Ishte tetori i vitit 1987. Në Tiranë, mes mijëra njerëzve që jetonin ditët e mbrame të diktaturës, një shkrimtar enigmatik, që askush nuk ia njihte veprën, madje që pakkush mund ta dinte se ai shkruante, përpiqej të merrte një vizë për në Itali.

Pas arsyes zyrtare për të vizituar motrën e tij të vetme atje, fshihej një plan i fshehtë që vetëm ai e dinte.

Synonte të kalonte në fshehtësi një roman që ai e kishte shkruar në italisht për ta botuar matanë detit e për t’i zbuluar botës historinë tragjike të shqiptarëve nën diktaturë.

E shkruar me një kaligrafi të imët dhe e ngjeshur në pak fletë, e fshehur me kujdes nën tabanin e çantës së udhëtimit, vepra e tij arriti t’i shpëtonte kontrollit doganor, duke kapërcyer me sukses pengesën e parë.

Por a do t’i gjente dot rrugët për ta botuar? A do t’i mjaftonin ato pak ditë të vizitës së tij në Itali për ta deshifruar dhe lënë dorëshkrimin gati për botim? A do ta zbulonte regjimi këtë akt disidence? A kishte shkruar vepra të tjera dhe ku i fshihte? Si dhe kur punonte për këto vepra dhe pse ato u zbuluan vetëm pas vdekjes së tij në vitin 1993, në një valixhe plot me dorëshkrime?

Kjo është vetëm një copëz e një historie të patreguar të shkrimtarit, kimistit dhe poliglotit Robert Prifti, i cili guxoi dhe e sfidoi regjimin me një kolanë veprash që vërtet nuk i botoi sa qe gjallë, por përmes tyre la dëshminë e një qëndrese të rrallë intelektuale.

Robert Prifti

Robert Prifti ishte poliglot, njohës i 8 gjuhëve të huaja dhe kimist me profesion. Përgjatë viteve të diktaturës ai u njoh si mësues i disa lëndëve shkencore, si dhe i gjuhëve të huaja. Por në më shumë se 4 dekada të diktaturës, gjatë të cilave ai jetoi, kishte shkruar një varg veprash në prozë dhe poezi, të gjitha në gjuhën italiane, vepra për të cilat nuk kishte njohuri as familja e tij.

Kjo krijimtari, e zbuluar rastësisht pas vdekjes së tij të beftë në tetor të vitit 1993, fillimisht nga i biri Edgari e më pas edhe nga lexues të një rrethi më të gjerë, do të shpërfaqte në publik profilin e një shkrimtari me kurajë të rrallë intelektuale dhe njëkohësisht një histori të rrallë krijimi dhe qëndrese.

Jozef Radi: Robert Prifti është ende një figurë enigmatike e terrenit letrar shqiptar.

Jozef Radi: Duke qenë se një autor zgjedh një gjuhë të huaj për të shkruar veprën e tij, automatikisht vepra e tij përjashtohet nga të qenit vepër letrare e një vendi që ka një gjuhë të caktuar. Ky është paradoksi më i madh që përfaqëson Robert Prifti, dhe nisur nga vlera që përfaqëson vepra e tij, rrethet letrare, sidomos qarqet dhe klanet letrare funksionale në këtë vend, e kanë pasur shumë kollaj ta përjashtojnë për faktin e thjeshtë se ky njeri nuk ka zgjedhur gjuhën shqipe për ta shkruar veprën e tij.

Jozef Radi: Për ta thënë të vërtetën dhe për të mos u rrezikuar nga e vërteta, zgjedh dy elemente shumë të rëndësishme: zgjedh gjuhën për të artikuluar jo një vepër, jo dy vepra, jo tri vepra, por një sasi të konsiderueshme veprash që mund të numërohen 8–10 të tilla. Dhe në të njëjtën kohë zgjedh misterin e njeriut asket, që gjithçka mund të përfytyrohet, por shkrimtar nuk ka arritur ta përfytyrojë askush në realitetin në të cilin ai jetonte.

