Viti i Skënderbeut/Poetë botërorë
për Heroin e Kombit Shqiptar

Fillimi i Rilindjes europiane në shekullin XVI njeh si një nga kulmet e veta të lulëzimit edhe botimin në latinisht të veprës së Barletit "Histori e Skënderbeut" më 1508-1510. Shumë shpejt vepra e humanistit shqiptar do të bëhej objekt studimi për historianët italianë, gjermanë e francezë dhe pas përkthimit të saj në gjuhën gjermane (1533), vepra do të shënonte edhe një botim origjinal në gjuhën frënge nga Jacques de Lavardin (1576).

Kjo vepër jo vetëm njohu disa ribotime radhazi në Francë në shekujt XVI-XVII, por u bë edhe vepra bazë për përkthimin e Barletit në krejt gjuhët evropiane, anglisht, spanjisht, portugalisht, suedisht e me radhë, deri në polonisht, si dhe shërbeu si burim frymëzimi për një letërsi dhe art të mirëfilltë të epopesë skënderbejane, në krejt gjinitë letrare, poezi, novelë e roman, por edhe në opera e opereta, e sidomos në artin e fuqishëm të pikturës e grafikës, ku lulëzuan portretet e Heroit kombëtar shqiptar dhe të figurave të rëndësishme të historisë kastriotine e shqiptare.

Nga ana tjetër vepra “Histori e Skënderbeut” e Barletit dhe e francezit Jacques de Lavardin, për vlerën e saj të çmuar, u përshëndet që në fillim nga poetë me emër të kohës, që ishin njëkohësisht edhe humanistë të shquar të Rilindjes europiane, latinistë, profesorë, retorikë, oratorë, si Vincentius Petrus Regulus e Patavinus Dominicus Alegzenano, e mbi të gjithë nga Pierre de Ronsard, i konsideruar “Princ i Poetëve” dhe “Poeti i Princërve të Plejadës franceze.

Njëmbëdhjetë poemat dhe poezitë për Skënderbeun nga autorë të shquar botërorë që po botojmë këtu përfaqësojnë në fakt tre epoka të ndryshme historike: periudhën e Rilindjes europiane me Gabiele Faernon e Luigi Groton, etj.; periudhën e luftës për pavarësinë greke në fillim të shekullit XIX, kur shkëlqyen Boçari me arvanitasit e tij dhe kur Bajroni përjetësoi shqiptarin historik të Skënderbeut me fustanellën e gjatë karakteristike; dhe më në fund periudhën e fillimit të luftës për pavarësinë shqiptare me Ligjen e Prizrenit dhe kur De Rada i shkruante Lamartinit të madh e Dora d’Istria në Amerikë i kërkonte Longfellout, poetit kombëtar amerikan, të shkruante për lavdinë skënderbejane. Fakti është se nga Rilindja europiane e gjer në ditët e sotme, figura e Skënderbeut ka qenë dhe mbetet simbol i përhershëm frymëzimi i vargut të ëmbël lirik e poetik.

LAVARDIN Jacques de (shek. XVI).

Gjergj Kastrioti Skënderbeu, emër i pavdekshëm, shenjtëruar në tempullin e Kujtesës. 

Pjesë nga Parathënia drejtuar Fisnikërisë franceze.

