo qënie është e bukur dhe e vlefshme për të menduar rreth saj, sic është një roman, dhe e mrekullueshme, sic është cdo vepër e natyrës.

Dhe thellë në veten time unë e refuzoj mendimin e Platonit, Aristotelit dhe Frojdit se ajo është e plogët dhe dembele. Sepse ndoshta ka të drejtë Ivan Karamazovi tek “Vëllezërit Karamazov” [F.M. Dostojekskij] kur thotë se: “Nuk ishte Zoti që krijoi Njeriun, por Njeriu që krijoi Zotin, prandaj Njeriu është i Shenjtë”.
Në fund do të donim tu drejtoheshim të gjithë atyre studentëve  18 – 20 vjecarë, sidomos të filmit dhe teatrit, me shikimin e ndezur flakë drejt së ardhmes, sepse e pafundme është vetëm e ardhmja e cila kumbon përjetësisht, që mbetet përjetësisht e re dhe që është në kërkim të përhershëm, kërkim i përhershëm që quhet jetë.

Nuk ekziston në jetë kënaqësia, sado e fortë qoftë, nuk ekziston një liman i qetë lumturie familjare, nuk ekziston asgjë në këtë botë që të mund të konkurojë me bukurinë e fiksuar në veprat artistike, asaj bukurie të përjetëshme dhe të qëndrueshme. Dhe kur i lexon apo i shikon ato, provon një ekstazë të tillë dehjeje lumturie sa duket se koha ndalon. Dhe vërtet, edhe në jetë ngandonjëherë njeriu sheh disa rreze të asaj bukurie dhe lumturie të papritur dhe dehëse, po ato zhduken shpejt, më shpejt se ajo reja e kalimtare që e përpin dielli.

Është e pamundur t’I ruash ato rreze, ashtu sic e ruan bukurinë dhe lumturinë që rrjedh prej tyre arti i lartë, të gdhendura përgjithmonë nën vulën e një ideje [forme] të përjetëshme. Një pjesë shumë e madhe e filozofisë së jetës mund të përmblidhet në principin e Aristotelit “Gjej demonin tënd dhe masën e tij”, në kuptimin që njih vetveten derisa të zbulosh demonin [vyrtytin] tënd, dhe brenda ketij vyrtyti shpërhapu sa më shumë që të jetë e mundur duke ruajtur ekuilibrin.

Në greqishten e vjetër fjala daimon demon, rrjedh nga fjala eu-daimonia lumturi. Është pikërisht në ushtrimin dhe përmbushjen e demonit të tij, që njeriu gjen lumturinë. Dhe për Kierkegardin është sinqeriteti, serioziteti dhe fanatizmi me të cilin njeriu ndjek demonin e tij, rrugën e tij të jetës, ajo që përbën dhe masën më të saktë me anë të së cilës matet liria e një individi. Vetëm arti mund të jetë ai shoqërues i përkryer dhe besnik i rinisë drejt arratisë, sepse arratia e rinisë nuk është mungesë, por kërkim dhe tension eksplorues, dinamik, përfytyrues dhe fantastik. 

 Jo. Jeta është e pamundur ta zhgënjejë njeriun. Nga dita në ditë ajo mund të bëhet gjthnjë e më e pasur, më e dëshirueshme dhe më misterioze, që kur te ne ashtu ngadalë dhe natyrshëm mund të vijë mendimi se ajo mund të jetë një eksperiment për ata që i janë përkushtuar njohjes, e jo detyrim, fatalitet apo besim. Jeta si instrument njohjeje, me këtë mendim në zemër, mundet jo vetëm trimërisht të jetohet, por edhe gëzueshëm të qeshet. Vërtet liria është e drejtë universale e gjithsecilit, por vetëm njeriu i iluminuar mund të jetë realisht një njeri i lirë.

Arti është drita e shpirtit tonë, protesta jonë shpirtërore, përpjekja jonë e guximshme për ti treguar domosdoshmërisë natyrore vendin që i takon. Sepse domosdoshmëria natyrore vërtet e sjell njeriun në jetë, por nga ana tjetër ajo është krejt indiferente ndaj nevojës së individit për lumturi. Dhe njeriu jo vetëm duhet të jetë i lumtur, por njeriu e ka për detyrë të jetë i lumtur, sepse duke qenë i lumtur është dhe i mirë.

Larg asaj psikologjisë famëkeqe të turmës dhe masave, sipas së cilës ai do të jetë gjithmonë i detyruar të sakrifikojë pjesën më të madhe të lumturisë së tij, për pak siguri. Gjithmonë e më larg atij konformizmit të urryer të kopesë, sepse sic thotë dhe Frederik Nice tek “Kështu foli Zarathustra”: “Njerëzit sapo shndërrohen në kope, nuk dëshirojnë vecse një gjë, një një kafshë që tu prijë”, 45 vjet diktaturë dhe 23 vjet demokraci e dëshmuan më së miri këtë.


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 4 Tetor 2015

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)