Robert Prifti lindi në Korçë më 15 dhjetor të vitit 1925, në një familje rrobaqepësish. Prindërit e tij, Ilia dhe Angjelina, së bashku me dy vëllezërit dhe motrën, u shpërngulën në Tiranë kur Roberti ishte vetëm dy vjeç dhe gjithë fëmijërinë dhe rininë e hershme do ta kalonte në Tiranën e viteve ’30–’40, i mbrujtur me ajkën e kulturës shqiptare të atyre viteve dhe në klimën e një familjeje të paqtë e të kulturuar.

Edgar Prifti: Ishin 6 veta: nëna, Ilia – babai i Robertit, Angjelina – mamaja e tij, Andromaqi apo Andro – motra e madhe e tyre, Harallambi apo Llambi – vëllai tjetër që ishte pas Andromaqit, Themistokliu ishte vëllai i tretë dhe Roberti që ishte vëllai më i vogël i tyre.

Edgar Prifti: Një familje që vërtet rrezatonte mirësi, edukatë, dashuri dhe që unë e kam përjetuar që kur kam qenë fëmijë vetë. Ishim pothuajse natë për natë te familja e tyre, sepse ishin te Pazari i Ri dhe kishin shtëpinë; ne e kishim te rruga “Bardhyl”, pak më tutje, dhe gjithmonë kalonim, përshëndeteshim, luanim diçka dhe unë e kam ndier veten shumë, shumë mirë tek ajo familje. Ishin të dy rrobaqepës, rrobaqepës me shumë vlera. Njëri ishte i madhi, Llambi, ishte në byronë e projektimit të rrobaqepësisë te farmacia, te ish-Profarma, NISH Profarma. Vëllai tjetër ishte te salloni Moda. Të dy, usta Llambi, usta Misto. Dhe një edukatë vërtet shembullore u dhanë edhe fëmijëve të tyre.

Robert Prifti u rrit në këtë klimë familjare, ndërkohë shkollimin e kreu në gjimnazin e Tiranës, duke vijuar më tej për biokimi.

Edgari rrëfen se pas Luftës, i ati punoi për disa vite si kimist në Institutin e Kërkimeve Shkencore, ku njohu edhe bashkëshorten e tij të ardhshme, Luigjina Kodhelin, me të cilën e lidhte jo vetëm bota shpirtërore, por edhe trashëgimia e saj familjare me rrënjë të forta patriotike.

Pikërisht asaj periudhe të hovëve rinorë i përkasin edhe krijimet e para letrare të Robert Priftit, disa poezi në gjuhën shqipe dhe më pas, si e prerë me thikë, gjithçka tjetër që ai shkruan vjen në gjuhën italiane.

Edgar Prifti: Ai ka filluar në vitet ’50 të shkruajë disa poezi në shqip dhe pastaj e pa, d.m.th., të pamundur që ai të botonte diçka këtu, kështu që e kaloi pastaj të shkruante vetëm në italisht.

Jozef Radi: Fillimet e veta letrare i ka me dy letra dashurie. Unë mendoj kështu. Ka dy letra dashurie që ia ka shkruar gruas së tij ose të dashurës së tij, se në atë kohë, në vitin 1952, ai ishte 27 vjeç.

Jozef Radi: Ai ka bërë një pamflet të pikëpamjeve dhe horizonteve dhe bindjeve të veta, se çfarë kërkonte, çfarë shihte dhe çfarë mund të bënte. Dhe nuk është duke iu drejtuar një gruaje ose një femre, është duke iu drejtuar një institucioni mbrojtës, si t’i drejtohej një shenjtoreje.

Jozef Radi: Për të qenë një ideal shtytës për misionin që ai do t’i vendoste vetes. Kërkonte një grua për të krijuar një model se si gruaja mund ta mbrojë një burrë me dashuri për atë që ai ka vendosur të realizojë në jetë.

Kjo është njëra nga letrat e kësaj periudhe. Mban datën 27 gusht 1952. Roberti ia drejtonte Luigjinës, që e thërriste me përkëdheli Xhixhinko:

“Mendoj, ose më mirë të them, meditoj, Xhixhinko. Duke medituar, shikoj brenda meje. Tek unë po ndodh një transformim. E ndjej, po e ndjek në çdo anë të zhvillimit të tij.

Drejtoj vështrimin tek e ardhmja, tek vepra ime. Nuk e marr në konsideratë veprën time. Më duket qesharake kjo vepra ime, që kufizohet në këtë fjalë të vetme të varfër.