Do hasni këtu një Princ fetar, zemërbardhë, luftarak, armatosur me besë e zell të pabesueshëm, një ushtar besnik, unanim, i bindur. Do vëreni një bindje aq të përkryer të disiplinës ushtarake, sa fitoret e papërfillshme dhe bëmat e të tjerëve do t'ju duken më pak të denja për adhurim. Është këtu jeta e Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur nga turqit Skënderbe, Mbret i Shqipërisë, emri i pavdekshëm i të cilit është i denjë, pa kurrfarë kundërshtimi, për t'u shenjtëruar në tempullin e Kujtesës, përmbi, rastësisht, të gjithë të tjerët të rekomanduar kalorës e kampionë të Jezu Krishtit, prej tij gjallëruar në do vise të Levantit përballë sektit  të Mehmetit, ku ai, më se një herë ka shfaqur krejt cilësitë dhe prerogativat e lëvdueshme, sikurse janë besimi, forca, zhdërvjelltësia trupore, shkathtësia mendore dhe praktikimi i armëve, zbatuar me një këmbëngulje aq të pazakontë sa bëmat e tij i tejkaluan meritueshëm, mund të thuhet, vetë misionet e paracaktuara; dhe prej tyre, unë nxora e mora, sipas historisë së vërtetë, shkrime nga ata që kanë folur, në mënyrë të veçantë nga Marin Barleci, Prift, lindur në Skutari të Shqipërisë, që mendova ta kem si ekzemplar e patron kryesor, si autor që, tek njihet për shumë zotësi e vërtetësi, për shumë seriozitet e gojëtari, meriton vend ndër Historianët latinë më në zë të shekujve të shkuar. [...]

VINCENTIUS,  Petrus  Regulus (1519-1581).

Poemth në ballinën e librit të Barletit për
“Historinë e Skënderbeut”, Romë, 1508-1510.
Skënderbeu, rrufe do t’ju shfaqet!
Lexuesit:

Armiqtë e besimit të shenjtë, 

Përballë armëve ngadhënjimtare

Shfaqur Apostolike,

U mposhtën nga ligjet,

Në ndeshje me ata prijës të lartë mahnitës,

Që u admiruan aq shumë.

Skënderbeu, rrufe do t’ju shfaqet,

Shpirtmadh përherë në veprim

Aq të domosdoshëm e dimë,

Kur turqit e egër aq shpesh bënë masakra.

Besimin te Venediku s’e humbi ndonjëherë; 

Si luan, i erdhi në ndihmë aq mirë,

Në emër të miqësisë,

Kur edhe vetë emri i tij

Me sa duket, do të thotë në gjuhën turke

Aleksandër i Madh,

Lexues mik, Përshëndetje. 

PATAVINUS, Dominicus Alezegnano (shek. XVI).

Poemth në ballinën e librit të Barletit për   

“Historinë e Skënderbeut”, Romë ~1508.

Një gjeni i lartë, me gjak të ndritur.

Me krenari të flasim, se ja ku lexuesi veprën

E një gjeniu të lartë po përshkon,

Emrin autori gjer në yje ia çon,

Skanderbegu, me gjak të ndritur lindi,

Me shpirtmadhësi u shfaq, ky prijës bëmash heroike,

S’binte më poshtë nga Kamiliusi në madhështi, 

Cezari i pamposhtur nuk i afrohej dot për trimëri

Të madhit të Epirit, që aq ndritshëm ngadhënjen.

Krenar jam për bëmat e larta të këtij princi të paparë.

AMADIS, Jamin (1540-1593).
Skënderbeu, në radhën e Perëndive.
(Odë në librin e Lavardinit "Histori e Gjergj Kastriotit, të mbiquajtur Skënderbe, mbret i Shqipërisë").

[...] I lumtur them bredharaku

Që Inditë shkon të kërkojë,

Që majë valëve endet,

A mbi tokë rendet.

Dëshira është zjarr i bukur,

Pa të, gjithçka do të ish e humbur.

Por, kush nga fisnikja dëshirë

Ndjen guximin e përtërirë,

Kush nga dashuri shembullore

Mbron tokën amëtore,

Ai është njeriu i lumturive,

Është i përzgjedhuri i Perëndive.

Virtyti në thelb përmban veprim,

Emulacion e nderim;

Fatlumi virtyt

Veprimin e keq e mbyt,

Siç na e mëson Skënderbe kjo tëndja histori.

Pas kujt të kapet, virtyti e di.

Dhe Skënderbeu gjithë trimëri,

I denjë për Përjetësi,

Gjak i kulluar mbretërish të Epirit,

Sikur të mos kish zgjedhë jetën në liri,

Ashtu si stërgjyshërit e tij,

A do qe vallë sot në radhën e Perëndive?

