Në historinë e tranzicionit shqiptar, pak figura lanë një gjurmë aq të thellë dhe të qëndrueshme sa Fatos Nano.

Ekonomist, ideolog, reformator dhe një nga politikanët më kompleksë të periudhës postkomuniste, Nano mbetet emri që identifikohet me rilindjen e së majtës shqiptare dhe me themelimin e Partisë Socialiste si forcë moderne socialdemokrate.

Ai ishte një nga ata politikanë që, dashur apo jo, e kanë përcaktuar mënyrën se si Shqipëria e kuptoi demokracinë, pushtetin dhe kompromisin.

Fatos Nano lindi më 16 shtator 1952 në Tiranë, në një familje të lidhur me artin dhe kulturën.

I ati, Thanas Nano, ishte drejtues i Radio Tiranës, ndërsa familja e tij bënte pjesë në rrethin intelektual të kohës.

Ai u diplomua në Fakultetin e Ekonomisë në Universitetin e Tiranës për Ekonomi Politike, përpara se të kryente specializime jashtë vendit, përfshirë një periudhë kërkimore në Vjenë.

Përvoja austriake i hapi një horizont të ri, në një kohë kur Shqipëria jetonte ende brenda izolimit ideologjik.

Nano u bë pjesë e një brezi të rrallë ekonomistësh që kuptuan domosdoshmërinë e hapjes dhe reformimit, shumë përpara se politika të ishte gati ta pranonte këtë.

Në dhjetor 1990, në prag të rënies së diktaturës komuniste, ai u emërua Sekretar i Përgjithshëm i Këshillit të Ministrave dhe më pas zëvendës kryeministër për Reformat Ekonomike.

Në fillim të vitit 1991, presidenti i kohës Ramiz Alia e ngarkoi me detyrën e kryeministrit të qeverisë tranzitore që përgatiti zgjedhjet e para pluraliste të 31 marsit.

Ishte një moment historik, ku Nano do të hynte për herë të parë në skenën e madhe politike si një teknokrat i kthyer në reformator.

Në qershor të vitit 1991, në Kongresin e 10 të Partisë së Punës, ndodhi një prej kthesave më të mëdha të politikës shqiptare.

Ishte Fatos Nano ai që mori përsipër të transformonte një parti të diskredituar nga e kaluara në një forcë të re, të majtë, me vizion evropian.

Nën drejtimin e tij, Partia e Punës u shndërrua në Partinë Socialiste të Shqipërisë.

Ai i dha kësaj force një identitet të ri ideologjik, duke e afruar me vlerat e socialdemokracisë perëndimore dhe duke krijuar lidhjet e para me Internacionalen Socialiste.

Por rruga e tij nuk do të ishte e lehtë.

Në vitin 1993, qeveria e Sali Berishës e arrestoi me akuzën e shpërdorimit të ndihmave humanitare gjatë kohës që kishte qenë kryeministër.

Dënimi me 12 vjet burg, i konsideruar nga shumë si politik, e shndërroi Nanon në një figurë simbol të opozitës.

Ai u mbajt pas hekurave për gati katër vjet, periudhë gjatë së cilës vazhdoi të udhëheqë Partinë Socialiste përmes komunikimeve të fshehta, letrave dhe analizave të dërguara nga burgu.

Përkrahësit e tij e shihnin si një figurë të persekutuar, ndërsa kundërshtarët si një rival të rrezikshëm që duhej mbajtur jashtë loje.

Në mars të vitit 1997, kur vendi u përfshi nga kriza e skemave piramidale dhe kolapsi i shtetit, Nano u lirua.

Vetëm pak muaj më vonë, pas fitores së zgjedhjeve, ai u rikthye në postin e Kryeministrit.

Një njeri që kishte dalë nga burgu rikthehej me votë të lirë për të drejtuar vendin.

Ajo që dukej e pamundur, u bë simbol i transformimit të vetë Shqipërisë.

Në vitet 1997-1998, Nano udhëhoqi një qeveri që kishte për detyrë të rindërtonte institucionet, të kthente rendin dhe të orientonte vendin drejt stabilitetit.

Ai e konsideronte veten reformator të një shteti të rrënuar dhe ndonjëherë, në fjalët e tij publike, ironik ndaj politikës kaotike që e rrethonte.

Më vonë, në vitet 2002-2005, Nano do të rikthehej edhe një herë në krye të qeverisë, duke konsoliduar pozitën e tij si një nga figurat më të fuqishme të së majtës moderne shqiptare.

Në vitin 2005, pas humbjes së zgjedhjeve, Nano u tërhoq nga drejtimi i PS-së.

Ishte një largim i qetë, por jo përfundimtar.

Ai mbeti në skenë si një figurë e rëndë simbolike, një referencë për të majtën dhe një zë kritik ndaj çdo devijimi ideologjik.

Për shumëkënd, trashëgimia e tij është ajo e njeriut që e nxori të majtën shqiptare nga hija e diktaturës dhe e vendosi në rrugën e socialdemokracisë evropiane.

Për të tjerë, ai ishte një politikan kompleks, shpesh kontradiktor, që bashkonte intelektin me polemikën dhe karizmën me ironinë.

Përtej politikës, Nano ishte një figurë publike e pazakontë për kohën.

Ai nuk e fshehu kurrë jetën e tij kulturore, pasionin për muzikën, leximin, filozofinë apo jetën urbane.

Ishte duhanpirës i pandreqshëm, adhurues i muzikës së The Beatles dhe i humorit fin, tipare që e bënin një figurë të veçantë në elitën politike të tranzicionit.

I martuar me bashkëshorten e tij të hershme, baba i dy fëmijëve, Nano ishte gjithmonë një njeri që kërkonte të ruante kontrollin mbi fatin e vet, edhe në kohët më të errëta.

Të njohurit e afërt e përshkruanin si njeri reflektiv, besnik dhe me kujtesë të gjatë – një tipar që e ka ndihmuar ta mbijetojë politikën shqiptare më shumë si strateg sesa si demagog.

Sot, kur emri i tij do vijojë të përmendet me respekt, por edhe me debat, është e pamundur të kuptosh historinë e së majtës shqiptare pa figurën e tij.

Fatos Nano mbetet një gur themeli i politikës pas ’90-s: njeriu që nuk mohoi të kaluarën, por kërkoi ta transformonte atë në bazë për një të ardhme demokratike.

Një lider që e jetoi pushtetin si art dhe burgun si provë. Dhe që, në fund, u shndërrua në një nga figurat më të rëndësishme dhe më kontradiktore të Shqipërisë moderne.