Megjithëse i burgosur i kohës në këtë të tashme, pjesë të jetës sime, përpara meje po përvijohet në trajta më të përmbledhura, më të pastra, një simbol.

Simboli që duhet të këndoj unë për njerëzimin. Pse atëherë? Për një detyrë modeste, për një detyrë apo më tepër për një borxh.

Tek unë fle gjithçka, përveç qeshjes time, qeshja ime e lehtë, ironike, në ndonjë rast tekanjoze, por ama një qeshje e shkujdesur prej fëmije që, kur hesht, rikumbon me një kundërkohë, ndaj meje dhe ndaj të tjerëve. Por megjithatë është e imja, sepse po të mos ishte e imja, një tjetër nuk mund të kishte qeshur kështu.

Pa këtë qeshje, pa këtë lëkundje në aventurat e ligësisë së mendimit, pa buzën time që shpërfill, pa vozitjen time në fëmijëroren, si do mundesha të mbijetoja, si do mund ta kishte duruar shpirti im i harlisur këtë rregull të ideve që na imponohet?

Ti je shumë e shtrenjtë për mua dhe dua që të jesh e tillë.

Je e shtrenjtë, sepse si një flatër mbrojtëse ti duhesh të mbulosh shpërthimin e ndjenjës time kundërshtare ndaj shoqërisë që na imponohet dhe nuk duhet t’ia lësh të kuptojë asnjeriu, përveç vetes, flakën që digjet tek unë.

Por kujdes, Xhixhinko! Megjithëse e di që kujdesi është i rrënjosur në shpirtin tënd, ti mos ia zë frymën flakës time me mbulimin e tepruar, por lër të depërtojë një rrymë ajri, e nevojshme për ta mbajtur atë ende të ndezur.

Por duhet të mendosh edhe për veten. Nëse do tregosh dobësi, dhe duke menduar për të mirën në këtë dobësinë tënde, në mënyrë të pandërgjegjshme do të mbetesh e lënduar, do të humbasësh...”

Edgar Prifti: Roberti ka qenë 27 vjeç kur e ka shkruar këtë letër, më 1952, në gusht, dhe duket sikur i thotë çfarë është në gjendje të bëjë ky person për veten e vet për të ngritur kokën këtu mes mjerimit. Donte diçka, vlonte në shpirtin e tij, donte të bënte, sepse e dinte fare mirë si ishte ai sistem. E dinte nga eksperienca e Bashkimit Sovjetik se çfarë tmerri do të ishte, me ato gulagë, me ato shpërngulje që bënin, me ato internime që bënin Lenini e më pas Stalini. Ai i dinte fare mirë këto.

Luigjina ishte streha perfekte shpirtërore ku ai mund të ligjëronte idetë e tij, revoltën, kundërshtitë, mëdyshjet dhe zhgënjimet me të cilat ai përballej çdo ditë. Tek ajo strehë ai shihte tipare të një shpirti të ngjashëm me të tijin. Sfondi i historisë së familjes së Luigjinës dhe aspiratat e idealeve patriotike të të atit gjithashtu ishin një forcë tërheqëse drejt saj.

Edgari ndalet dhe e kthen rrëfimin pas në kohë, duke zbuluar paksa historinë e rrënjëve familjare të nënës së tij.

Rrënjët shqiptaro-gjermane të Luigjinës

Edgar Prifti: Prejardhja familjare e mamasë lidhet së pari me një zhvendosje, po ta themi kështu, të gjyshes sime, Maria France, lindur në Gjermani, në krahinën e Sudeteve, krahinë e cila më vonë iu aneksua Çekosllovakisë. Maria kreu gjimnazin në Vjenë, në kohën e lulëzimit të Perandorisë Austro-Hungareze. Ajo lindi në 1894 dhe erdhi me një mision ndihmash, u dërgua nga perandoria, sepse Austro-Hungaria, dhe Austria sot, e ka shumë për zemër Shqipërinë dhe aty njohu gjyshin, gjyshin Luigj Kodhelin.

Edgar Prifti: U martuan, bënë katër vajza. Vajza e madhe, Rozmaria, që mbeti gjallë; Klarina, që në moshën 17-vjeçare vdiq; Gisela e treta, që vdiq në moshën as dyvjeçare; dhe Luigjina e vogla, mamaja ime, e cila mori edhe emrin e gjyshit tim, Luigjit, Luigj Kodhelit: Luigj – Luigjina. Edhe ajo mbeti në jetë.