RONSARD, Pierre de, (1524-1585).
(Sonet në librin e Lavardinit "Histori e Gjergj Kastriotit, të mbiquajtur Skënderbe, mbret i Shqipërisë").                      

O nder i shekullit tënd !

O shqiptar prej fatit sjellë !

Epiri veç në kuaj është i pasur,

Të aftë çmimin për t’ia zhvatë zemrës Olimpiane;

Pale në burra luftëtarë, gjak i

lashtë i të cilëve,

Krenohet që del i guximtë, prej trimit Akil.

Pirron kam për dëshmitar që shfarosi plot qytete,

E për varr pati murin e lashtë argjin,

Dhe Skënderbeun, fitimtar ndaj popullit skit,

Që nga tërë Azia dëboi Ungjillë.

O nder i shekullit tënd ! O shqiptar prej fatit sjellë !

Dora tënde, turqit mundi plot njëzet e dy herë,

Tmerr i radhëve të tyre, llahtarë e kështjellave të tyre;

Dhe prapë, i vdekur do ishe, prej fatit përpirë,

Sikur vepër fort e zgjuar e të diçmit Lavardin,

S’do kish ringritur bëmat e tua, vdekjen tek ta mposhti.

CHRESTIEN, Florient (1541-1596).
(Poemth në librin e Lavardinit "Histori e Gjergj Kastriotit të mbiquajtur Skënderbe, mbret i Shqipërisë").
Përkushtim: “Për Fisnikun Lavardin, Fisnik i Plessis-Bourrot, Fisnik fort i diçëm e i virtytshëm, mbi "Historinë e tij të turqve”.
Francez, imito Skënderbeun!

Nuk mundem, Lavardin, të rri -

Para bëmave lavdiplotë, të trimit Epirot,

Para virtytit të tij famëmadh,

Që ti na e dhe plot shkëlqim me këtë Histori,

Të bukur e të dëlirë -,

Pa qortuar më parë frëngjit tanë,

Trima të tërbuar;

Pa hequr thellë në shpirt për atë çka mund të kishim bërë ne më mirë,

A të paktën mos të harrojmë

Që sado pak territore do mund të kishim liruar

Nga i huaji Barbar, i fuqishëm e ngadhënjimtar.

I mjeri ti francez, në këtë liri servile,

Që këmbëngul ethshëm në luftën civile,

Shndërroje mjerimin tënd

Me anë të kësaj Historie;

Imito Skënderbeun dhe turp të të vijë

Që pabesi e Barbarëve

Të la në prapavijë,

Vepro në të kundërt, në qofsh

i Krishterë,

Dhe me sadopak vlerë.[...]

FAERNO, Gabriele (1510-1561).
« Sul sepolcro di Scanderbeg » in Paolo Giovio,  « Gli elogi Vite brevemente sceritte d’huomini illustri di guerra  antici e moderni… »  [Në varrin e Skënderbeut, sipas librit të Pal Jovit « Shkurtore e jetës së njerëzve të shquar të luftës, të lashtë e modernë »],  Pascia, 1559,  f. 120, përktheu nga origjinali  Moikom Zeqo  1. 

Midis të gjallëve, ti përherë

me më shumë lavd e nder.

Brenda varrit tënd o Gjergj krejt u mbyll

Shkatërrimi i turqve dhe vetë mbrojtja e Epirit.

Por kockat e tua të shenjta pa marrëveshje kurrfarë

Në shumë vende u shpërndanë e depërtuan kudo.

Se gjymtyrët e tua heroike varri dot s’i mbajti,

Të dhunuan e varrin hapën armiqtë e tu.

Menduan se të çbënë – por si vetë emri yt i madh

U ndez Lavdia, që në botë u hap e u përhap.