Edgar Prifti: Luigji kishte mbaruar për financë në Itali. Në moshën 23-vjeçare, direkt pas studimeve, vjen dhe merr pjesë në betejën e Malësisë së Madhe. Në moshën 25-vjeçare është anëtar i delegacionit të parë shqiptar të atdhetarëve në Trieste, në vitin 1930, kur diskutoheshin të drejtat e vendit tonë me pjesëtarë të tjerë si Fan Noli, Hilë Mosi, Fuat Bej, nuk e di, është një listë e tërë. Ishte edhe Luigj Kodheli me ata.

Edgar Prifti: Më 5 janar të vitit 1928 emërohet inspektor i përgjithshëm i Kryesisë së Republikës, ku kryetar Republike ishte Ahmet Zogu, dhe tetë muaj më vonë, pasi Zogu vetëshpallet mbret, vazhdon të jetë inspektor i përgjithshëm i oborrit mbretëror. Në një kalim që bëri në lumin e Kirit në këmbë, për të inspektuar veriun, ai merr një pneumoni të fortë. Mbretëria e çon në Davos, në Zvicër, ku edhe sot është klinika për mushkëritë. Nuk arrin, nuk e kalon dhe la amanet që ta varrosnin në Shkodër.

Pas këtij momenti, bashkëshortja gjermane e Luigjit, Maria, vendos të vijojë jetën e saj në Shqipëri dhe të fokusohet në rritjen dhe edukimin e dy vajzave të saj.

Edgar Prifti: Gjyshja ime, Maria, 36-vjeçare në atë kohë kur i vdiq i shoqi, mbeti e ve, me dy vajza të vogla, vazhdonte të rrinte në Shqipëri, kur mund të shkonte në Gjermani te njerëzit e vet. Pra gjyshi dhe ajo vetë sigurisht e donin Shqipërinë, donin të kontribuonin për Shqipërinë dhe këtë e pasoi pastaj edhe te fëmijët e vet.

Vendosja e regjimit komunist e gjen Luigjinën në moshën e studimeve. Ajo do të shkëlqejë në shkollë dhe shpejt do të jetë një prej shkencëtareve të para shqiptare që do të kontribuojë në vendin e saj.

Edgar Prifti: Mamaja, Luigjina Kodheli, apo Prifti, u dërgua të studiojë në Sarajevë për inxhiniere agronome. Pas 6 muajsh kthehet bashkë me të gjithë studentët e tjerë, sepse u prishën marrëdhëniet me Jugosllavinë në vitin 1948, dhe u dërgua pastaj i gjithë ky grup që u kthye; dikush në Çeki, në Poloni e në këto vendet e ish-demokracisë. Dhe mamasë i qëlloi që të studionte në Rumani.

Siç shpjegon Edgari, në shënimet biografike që ka lënë e ëma, Luigjina, ajo shpjegon se si në Rumani iu desh të jepte brenda një viti të gjitha provimet e dy viteve shkollore dhe të gjitha në gjuhën italiane, e po ashtu edhe diplomën e mbrojti në sezonin special, jo në verë, por në dimër, dhe shkruan: “për t’i ndihmuar atdheut sa më shpejt”.

Edgar Prifti: Bëri laboratorin e parë të mbrojtjes së bimëve. Është edhe një rast interesant, se mamaja, në një kohë që ishte Peço Kagjini zëvendësministër i Bujqësisë, mamaja ishte, e kishin caktuar drejtore të Arsimit Bujqësor në ministri dhe dikur e propozuan ta bënin ministre, por për ta bërë këtë hap duhej që mamaja të bënte kërkesën për t’u bërë anëtare partie, gjë që ajo nuk donte ta bënte dhe s’mund ta bënte, sepse atëherë gërmoheshin biografitë dhe do t’ia nxirrnin ç’ishte babai i saj. Por u shpreh se nuk e shihte veten të aftë për t’u futur në parti dhe do të punonte në këtë drejtim. Dhe iu shmang kështu, avash-avash, kësaj dileme dhe këtij momenti që mund t’i kishte kushtuar edhe asaj.