Sepse duke e lënë këtë botë papritur,

Trupi yt ra pre e armiqve të egër,

Që hak donin të merrnin – por ishe ti që hak ndaj tyre more!

Sepse Virtytin që e ruan e ta jep varri,

Të tjerët ta hoqën – por kjo gjë e pazakontë,

Përherë të fali midis të gjallëve më shumë lavd e nder!

GROTO, Luigi 2 (1541-1585).
 « Dell'Invittissimo Scanderbeg, in Gl' illustri e gloriosi gesti & vittoriose imprese contra Turchi del Signor Don Giorgio Castriotto detto Scanderbeg, principe d'Epiro3, Venetia, 1591. [Bëmat e shkëlqyera e të lavdishme dhe ndërmarrjet fitimtare të bëra kundër Turqve nga zoti Gjergj Kastrioti i quajtur Skënderbe, princ i Epirit].

Skënderbeu i pamposhtur.

Poemë për Skënderbeun nga Luigi Groto,

I verbëri i Adrias.

Aleksandër i Ri, jo i të hershmit Orient,

Por i të Madhit Sundimtar të të sotmit Orient,

Që shkëlqen gjithë krenari me ngadhënjimet e tua,

Plot guxim të paepur në bëma të shumta,

Kur tjetrit Aleksandër shkëlqimi i ka rënë, 

Dhe penë lakmon i fuqishmi grek.

Ti jo, për Homer' pa sy s'ke nevojë,

Që, për varg të rremë, ja ku po e përgënjeshtroj.

I përtërirë veç je me bëmat e tua dhe kurorën e shenjtë,                                                 

Që kurrkush aq mirë s'do mund t'i përmendë,                                                                                                                                         

Veç Engjëllit vetë, i gatshëm t’i ndrij e rinoj,                                           

Ai Engjëll fatlum që të pa e zbuloi,                                                                                                    

Të tillë Hero mes të lashtëve të tu, lum ai!

Aq i lartë e i ndritur, mes stërnipash, s'ka si ti!

SPENSER Edmund (1553-1599).
Sonnet in "Histoire of George Castriot, surnamed Scanderberg, King of Albania...". Newly translated out of French into English by Z.I. Gentleman, Imprinted for W. Ponsonby, 1596.

I madh në emër, i madh në forcë e pushtet,

Në altar të fitores zuri vend plot dinjitet.

Përse më kot e kaq fort Lashtësia u dashka mburrur,

Me monumente të moçme kreshnikësh mbrujtur,

Dhe tërë ata heronj të hershëm që botën çmerisnin,

Me bëmat e tyre edhe fëmijët i tororisnin?               

Që veç mrekulloheshin kur himne u këndoheshin,

Tek këqyrnin statujat kolose plot dalldi,

Mbi harqe triumfesh ngritur në ajri,

Piramida gjigande që edhe qiejt sfidonin.

Po ja, erdh' Një, që kohë e mëvonë në dritë e nxori,

Me më të mëdhenjtë e të mëdhenjve i përngjashëm doli,

I madh në emër, i madh në forcë e pushtet,

Në altar të fitores zuri vend plot dinjitet.

Tmerr për turqit, gjëmë e llahtarë për të pafe,

Bëmat e tua ky libër larton, O Skënderbe.

D’AUBIGNÉ, Théodore Agrippa (1552-1630).
“Les Tragiques”, [Tragjiket], Paris, 1615, f. 07.
Sa shumë luftëra, sa shumë bëma, sa shumë lavdi!

Princër, që villni mëshirë të ndyrë,

Drejt qiellit ktheni kurrizin, drejt ferrit fytyrë;

Këtu, skllevër ju shohim tek mbretëroni,

Po as vetë nuk dini në do humbisni a do fitoni,

Këngët tuaja veç në tempuj buçasin,

Kur hundët të thyeni, lakejtë do ulërasin;

Sa herë mashtroni, gjithçka e bëni përshesh,

Po kur Zoti inat t’ju marrë, me gjak do t’ju veshë; [...]

Kështu, Skënderbeut iu rrëmbye fëmijëria

Nga të këtillë mësonjës, iu robërua lumturia

Në saraje mbushur gjithë ëmbëlsi;

Për qumësht thithi t’Orientit madhështi,

Myfti pas myfti, veshët ia grinë plot llafollogji,

Me bëma Mehmetësh dhe me do plakash mrekulli;

Por gjykim i tij i shëndoshë mposhti çdo kotësi,

Gjysmëhënat shpalosur i përbuzi gjithsesi,

(Po dhe armët që përkulnin tokën mbarë)

Që në emër të perandorit hapnin varr,

Për çdo kope të hallakatë e të ngratë.

Prijës u bë për ata që e njihnin pak.

Por sa shumë luftëra, sa shumë bëma, sa shumë lavdi,

Që kushdo mund t’i lexojë plot habi.

Për çdonjë nga krijesat tona qielli po ngushtohet,

Bujari e tij përherë po pakësohet,

Vetë soji ynë do ishte plot madhështi,

Sikur çdo mëmë e shekullit të mos kish mëkati.

BYRON, Gordon George (1788-1824).
 “Childe Harold's pilgrimage” 1812-1818,  [Shtegtimi i Çajld Haroldit], Kënga XXXVIII, Varianti frëngjisht nga A. Regaut, vëll. 1, Paris 1874, f. 73-74

Shqipëri, o nënë burrash të rreptë.

Vargje monumentale që e bënë të njohur në Perëndim Shqipërinë dhe shqiptarët, para luftës për pavarësinë e Greqisë, ku shqiptarët luajtën rol madhor e madhështor.

Kënga XXXVIII

[...] Tokë e Shqipërisë, ku lindi Iskanderi, [Aleksandri i Madh]

Tundim i rinisë, fanar i t’urtëve,

Po  ku lindi edhe i përngjashmi i vet krenar, [Skënderbeu]

Që armiqtë tmerronte me bëmat kreshnike.

Shqipëri, lejomë të ulë sytë e mi

Mbi ty, o nënë burrash të rreptë, që u dhe jetë!

Kryqi po bie, minaretë po ngrihen,

Dhe gjysmëhëna e zbehtë ndrin lugajave,

Përmes pyjesh plot selvi në rrethinë të çdo qyteti.

LONGFELLOW, Henry Wadsworth (1807-1882)
 “Skanderbeg, Tales of a Wayside Inn”,[Skënderbeu, Histori të një Hani Afër Udhës], Sudbury, Massachusetts, 1863, shqipëruar e botuar nga At Fan S. Noli, Libraria Popullore, Boston Mass. 1916.

(Fan S. Noli: "Kjo vjershë është nofta më e bukura që është shkruar në një gjuhë të huaj për trimin tonë kombëtar dhe meritonte vendin e parë në mes të vëllimeve që kam nër ment të nxier në shesh për këndonjësit shqiptarë"- 1916).4 – Kjo vjershë u shkrua nga Longfellow, i konsideruar si poeti kombëtar amerikan, nën nxitjen e Dora d’Istrias gjatë takimit me të në Amerikë.

[Po japim më poshtë vetëm episodin e kthimit të Skënderbeut në Krujë pas luftës së Nishit, nën penën e Longfellow].

Skënderbeu – Yll mëngjesi i Shqipërisë.

Nga Kështjella shpejt ka rënë

Flamuri me gjysmë-hënë

Edhe populli shikon

Që në vent të tij valon

Flamur’ i Skënderit n’erë

Shkab’ e Zezë me dy krerë.

Dhe një thirrje lart u-ngrit,

Se çdo zemër e çdo shpirt

U-mërzit nga Turku i lik,

Që e bëri atë Krujë

Zi, murtajë dhe rrëmujë.

Ay zë me gas me bujë

Q’oshëtin nga brek në brek

Është: “Rrofsh, o Skanderbeg!”