I tërhequr, në heshtje dhe në vetmi...

Vitet ’50 duket se kanë lënë shenjë të fortë në jetën, karrierën dhe krijimtarinë letrare të Robert Priftit. Ai nis të punojë si arsimtar në shkollat e mesme, duke dhënë mësim në lëndët e shkencave natyrore dhe në gjuhë të huaja. Por një hije përndjekëse, që nuk i shqitej, synon ta largojë sa më larg kryeqytetit.

Edgar Prifti: Pastaj filloi të japë edhe mësim në shkolla të ndryshme të kryeqytetit. Së pari e caktuan më 1951 në Peshkopi, ku Kallata, vajza e dajës së tij, thoshte që Roberti i jepte të gjitha lëndët që ishin aty për të dhënë. Dhe ka dhënë në gjimnazin “Qemal Stafa”, në gjimnazin “Ismail Qemali”, ka dhënë anatomi, darvinizëm, biologji, higjienë. Në gjimnazin “Partizani” prapë frëngjisht e…

Në një moment delikat të kësaj periudhe si mësimdhënës, për idetë e tij të përparuara, meqë u konsiderua një “rrezik” për ideologjinë dhe sistemin edukativ komunist në shkollë, u pezullua nga puna dhe u dërgua të punonte në shkollën fillore të fshatit Surrel të rrethit të Tiranës.

Por ai kishte gjetur të mesmen e artë në atë sistem kundërshtish ekstreme: të jetonte i tërhequr, në heshtje dhe në vetmi.

Jozef Radi: Nuk është i drejtuar në një kah të dijes, por është i drejtuar në të gjitha kahet e dijes. Është një profesor kimie në një shkollë të kryeqytetit, por në të njëjtën kohë ruan edhe atë figurën e një intelektuali që bindjet e veta nuk i ekspozon, por në të njëjtën kohë, për bindjet e veta, ulet dhe krijon vetminë.

Jozef Radi: Një eremit që ka jetuar mes njerëzve, sepse zakonisht eremitët gjenin vende të largëta dhe të vetmuara. Ai ishte një eremit që jetonte në mes të kryeqendrës së Shqipërisë dhe shfaqej aq sa donte ai në rrethe të caktuara dhe atje ku donte ai të shfaqej, sepse nuk donte të rrezikonte në të njëjtën kohë as veten dhe as të tjerët. Dhe ky modeli i njeriut që bën gjithçka për të mos rrezikuar as veten dhe as të tjerët, te Robert Prifti është i veçantë.

Edgar Prifti: Ishte person që rrinte shumë vetëm. Rrethi ndoshta e shpëtoi, jo ndoshta, por e shpëtoi që ai nuk hapej me të tjerët, që s’hapej as me mua, as me njerëzit e tjerë, dhe ajo e shpëtoi ndoshta, por edhe nuk e kishte problem të rrinte vetëm, sepse njerëzit kanë frikë nga vetmia. Unë në vetmi nuk gjendem kurrë vetëm, kam shumë shokë, kam mendimet e mia.

Edgar Prifti: Pastaj, dikur, mamaja u sëmur, mamaja ime, u paralizua dhe

Edgar Prifti: Gjendja në shtëpi u rëndua shumë. Sigurisht edhe për Robertin ishte një, përveç për mua si një fëmijë që isha, edhe për Robertin ishte një goditje e madhe.

Jozef Radi: Luigjina paralizohet. Atëherë ai bëhet burri, gruaja, babai, nëna, njeriu që ndjek të birin në sport, i thotë që këtu më ke pëlqyer, këtu s’më ke pëlqyer, këtë e bëre mirë, këtë s’e ke bërë mirë.

Jozef Radi: Nuk është çështje këtu vetëm e një intelektuali që humbet tek intelektualizmi i tij, por kemi edhe një familjar që, me një përkushtim të paimagjinueshëm, ka një grua të shtrirë në krevat që do shërbim, ka një djalë që e rrit dhe e bën sportist, ka një njeri që e paraqet si profesor, por në të njëjtën kohë ka një intelektual që nuk rresht asnjë sekondë të ditës së tij për të ndërtuar imazhin e shpëtimit të një shoqërie.

Fundi i pjesës së parë...