Ja kështu Skënderi trim

Mori Krujën me rrëmbim

Dhe lajma u-përhap

Si një flagë, si një zjarr 

Q’i fryn era në behar

Dhe qytetet afër e lark,

Thotë Ben Isa Ben Miri

Në Qitap të tij fakiri       

“Binin m’atë lehtësi

“Që zë burri veshn’ e tij.”

Shenime:
1 Këtë sonet e ka përkthyer më parë në gegërishte shumë të bukur edhe studiuesja Ledi Shamku me rastin e 541 vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar (Dy tingëllima për Skënderbeun,"Gazeta shqiptare", 18 janar 2009).

2 Ky poet e dramaturg i shquar i Rilindjes italiane (1541-1585) është quajtur ndryshe  i Verbëri i Adrias dhe ka shkruar poemën e famshme autoreferuese "Qani sytë e mi! " Pikërisht, një handikap të tillë të rëndë, ai e përmend edhe në këtë sonet të shkëlqyer për KryeTrimin tonë Gjergj Kastrioti, kur merr në mbrojtje Homerin pa sy që e "akuzonin" se nuk kishte shkruar një varg të vetëm.

3 Është fjala për veprën e Dhimitër Frangut Comentario de le cose de' Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d' Epyro [Komentar për punët e Turqve  dhe të zotit Gjergj Skënderbeut, princi i Epirit], vepër e cila ka njohur rreth njëzet botime e përkthime në vitet 1539-1545, si dhe më pas, më 1560-1654. Vepra është përkthyer në shqip nga Hysen Hidri në vitin 2000 (Shtëpia botuese Globus R.), dhe më 2007 nga Lek Pervizi (Arbëria).

4 Në parathënien e tij, Noli vë në dukje ndër të tjera se këtë poemë, ai e ka "përkthyer lirisht… dyke u-përpjekur të mos largohem shumë nga teksti dhe dyke përdorur masën dhe rithmin e këngëve tona popullore."

Në botimin e kësaj poeme, Noli jep edhe burimet nga është frymëzuar kjo vepër e poetit kombëtar amerikan Longfellow, duke vënë në dukje si burim kryesor "Historinë e Skëngerbeut" të Barletit. MAURIN Paul, në studimin e tij Les sources de l'oeuvre de Henry Wadsworth Longfellow, [Burimet e veprës së Henri Longfellou-t], Paris, 1913, f. 526-534, nxjerr në pah edhe një autor tjetër si burim frymëzues i kësaj poeme, dhe konkretisht Rabinin  COHEN Joseph ben Joshua ben Meir (Ben Isa Ben Miri – e shqipëron Noli emrin e tij), që shkroi në shekullin XVI nën titullin Sepher dibre Hajamin [Libri i Fjalëve të Ditëve] kronika të gjata dhe mjaft të errëta për bëmat e mbretërve të Francës dhe princërit e dinastisë së Turkut Otoman.

Kjo vepër u përkthye në anglisht nga Bialloblotzky dhe në këtë përkthim Longfellou gjeti Skënderbeun, një episod nga jeta e heroit shqiptar Gjergj Kastrioti. Na duhet të vërejmë se ai huazoi prej tij fjali të tëra si dhe rendin e vetë rrëfimit që ai bën. [...] Longfellou shfaq një interes të veçantë për faktin që Kruja ishte qyteti ku më parë komandonin etërit e Heroit. Dhe këtu ai tregohet origjinal." Gjë që vërteton, për mendimin tonë se ai e njihte në thellësi figurën e Skënderbeut nëpërmjet veprës së Barletit.

Shënojmë më në fund se ishte pikërisht DORA D'ISTRIA ajo që nxiti Longfellow-n të shkruante për Skënderbeun gjatë takimit të tyre në Amerikë, kur "e grishi" të shkruante vargje për Heroin kombëtar të shqiptarëve.

Marrë nga libri: “Skënderbeu, Album-Antologji, 1413-2017”

d.c./shqiptarja.com